Proteus 2q11q

Deon Meyer

PROTEUS

Human & Rousseau

1984

Hy staan agter die Amerikaner, byna teen hom in die ingehoktheid van die moltrein. Sy gedagtes is ver, by ’n plek aan die Transkeise kus waar die branders reusagtig en donderend breek. Hy dink aan die rotspunt waar hy kan sit en kyk hoe die deinings in gelid aanmarsjeer oor die Indiese Oseaan, in verwondering oor hul reis, oor die groot, eensame afstand wat hulle aflê om hier hulself oor die klippe van die Donker Kontinent te kom te pletter loop. Tussen die stelle branders is daar ’n perfekte stilte, sekondes van absolute kalmte, wanneer hy die stemme van sy voorvaders kan hoor – Phalo en Rharhabe, Ngqika en Maqoma. Sy stamboom, sy herkoms, sy toevlugsoord. En hy weet dit is waarheen hy sal gaan wanneer sy tyd kom, wanneer hy die lang lem sal voel en die lewe uit hom syfer. Hy sal teruggaan na daardie oomblikke tussen die ontploffings van klank. Hy trek sy bewussyn terug, stadig, amper versigtig. Hy sien hulle is minute van die St. Michel Metro-stasie, hy leun af, net ’n halwe kop, na die oor van die Amerikaner, sy lippe naby, soos dié van ’n minnaar. “Weet jy waarheen jy gaan wanneer jy sterf?” vra hy in Engels, sy stem ’n basviool van swaar, vreemde aksent. Die vyand se nekspiere verstyf, die breë skouers beur effens na vore. Hy wag, kalm, vir die man om om te draai. Die moltrein is ’n oorvol drukgang. Hy wag om die oë te sien. Dit is die oomblik waarna hy smag, hierdie konfrontasie, hierdie neerwerp van die strydbyl. Dit is sy roeping, sy instink, sy volbringing – hy is ’n kryger van die vlaktes van Afrika, elke sening en spier geweef en gebrei vir die oomblik. Sy hartklop het versnel, die sappe van oorlog is afgeskei, die waansin bruis deur sy bloed. Eers die lyf wat voor hom draai, sonder haas. Dan die kop, dan die oë. Hy sien ’n valk daar, ’n roofdier, geen vrees nie, selfvertroue, geamuseerd, hoeke van die dun lippe opwaarts beurend, sentimeters uitmekaar, ’n eienaardige intimiteit. “Weet jy?” Die oë wat na hom terugkyk.

“Want jy is amper daar, Dorffling.” Hy gebruik die naam met minagting, die finale oorlogsverklaring wat sê hy ken sy vyand, hy het die opdrag aanvaar, hy het die dossier bestudeer, hy het die agtergrond gememoriseer. Hy sien geen reaksie nie, die oë steeds lui. Die moltrein se snelheid neem af en hulle hou stil by St. Michel en hy sê: “Dit is ons stasie.” Die Amerikaner knik en beweeg. Hy volg hom, net ’n tree agter, op met die trappe, op, op, tot in die warm somernaggewoel van Parys se Latynse Kwartier, en dan hardloop Dorffling op met die Boulevard St. Michel, in die rigting van die Sorbonne. Hy weet die prooi kies bekende terrein. Sy lêplek is daar, net om die hoek van die Place du Panthéon. Sy arsenaal, sy lemme en wurgdrade en vuurwapens. Maar hy het nie verwag dat hy sou hardloop nie, gedink die ego sal te groot wees. Sy respek verdiep vir die oudseesoldaat, nou CIA-laksman. Sy eie liggaam reageer en die ingehoue adrenalien ontplof. Bene wat die groot lyf gemaklik voortdryf, ritmies, tien, twaalf tree agter Dorffling. Parysenaars se koppe wat draai. Wit man voor, swart man agter, oervrees in hul oë. Die Amerikaner draai skielik af in die Rue des Écoles, regs in die Rue St. Jacques. Hul voeteval eggo teen die mure in die stegies van die Universiteit, verlate in die Augustus van studentevakansie. Die eeue oue geboue is somber toeskouers, die nagskaduwees is diep. Hy versnel sy pas, haal Dorffling met lang, sekure hale in. Nader, nader, by hom, skouer hom. Die Amerikaner val geluidloos teen die sypaadjie, staan in een beweging weer op, vooroor, gereed. Hy haal die kort assegaai agter sy skouers uit die skede wat teen sy rug lê. Kort steel, lang lem. “Mayibuye,” sê hy sag. “What fucking language is that, nigger?” Skor stem, sonder infleksie. “Xhosa,” sê hy, klik sy tong. Die mure kaats die skerp klank terug. Dorffling beweeg, behendig, ’n leeftyd se ervaring in elke skuif van sy voete, soekend, metend, toetsend, om en om, die kleiner wordende sirkels van ’n ritmiese doodsdans. Aanval, onmeetbaar vinnig, en voor die knie hom in die buik kan tref, is sy arm om die Amerikaner se nek en die lang dun lem deur die borsbeen en hy hou hom so teen hom vas, die ligblou oë wat in syne staar. “Am-sing-gelli?” sê die seesoldaat.

“Umzingeli,” korrigeer hy knikkend die uitspraak. Sag, met respek vir die proses van die dood. Vir die gebrek aan smeking. Vir die stille aanvaarding daarvan. Hy sien die lewe wat uit die oë vloei, die kleur wat verdoof, die hartklop wat verlangsaam. Die asemhaling is rukkend, rukkend. Dan stil. Hy laat die liggaam sak, voel die groot, harde spiere van die man se rug sag word, en lê hom saggies neer. “Waarheen gaan jy? Weet jy?” Hy vee die assegaai aan die man se T-hemp af, en plaas dit stadig terug in die skede. Dan draai hy om.

Maart

1

Transkripsie van ondervraging van Ismail Mohammed deur A.J.M. Williams, 17 Maart, 17:52, Suid-Afrikaanse Polisiedienskantoor, Tuine, Kaapstad.

W: Jy wou met iemand van Intelligensie gepraat het?

M: Is jy?

W: Ek is, mnr. Mohammed.

M: Hoe weet ek dit?

W: Jy neem my woord daarvoor.

M: Dit is nie goed genoeg nie.

W: Wat sal goed genoeg vir jou wees, mnr. Mohammed?

M: Het jy identifikasie?

W: Jy kan hierna kyk as jy wil.

M: Departement van Verdediging?

W: Mnr. Mohammed, ek verteenwoordig die Staat se Intelligensiediens.

M: NIA?

W: Nee.

M: Geheime Diens?

W: Nee.

M: Wie?

W: Die een wat saak maak.

M: Militêre Intelligensie?

W: Ek vermoed daar is iewers ’n misverstand, mnr. Mohammed. Die verduideliking wat ek gekry het, is dat jy in die knyp is en jou posisie wil verbeter deur sekere inligting te verskaf. Is dit reg?

[Onhoorbaar.]

W: Mnr. Mohammed?

M: Ja.

W: Ja, dit is reg?

M: Ja.

W: Jy het vir die polisie gesê jy sal die inligting net aan iemand van die Intelligensiedienste verskaf?

M: Ja.

W: Dan is dit nou jou kans.

M: Hoe weet ek hulle luister ons nie af nie?

W: Volgens die Strafproseswet moet hulle jou waarsku voor die polisie ’n opname van ’n ondervraging mag maak.

M: Ha!

W: Mnr. Mohammed, is daar iets wat jy vir my wil sê?

M: Ek soek vrywaring.

W: O?

M: En die waarborg van vertroulikheid.

W: Jy wil nie hê Pagad moet weet jy het gepraat nie?

M: Ek is nie lid van Pagad nie.

W: Is jy lid van Moslems Against Illegitimate Leaders?

M: Illegal Leaders.

W: Is jy lid van MAIL?

M: Ek soek vrywaring.

W: Is jy ’n lid van Qibla?

[Onhoorbaar].

W: Ek kan probeer om namens jou te onderhandel, mnr. Mohammed, maar daar is geen waarborge nie. Soos ek die ding verstaan, is die saak teen jou redelik waterdig. As jou inligting iets werd is, kan ek nie veel meer as my bes doen nie…

M: Ek soek ’n waarborg.

W: Dan groet ek maar, mnr. Mohammed. Sterkte met die hofsaak.

M: Gee my net …

W: Ek roep liewer die speurders.

M: Wag …

W: Totsiens, mnr. Mohammed.

M: Inkululeko.

W: Ekskuus?

M: Inkululeko.

W: Inkululeko?

M: Hy bestaan.

W: Ek weet nie waarvan jy praat nie.

M: Waarom het jy dan weer kom sit?

Oktober

2

In die windlose Oktobermiddag van die Kaapse vroegsomer steek ’n jong man sy kop by ’n minibustaxi uit, wys met ’n spottende vinger na Tobela Mpayipheli en lag met breë wit tande vir hom. Hy weet waarom. Hy het homself al genoeg in die weerkaatsing van winkelvensters gesien – ’n groot swart man, lank en breed, op die klein Honda Benly, die 200 cc wat oneffektief maar manmoedig onder sy gewig prut, sy knieë feitlik teen die handvatsels, sy lang arms hoekig gebuig, die volgesig-valhelm oordadig. ’n Bietjie van ’n spektakel. ’n Visuele grap. In die eerste weke was hy selfbewus vir hoe hy daarop lyk, vir sy onbehendigheid. Hy moes leer om die ding te ry, elke oggend en elke middag, werk toe, huis toe in die spitsverkeer van die N2, onbeholpe en onseker, tot hy mettertyd die kuns order die knie gekry het, die taxi’s en bakkies en vier-by-viers en busse leer ontduik en vermy het, geleer het om die ruimtes tussen die voertuie te vul, om die beteuterde perdekrag tot sy voordeel aan te wend, tot die spottende wysvingers nie meer saak gemaak het nie. En later sy eie behae gevind het: Terwyl hulle gefrustreerd in die stilstaande verkeer vasgehok is, brom hy en sy Benly tussen hulle deur, in die lang klowe wat tussen rye motors oopmaak. Op pad na Guguletu. En Miriam Nzululwazi. En Pakamile, wat op die straathoek vir hom wag, wat daardie laaste dertig meter tot by die inrit saam met die motorfiets sal hardloop, woordeloos, sewejarige konsentrasie op sy grootoog gesig, ernstig, soos sy ma. Geduldig sal hy wag dat die grootmens die valhelm en klein werkstrommel afhaal, sy groot hand oor sy kop streel en sê: “Goeiemiddag, Pakamile.” Dan sal die kind volkome en oorweldigend glimlag en albei hande om hom slaan, ’n magiese oomblik in elke dag. Hy sal instap na Miriam wat reeds besig is met kosmaak of wasgoed was of

skoonmaak. Die lang, sterk vrou sal hom soen en uitvra oor sy dag. Die kind sal geduldig wag dat hy klaar gesels en verklee, tot hy die towerwoorde spreek: “Kom ons gaan boer.” Hy en Pakamile sal uitstap in die agterplaas en die groei van die afgelope 24 uur gaan bestudeer en bespreek. Die suikermielies wat al koppe maak, die rankboontjies (“Lazy Housewife – is dit ’n skimp?” het Miriam gevra), die wortels, die skorsies en botterskorsies en waatlemoene wat in die bedding slinger. Hulle sal ’n eksperimentele wortel uittrek. “Nog te klein.” Pakamile sal dit later gaan afspoel en vir sy ma gaan wys en dit krakend en met smaak eet, net so rou en helderoranje. Hulle sal die insekte dophou, die blare inspekteer vir swamme en peste, hy sal die praatwerk doen en Pakamile sal ernstig knik en met sy groot oë die kennis indrink. “Die kind is versot op jou,” het sy al meer as een keer gesê. Hy weet. En hy is versot op hom. Op haar. Op húlle. Maar eers moet hy die hindernisloop van spitsverkeer navigeer, die kamikazetaxi’s, die opdringerige vier-by-viers, die dieseldamp-busse, die dartelende Audi’s van die Yuppies wat tussen die bane glip sonder om in truspieëltjies te kyk, die gewonde, geroeste bakkies van die townships. Eers na die Pick ’n Pay in Pinelands om die swamdoder te gaan koop vir die botterskorsies. En dan huis toe.

* * * * *

Die direkteur glimlag. Janina Mentz het hom nog nooit sonder ’n glimlag gesien nie. “Watse soort moeilikheid?”

“Johnny Kleintjes, meneer die direkteur, maar u moet maar self luister.” Sy plaas die skootrekenaar op die direkteur se lessenaar. “Sit, Janina.” Steeds die glimlag, innemend, hartlik, sy oë sag, soos vir ’n gunstelingkind. Hy is so klein, dink sy, klein vir ’n Zoeloe, klein vir so ’n groot verantwoordelikheid, maar onberispelik geklee, die wit hemp in skrille kontras met die donker vel, die donkergrys das ’n uitspraak in keurige smaak, op die een of ander manier net reg, en as hy só sit, is die boggeltjie, die klein misvorming van rug en nek, bykans onsigbaar. Sy manipuleer die loper op die rekenaar se skerm om die terugspeel te aktiveer. “Johnny Kleintjes,” sê die direkteur. “Die ou kalant.” Sy klik op die rekenaar se toetsbord. Die klank is blikkerig op die klein luidsprekertjies. “Is this Monica?” Aksentlose, donker stem. “Yes?” “Johnny Kleintjes’s daughter?” “Yes.” “Then I need you to listen very carefully. Your daddy’s in a spot of bother.” “What kind of ‘bother’?” Onmiddellike kommer. “Let’s just say he promised, but he couldn’t deliver.” “Who are you?” “That I am not going to tell you. But I do have a message for you. Are you listening?” “Yes.” “It is very important that you get this right, Monica. Are you calm?” “Yes.” Maar die stemtoon verraai die teendeel.

Stilte, vir ’n oomblik. Janina kyk op na die direkteur, sien sy oë is steeds rustig, sy liggaam nog ontspanne agter die groot, netjiese lessenaar. “Daddy says there is a hard-disk drive in the safe in his study.” Stilte. “Are you getting this, Monica?” “Yes.” “He says you know the combination?” “Yes.” “Good.” “Where is my father?” “He’s here. With me. And if you don’t cooperate, we will kill him.” ’n Snak na asem. “I … please …” “Stay calm, Monica. If you stay calm, you can save him.” “Please … Who are you?” “A businessman, Monica. Your daddy tried to pull a fast one. Now you have to put things right.” Die direkteur skud sy kop, meewarig. “Ai, Johnny,” sê hy. “You will kill him anyway.” “Not if you cooperate.” “How can I believe you?” “Do you have a choice?” “No.”

“Good. We are making progress. Now go to the safe and get the disk.” “Please stay on the line.” “I’ll be right here.” Die sis van die elektronika, ’n lynversteuring wat sag sketter. “Hoe laat was die oproep, Janina?” “’n Uur gelede, meneer die direkteur.” “Jy het gou gespring, Janina. Dit is goed.” “Dankie, meneer, maar dis die luisterspan. Hulle is wakker.” “Die oproep was na Monica se huis?” “Ja, meneer.” Hy laat die aanspreekvorm hom welgeval. Met grasie. “Daar is so baie moontlikhede, meneer.” Hy glimlag simpatiek. Daar is plooitjies om sy oë. Waardig, reëlmatig. “Maar ons moet die ergste aanvaar?” “Ja, meneer. Ons moet die ergste aanvaar.” Sy sien daar is nie paniek nie. Net rustigheid. “I … I have the disk.” “Wonderful. Now we have just one more problem, Monica.” “What?” “You’re in Cape Town, and I’m not.” “I’ll bring it to you.” “You will?” ’n Lag. Gedemp.

“Yes. Just tell me where.” “I will, my dear, but I want you to know – I can’t wait forever.” “I understand.” “I don’t think so. You have seventy-two hours, Monica. And it is a long way.” “Where must I take it?” “Are you very sure about this?” “Yes.” Weer ’n stilte wat rek. “Meet me in the Republican Hotel, Monica. In the foyer. In seventy-two hours.” “The Republican Hotel?” “In Lusaka, Monica. Zambia.” Sy trek haar asem hoorbaar in. “Have you got that?” “Yes.” “Don’t be late, Monica. And don’t be stupid. He is not a young man, you know. Old men die easily.” En dan is die lyn dood. Die direkteur knik. “Dit is nie al nie.” Hy weet. “Ja, meneer.” Klik weer. Die geluid van ’n telefoon wat geskakel word. Dit lui. “Ja?”

“Kan ek met Tiny praat?” “Wie praat nou?” “Monica.” “Hou aan.” Gedemp, asof iemand ’n hand oor die gehoorstuk hou. “Een van Tiny se girlfriends wat hom soek.” Dan, ’n nuwe stem. “Wie praat?” “Monica.” “Tiny werk nie meer hier nie. Al amper twee jaar.” “Waar is hy nou?” “Jy kan Mother City Motorrad probeer. In die stad.”’ “Dankie.” “Tiny?” vra die direkteur. “Ons kon nog nie vasstel nie, meneer. Daar is niks op die prioriteitslys nie. Die nommer wat sy geskakel het, is dié van ’n Orlando Arendse. Ook onbekend. Maar ons volg dit op.” “Daar’s nog.” Janina knik, kry die programmatuur weer aan die gang. “Motorrad.” “Kan ek met Tiny praat, asseblief?” “Tiny?” “Ja. “ “Ek dink jy het die verkeerde nommer.”

“Tiny Mpayipheli?” “O, Tobela. Hy’s al huis toe.” “Ek moet hom dringend in die hande kry.” “Hou aan.” Papiere wat ritsel, ’n gedempte swets. “Hier’s ’n nommer. Jy moet maar probeer. 555-7970.” “Baie dankie.” Maar die lyn is al dood. Nuwe oproep. “Hallo.” “Kan ek met Tiny Mpayipheli praat, asseblief.” “Tiny?” “Tobela?” “Hy is nog nie by die huis nie.” “Wanneer verwag u hom?” “Wie praat nou?” “My naam is Monica Kleintjes. Ek … hy ken my pa.” “Tobela is gewoonlik teen kwart voor ses by die huis.” “Ek moet dringend met hom praat. Kan u asseblief vir my sê wat die adres daar is? Ek moet hom kom sien.” “Ons is in Guguletu. Govan Mbekilaan 21.” “Baie dankie.” “Daar is ’n span wat haar agtervolg en ’n span na Guguletu, meneer. Die huis behoort aan ’n mevrou Miriam Nzululwazi en ek vermoed dit was haar stem.

Ons sal uitvind wat die verhouding tussen haar en Mpayipheli is.” “Tobela Mpayipheli, ook bekend as Tiny. En wat gaan jy nou doen, Janina?” “Die agtervolgingspan het gerapporteer dat sy op pad is lughawe se kant toe. Dit kan ook wees dat sy Guguletu toe gaan. Ons gaan haar inbring, meneer die direkteur, sodra ons seker is.” Hy vou sy klein handjies op die lessenaar se blink blad. “Hoe goed ken jy die werke van Worsie Visser, Janina?” “Nie te goed nie, meneer.” “Ken jy die uitdrukking ‘gee die hond wind’?” “Ja, meneer.” “Ek wil hê jy moet so bietjie terugsit.” “Goed, meneer.” “Laat ons kyk hoe dinge ontvou.” Sy knik. “En ek dink jy moet vir Mazibuko bel.” “Meneer?” “Kry die RU op ’n vliegtuig. ’n Vinnige een.” “Meneer … ek het die ding onder beheer.” “Ek weet. En ek het absolute vertroue in jou, Janina. Maar as ’n mens ’n Rolls Royce koop, moet jy dit die een of ander tyd vir ’n toetsrit neem. Kyk of dit al die geld werd is.” “Meneer, die Reaksie-eenheid …” Hy hou sy klein, fyn hand in die lug. “Al doen hulle niks, Janina. Ek dink Mazibuko het soms nodig om ’n bietjie uit te kom. En ’n mens weet nooit.”

“Ja, meneer.” “Ons weet waarheen sy en die data wil gaan, Janina. Die eindpunt is bekend. Dit skep ’n veilige toetsomgewing. ’n Beheerbare situasie.” “Ja, meneer.” “Hulle kan …” Die direkteur kyk na sy vlekvryestaal-polshorlosie. “… binne honderd-en-veertig minute hier wees.” “Ek maak so, meneer.” “En ek neem aan die Opskamer gaan ook aangeskakel word?” “Dit was volgende op my agenda.” “Jy is in beheer, Janina. Ek wil net op die hoogte gehou word, maar jy moet weet ek laat dit volkome in jou hande.” “Dit is goed, meneer.” Sy word getoets. Sy en haar span én Mazibuko en die RU. Sy sien al lank uit hierna.

3

Die seun staan nie op die straathoek nie en daar kom ’n onrustigheid oor Tobela Mpayipheli. Dan sien hy die huurmotor voor Miriam se huis. Nie ’n minibus nie – ’n sedan, ’n Toyota Cressida met die geel lig op die dak. “Peninsula Taxi’s”. Hopeloos onvanpas hier. Hy draai in by die stofoprit, klim af, meer ’n kwessie van die langsame onttrekking van sy ledemate van die motorfiets, maak die toutjies los wat sy trommeltjie en die pakkie met die bottel swamdoder op die sitplek agter hom vasgehou het, rol dit netjies op in sy hand, stap in. Die voordeur staan oop. Miriam staan op uit die sitkamerstoel as hy inkom. Hy soen haar op die wang, maar daar is ’n styfheid in haar. Hy sien die ander vrou in die klein vertrek waar sy steeds sit in haar stoel. “Juffrou Kleintjes is hier vir jou,” sê Miriam. Hy plaas die bagasie op die tafeltjie, draai na haar, steek sy hand uit. “Monica Kleintjes,” sê sy. “Aangename kennis.” En dan kan hy nie langer wag nie. “Waar’s Pakamile?” “In sy kamer. Ek het gesê hy moet daar wag.” “Ek is jammer …” sê Monica Kleintjes. “Waarmee kan ek help?” Hy kyk na haar, effens geset in haar los, duur klere, bloes, romp, sykouse en plathakskoene. Hy sukkel om die ergernis uit sy stem te hou. “Ek is Johnny Kleintjes se dogter. Ek moet alleen met jou praat.” Sy hart sink. Johnny Kleintjes. Na al die jare.

Miriam se rug verstyf. “Ek sal in die kombuis wees.” “Nee,” sê hy. “Ek het nie geheime vir Miriam nie.” Maar sy stap uit. “Ek is jammer,” sê Monica Kleintjes weer. “Wat wil Johnny Kleintjes hê?” “Hy is in die moeilikheid.” “Johnny Kleintjes,” sê hy, meganies as die herinneringe terugkom. Kleintjes sal hom kies. Dit maak sin. “Asseblief,” sê sy. Hy kom terug na die hede. “Ek moet eers vir Pakamile groet,” sê hy. “Ek is nou terug.” Hy stap kombuis toe. Miriam staan voor die stoof, staar na buite. Hy vat aan haar skouer, maar sy reageer nie. Hy loop in die kort gang af, stoot die kind se deur oop. Hy lê op die bedjie met ’n skoolboek, kyk op. “Gaan ons nie vandag boer nie?” “Middag, Pakamile.” “Middag, Tobela.” “Ons gaan netnou boer. Ek moet net eers met ’n gas praat.” Die seun knik, ernstig. “Het jy ’n lekker dag gehad?” “Dit was okay. Ons het pouse sokker gespeel.” “Het jy ’n doel geskop?” “Nee. Die grotes skop die doele.”

“Maar jy ís al groot, ou grote.” Pakamile glimlag. “Ek gaan met die gas praat. Dan gaan ons boer.” Hy trek sy hand deur die kind se hare en stap terug, die ongemak in hom nou groot. Johnny Kleintjes. Dis moeilikheid. En hý het dit na hierdie huis toe gebring.

* * * * *

Hulle stap in pas oor Valskermbataljon se paradegrond, kaptein Christmas “Tiger” Mazibuko een tree voor Klein-Joe Moroka. “Is dit hy?” vra Mazibuko en wys na die groepie. Vier Parabats sit onder die groot skadusambreel van die doringboom, die wolfhond lê met uithangende tong aan die voete van die bonkige luitenant, hygend in die Bloemfonteinse hitte, ’n groot, selfversekerde dier. “Dis hy, kaptein.” Mazibuko knik en versnel sy pas. Rooi stof walm op van sy voeteval. Die Bats, drie wittes en ’n bruine, is besig met ’n rugbygesprek, die luitenant wat die woord met gesag voer. Mazibuko is by hulle, loop tussen hulle in en skop die hond met die metaalpunt van sy gevegstewel teen die kop. Hy gee ’n enkele tjank, hard en hoog, en steier teen ’n sersant vas. “Fok,” sê die Bat-luitenant. “Is dit jou hond?” vra Mazibuko. Daar is volkome ongeloof op die valskermsoldate se gesigte. “Vir wat doen jy dít?” ’n Straaltjie bloed het by die wolfhond se neus gevorm. Hy staan-lê verdwaas teen die sersant se been. Mazibuko skop weer, dié keer teen die sy, die geluid van ribbes wat breek, verlore in die uitroepe van al vier valskermsoldate.

“Jou fokken …” skree die Bat-luitenant en slaan na Mazibuko, ’n wye swaaihou wat teen die agterkant van die nek tref. Mazibuko gee ’n tree terug. Hy glimlag. “Julle is almal getuies. Die luitenantjie het eerste geslaan.” Dan beweeg hy, vloeiend en gemaklik, sonder haas. Reguit steekhou na die gesig om die aandag bo te kry, skop na die luitenant, tref sekuur en pynlik op die knieskyf en as die Parabat vooroor wil val, gebruik Mazibuko sy bobeen in ’n kort rukbeweging teen die gesig. Die wit man slaan agteroor, bloed stroom uit die gebreekte neus. Mazibuko staan ’n tree terug, sy hande kalm langs sy sye. “Jy het vanoggend met een van my manne geneuk, luitenant.” Hy wys met sy duim oor sy skouer in die rigting van Klein-Joe. “Jy het jou fokken wolfhondjie op hom gesit.” Die man se een hand is op die bloeiende neus, die ander op die grond soos hy probeer orent kom. Twee Bats staan nader, die sersant kniel by die hond, wat stil lê. “Ek …” sê die luitenant en kyk na die bloed op sy hand. “Niemand fok met my mense nie,” sê Mazibuko. “Hy wou nie salueer nie,” sê die luitenant verwytend en kom orent, onvas op sy voete, die bruin hemp nou donker gevlek van die bloed. “En toe sit jy jou hond op hom?” Mazibuko tree vinnig vorentoe. Die Parabat se hande kom op in beskerming. Mazibuko gryp hom aan die kraag, ruk hom vorentoe en stamp sy voorkop teen die neus. Die man val weer agteroor. Rooi stof slaan op in die middagson. Die selfoon in Mazibuko se bosak begin gedemp lui. “Jissis,” sê die sersant. “Jy gaan hom doodmaak.” Hy kniel by sy makker. “Nie vandag nie …” Die lui verskerp in volume, deurdringend. “Niemand fok met my mense nie.” Hy knoop die sak oop en aktiveer die instrument. “Kaptein Mazibuko.” Dit is Janina Mentz se stem aan die ander kant.

“Aktiveringsoproep, kaptein. ’n Falcon 900 van 21 Eskader sal om 18:15 gereed staan by Bloemspruit. Bevestig asseblief.” “Bevestig,” sê hy, sy oë op die twee staande Parabats. Maar daar is nie baklei in hulle nie, net verstomming. “18:15. Bloemspruit,” sê Mentz. “Bevestig,” sê hy weer. Die verbinding word verbreek. Hy vou die selfoon behendig terug, plaas dit in sy sak. “Kom, Joe,” sê hy. “Ons het beter dinge om te doen.” Hy loop naby die sersant verby en trap op die wolfhond se agterbeen.

* * * * *

“My pa het gesê as iets ooit met hom moet … gebeur, moet ek vir jou kry.” Tobela knik net. Sy praat moeilik. Hy kan sien sy is bitter ongemaklik, diep onder die indruk van die inbreuk wat sy maak, van die atmosfeer wat sy hier geskep het. “En nou het hy ’n dom ding gedoen. Hy …” Sy soek die regte woorde. Hy sien haar spanning, hy wil nie hê dit moet hom raak nie, wil nie hê dit moet sy bestaan kom verander nie. “Weet jy waarmee hy besig was na ’94?” “Ek het jou pa laas in 1986 gesien.” “Hulle het hom … Dit was chaos, daardie tyd, na die verkiesing. Hulle het hom gekry om te help … die integrasie van die Intelligensiedienste was moeilik. Ons het twee, drie vertakkinge gehad en die regime het nog meer gehad en die mense wou nie saamwerk nie en hulle het gelieg en bedrieg en gewedywer, oor en weer. Alles het tyd gemors, veel meer gekos as wat hulle voorsien het. Hulle moes

konsolideer. Orde skep. En die enigste manier was om alles in projekte op te deel, te kompartementaliseer. Toe maak hulle hom hoof van die projek om al die rekenaardata te integreer. Dit was omtrent onmoontlik, want daar was so baie: Net dié by Infoplan in Pretoria sou jare neem om deur te werk, om nie te praat van Denel en die Veiligheidspolisie en die Geheime Diens en Militêre Intelligensie en die ANC se stelsels in Lusaka en Londen nie. Vierhonderd, vyfhonderd gigagrepe se inligting, enigiets van persoonlike rekords oor die publiek tot wapenstelsels tot informante en dubbelagente. Hy moes dit alles hanteer, die goed wat kon moeilikheid maak, uitwis en die nuttige materiaal berg en ’n sentrale, eenvormige enkelplatform-databasis op die been bring. Hy … ek het vir hom huisgehou daardie tyd – my ma was siek. Hy het gesê dit het hom baie ontstel, die inligting op die stelsels …” Sy talm, maak haar groot swart leerhandsak oop vir ’n sneesdoekie, asof sy haar wil voorberei. “Hy het gesê daar was eienaardige opdragte, goed wat Mandela en Nzo nie sou goedkeur nie en hy was bekommerd. Hy het eers nie geweet wat om te doen nie. En toe maak hy rugsteun van sekere materiaal. Hy was bang, meneer Mpayipheli, dit was ’n deurmekaar tyd, jy moet verstaan, daar was nog baie onsekerhede en daar was mense wat hom probeer dwarsboom het en daar was ander wat hul loopbane wou red en dié wat hul loopbane wou maak. ANC en wittes, al twee kante van die draad. Toe bring hy goed huis toe, data, op hardeskywe. Hy het soms deur die nag daaraan gewerk. Ek wou nie weet nie. Ek het vermoed hy …” Sy vee met ’n sneesdoekie onder haar neus. “Ek weet nie wat daarop was nie en ek weet nie wat hy daarmee gedoen het nie. Maar nou lyk dit of hy dit nooit ingehandig het nie. Nou lyk dit of hy die data wil verkoop. En toe bel hulle my en ek het gelieg, want …” “Verkoop?” “Ek …” “Aan wie?” “Ek weet nie.” Daar is wanhoop in haar stem, hy weet nie of dit vir die daad of vir haar pa is nie. “Waarom?”

“Waarom het hy dit probeer verkoop? Ek weet nie.” Hy lig sy wenkbroue. “Hulle het hom uitgestoot, toe die projek klaar was. Gesê hy moet sy pensioen vat. Ek dink nie dit is wat hy wou gehad het nie. Ek dink nie hy was reg daarvoor nie.” Hy skud sy kop. Daar moet meer wees. “Meneer Mpayipheli, ek weet nie waarom hy dit gedoen het nie. Na my ma se dood … Ek het by hom gebly, maar ek het my eie lewe, en ek dink hy het vereensaam. Wie weet wat in ’n ou man se kop aangaan wanneer hy elke dag by die huis sit en die wittes se koerante lees. Hy, wat so ’n groot rol in die Struggle gehad het en nou gemarginaliseer is. Hy, wat ’n speler was. Hy was gereken in Europa. Hy was iemand en nou is hy niks – miskien wou hy nog net één keer ’n speler wees. Ek was daarvan bewus dat hy bitter is. En moeg. Maar ek het nie gedink … Miskien is dit aandag soek? Ek weet nie. Ek weet net nie.” “Die inligting. Hy het nooit gesê wat hom ontstel het nie?” Sy skuif vir ’n oomblik in haar stoel, haar oë wat syne ontwyk. “Nee. Net gesê daar’s onheilige goed …” “Hoe onheilig?” “Baie.” “En nou?” vra hy. “Hulle het gebel. Ek dink uit Lusaka uit. Hulle het van die skywe, maar dit is nie wat hulle soek nie. Ek moes ’n ander skyf uit my pa se kluis haal.” Hy kyk stip vir haar. Hier kom dit nou. “Ek moet binne 72 uur ’n ander hardeskyf in Lusaka hê. Dit is al tyd wat hulle my wou gee.” “Dit is nie baie tyd nie.”

“Nee.” “Waarom dit hier sit en mors?” “Ek wil jou vra om te help. Om die data te vat. Om my pa te red, want hulle gaan hom in elk geval doodmaak. En ek …” Sy trek die soom van haar lang, wye romp op. “… is ’n bietjie stadig,” sê sy. Hy sien die kunsbene, die metaal en hout. “En ondoeltreffend.”

* * * * *

Mazibuko staan onder die vlerk van die Falcon in sy kamoefleeruniform en die swart beret, sy oë op die twaalf wat wapenkiste inlaai. Sy voete is wyd geplant, sy hande agter die rug. Agt-en-dertig maande wag hy vir dié oomblik. Meer as drie jaar vandat Mentz, dossier in die hand, hom as eenpip-luitenantjie by die Recces kom haal het. “Jy’s ’n harde man, Mazibuko. Maar is jy hard genoeg?” Fok, hy’t gesukkel om haar ernstig op te neem. ’n Vrou. ’n Wit vrou wat by die Recces instap en hiet en gebied met ’n sagte stem en ’n oormaat selfvertroue. En die vermoë om met sy kop te smokkel. “Is dit nie tyd om uit jou pa se skaduwee te beweeg nie?” Mazibuko was al reg vir die ding na haar eerste vraag. Met die tweede wou Mentz wys sy kan tussen die dossier se amptelike woorde lees. “Hoekom ek?” het hy in elk geval gevra op die vliegtuig Kaap toe. Mentz het met daardie indringende oë na hom gekyk en gesê: “Jy weet, Mazibuko.” Hy het stilgebly, maar het bly wonder. Was dit oor sy … talente? Of oor sy pa? Die antwoord het hy stelselmatig gevind in die stapel lêers (vier-en-veertig, om presies te wees) waaruit hy die vier-en-twintig lede van die Reaction Unit moes

kies. Toe het hy begin raak sien wat Mentz skynbaar van meet af aan geweet het. Toe hy die verslae gelees het en die onderhoude gevoer het, in die kandidate se oë gekyk het en die meedoënloosheid gesien het. En die honger. Die bande wat hulle bind. Die selfhaat wat maar altyd daar was, het ’n vorm, ’n gestalte gekry. “Ons is reg, kaptein,” sê Da Costa. Mazibuko beweeg onder die vliegtuig se vlerk uit. “Klim op. Ons moet gaan werk.” Hulle is reg, ja. So reg soos wat die byna drie jaar se slyp hulle kon kry, die vier maande om die span saam te stel, om hulle een vir een met die hand te gaan uitsoek. Keer op keer is die koring van die kaf geskei tot hy 24 oorgehad het, twee spanne van twaalf elk, sy perfekte syfer vir “my RU”, soos die direkteur besitlik na hulle verwys. Aar-Joe, die boggelrug se Engelse afkorting vir Reaction Unit. Toe het die skaafwerk in alle erns begin. En nou trek hy die Condor se deur agter die helfte van die Dirty Double Dozen toe. Die Twenty-four Blackbirds, die Ama-kill-kill. En nog ander name wat hulle vir hulself uitgedink het in die 26 maande sedert die beste instrukteurs wat geld en diplomatieke welwillendheid kon koop hulle onder hande geneem en omvorm het, gedryf het tot uiterstes wat hulle liggaamlik en psigies nie veronderstel was om te kon deurstaan nie. Die helfte, want daar is twee spanne van twaalf elk, een altyd op bystand vir twee ononderbroke weke as span Alpha, die ander – span Bravo – besig om hul vaardighede te slyp. Dan word Alpha weer Bravo. Die lede wissel en skommel, maar hulle is ’n eenheid. ’n Eenheid. Die bande wat hulle bind. Die sweet en die bloed, die intensiteit van fisieke swaarkry. En daardie bykomende dimensie – daardie psigiese juk, daardie gemeenskaplike sielsiekte, daardie gedeelde vloek. Hulle sit al, die gesigte wat met opgewonde verwagting na hom opkyk, met totale vertroue, met volkome bewondering. “Tyd om te gaan gat skop,” sê hy. Hulle brul.

4

Deur die kombuisvenster sien hulle die kind wat in die groentetuin staan. “Ek het nooit vir hom gesê mans gaan weg nie. Nou sal hy dit self leer,” sê sy. “Ek kom terug.” Sy skud net haar kop. “Ek sweer, Miriam …” “Moenie,” sê sy. “Ek … dit is … ek skuld Johnny Kleintjes, Miriam, ek …” Haar stem is sag, soos altyd wanneer sy driftig raak. “Onthou jy wat jy gesê het?” “Ek onthou.” “Wat het jy gesê, Tobela?” “Ek het gesê ek is nie ’n wegloper nie.” “En nou?” “Dis net ’n dag of twee. Dan’s ek terug.” Weer die skud van die kop, vol voorkennis. “Ek kan nie anders nie.” “Jy kan nie anders nie? Natuurlik kan jy anders. Jy kan ‘nee’ sê. Jy kan dat hulle hul eie moeilikheid regmaak. Jy skuld hulle niks.” “Ek skuld vir Johnny Kleintjes.”

“Jy het vir my gesê jy kan nie meer daardie lewe lei nie. Jy het gesê jy’s klaar daarmee.” Hy sug diep. Hy draai terug na haar toe, sy hande en sy stem pleitend. “Dit is waar. Ek het dit gesê. En ek het dit bedóél. Niks het verander nie. Jy is reg – ek kan ‘nee’ sê. Dit is ’n keuse. Mý keuse. Ek moet die regte ding kies. Ek móét die regte ding doen, Miriam, die ding wat van my ’n eerbare man maak. En dit is die moeilikste keuses. Dit is áltyd die moeilikste keuses.” Hy sien hoe sy luister en hy kry hoop vir begrip. “My skuld aan Johnny Kleintjes is ’n man se skuld. ’n Ereskuld. Eer beteken nie net om vir jou en Pakamile te sorg nie, om elke middag huis toe te kom, om ’n werk te doen wat binne die wet en geweldloos is nie. Dit beteken ook ek moet my skuld nakom.” Sy sê niks. “Verstaan jy?” “Ek wil jou nie verloor nie.” Byna onhoorbaar sag. “En ek dink nie hy kan bekostig om jou te verloor nie.” Haar oë wys na die seun buite. “Julle sal my nie verloor nie. Dit belowe ek jou. Ek kom terug. Gouer as wat jy dink.” Sy draai na hom toe, sit haar arms om sy lyf, hou hom vas met ’n desperaatheid. “Gouer as wat jy dink,” sê hy.

* * * * *

Die grootste vertrek op Wale Street Chambers se sesde verdieping staan bekend as die Opskamer en dit is nog net agt keer in 24 maande gebruik – vir “paraatheidstoetsing”, die term wat Janina Mentz gebruik vir die kwartaallikse oefenlopies om die stelsels en haar span se standaarde te meet. Die bank van twaalf televisiestelle teen die oostelike muur is gekoppel aan digitale en analoë satelliettelevisie, kringtelevisie en videokonferensiegeriewe. Die ses

tafelrekenaars aan die noordelike muur is met optiese vesel aan die plaaslike netwerk en die Internet-ruggraat gekonnekteer. Langs die dubbeldeur aan die westelike muur is die digitale instemmer en ontvanger van die radionetwerk en die sellulêre en landlyn-telefoonsentrale met 18 meeluistervaste lyne en telefoonkonferensiegeriewe. Teen die suidelike muur is die groot wit skerm waarteen die videoprojektor, wat aan die dak hang, sy beeld kan werp. In die middel van die vertrek staan die ovaaltafel met sitplek vir twintig mense. Die sestien wat nou aan die tafel sit, het ’n sterk vermoede dat die laatmiddagwekroep na die Opskamer nie ’n kwartaallikse paraatheidstoetsing is nie. Daarom is daar elektrisiteit in die vertrek as sy instap, hul oë wat haar volg met ingehoue afwagting. Daar sou al gerugte gewees het. Die meeluisterspan sou hul voorkennis met ’n meerderwaardigheid gedra het, sou geskimp het en vaag kopknikkend toegegee het dat iets aan die gebeur is terwyl die ander afgunstig raai en op ou gunste sinspeel om inligting te bekom. Daarom rus die sestien pare antisiperende oë op haar. In die verlede was daar ander vrae wat met die draai van koppe gevra is. In die begin, toe sy dié span namens die direkteur begin saamstel en bou het, was dit meting. Hoofsaaklik van haar vaardighede, haar behendigheid, haar gesagsvermoë. Want hulle is feitlik almal mans en hulle kom uit vorige betrekkings waar hul geslag die septer geswaai het. Hulle het haar getoets en hulle het geleer dat kras taal en kru optrede haar nie van stryk bring nie, dat aggressie haar kalm en koud laat, dat fynonthulde antifeminisme haar nie uitlok nie. Hulle het haar agtergrond stukkie vir stukkie bymekaargesit sodat hulle die nuwe baas kon ken: Die plattelandse herkoms, die briljante akademiese loopbaan, die politieke bedrywighede, die stadige klim van die Partyleer – want sy’s wit en sy’s Afrikaans en iewers tussenin getroud en geskei. Tot die direkteur haar met die hand gaan uitsoek het. En eindelik het hulle haar gerespekteer vir wat sy hier vermag het, vir die manier waarop sy dit gedoen het. Daarom stap sy in die vertrek in met ingehoue selfvertroue en kyk op haar horlosie voor sy sê: “Goeienaand, almal.” “Goeienaand, mevrou Mentz.” ’n Gemoedelike koor wat voldoen aan die direkteur se voorskrifte oor formele betiteling. Sy is ontspanne, onopsigtelik in beheer. Sy vou die grys romp met ekonomiese

presisie onder haar in as sy aan die hoof van die lang tafel gaan sit, by die skootrekenaar wat onder die tafel by een van die veelvuldige poorte ingeprop is om deur die videoprojektor te kan werk. Sy skakel die stelsel aan. “Laat ek begin by die een ding wat seker is: Dié Opskamer is vanaf hierdie oomblik amptelik operasioneel. Hierdie is nie ’n toetsing nie.” Daar is ’n tinteling in die vertrek. “Laat daar geen twyfel wees dat hierdie die ware Jakob is nie. Ons het hard gewerk om tot hier te kom en nou gaan ons vaardigheid en ons vermoëns getoets word. Ek maak staat op julle.” Koppe knik, geesdriftig. Sy aktiveer Microsoft Powerpoint. “Hierdie foto is negentien dae gelede by die ingang van die Amerikaanse Ambassade geneem, deel van ons roetinewaarneming. Die man wat by die deur uitkom, is Johnny Kleintjes, ’n voormalige leiersfiguur van die Struggle se intelligensiediens. Hy het Wiskunde en Toegepaste Wiskunde aan die Universiteit van Wes-Kaapland studeer, maar het weens politieke bedrywighede, inperking en geweldige druk van die destydse regime se Veiligheidspolisie nie sy graad voltooi nie. Hy was ’n uitgewekene sedert 1972, te laat om een van die mgwenya van die jare sestig te wees. Het vinnig opgang gemaak by die ANC- en MK-kantoor in Londen. Getroud in 1973. Hy kry Oos-Duitse opleiding by Odessa vanaf 1976 en spesialiseer gou in Intelligensie, waar hy die bynaam Umthakathi, “towenaar”, kry — danksy sy behendigheid met rekenaars. Kleintjes was verantwoordelik vir die vestiging van die ANC se rekenaarstelsels in Londen, Lusaka en Quibaxe in Angola in die jare tagtig en, meer belangrik, die projekleier vir die integrasie van Struggle- en Regime-rekenaarstelsels en -databasisse sedert 1995. Na sy vrou se dood aan kanker in 1997 tree hy op ouderdom 62 af en deel ’n huis met hul enigste dogter, Monica.” Sy kyk op. Sy het steeds die aandag. “Die vraag was: Wat het Johnny Kleintjes by die Amerikaanse Ambassade gaan doen? En die antwoord is dat ons nie geweet het nie. Telefoonwaarneming van die Kleintjes-huishouding is dieselfde aand geïnisieer.” Sy druk die muisknoppie. Nog ’n foto, swart-wit. ’n Vrou, effens geset, by ’n motor se oop deur. Die growwe grein dui op ’n telefotolens en ’n lang afstand.

“Dit is Monica Kleintjes. Tipiese verhaal van ’n kind van uitgewekenes. In Londen gebore in 1974, het daar skoolgegaan en daar gebly om haar studies in Rekenaarwetenskap in 1995 te voltooi. Sy was in 1980 die slagoffer van ’n motorongeluk buite Manchester, waartydens sy albei bene verloor het. Sy weier om krukke of ander hulpmiddele te gebruik en kom sedertdien met kunsbene oor die weg. Sy is enige personeelbestuurder se regstellendeaksie-droom en is nou in diens van Sanlam se tegnologieafdeling as senior bestuurder.” Janina manipuleer sleutels op die rekenaar. “Dit dan die hoofrolspelers van wie ons foto’s het. Laat ons kom by die rede waarom ons hier is. Die volgende gesprekke is vanmiddag na aanleiding van ons meeluistering opgeneem.”

* * * * *

Hy en Pakamile sit soos elke aand by die kombuistafel met die groot blou atlas en die jongste National Geographic. Miriam se stoel is soos altyd ’n entjie weg, naaldwerk op haar skoot. Vanaand lees hy oor Chile, oor ’n eiland aan die SuidAmerikaanse weskus waar wind- en reënerosie fantastiese vorms uit die rots kerf, waar unieke plantlewe ’n vals groen paradys skep en dierelewe byna nie bestaan nie. Hy lees in Engels soos dit geskryf staan, want die seun moet daaruit die taal beter leer ken, maar vertaal dan paragraaf vir paragraaf in Xhosa. Dan sal hulle die atlas oopslaan en Chile op die wêreldkaart soek en later blaai na ’n kleiner skaal kaart van die land self. Hulle lees nooit meer as twee bladsye nie, want Pakamile se konsentrasie verflou vinnig, tensy die artikel oor ’n vreesaanjaende slang of roofdier handel. Maar vanaand is dit nog moeiliker om sy aandag te behou. Die seun se oë dwaal kortkort na die blou sportsak wat gepak staan by die deur. Tot Mpayipheli boedel oorgee. “Ek moet vir ’n dag of twee weggaan, Pakamile. Ek het werk om te gaan doen. Ek moet ’n ou vriend gaan help.” “Waarheen gaan jy?” “Eers moet jy belowe om vir niemand te sê nie.”

“Waarom?” “Want ek gaan my ou vriend verras.” “Verjaar hy?” “Amper so iets.” “Kan ek nie eens vir Johnson vertel nie?” “Johnson vertel dalk vir sy pa, en sy pa bel dalk my ou vriend. Dit moet net ons drie se geheim wees.” “Ek sal vir niemand vertel nie.” “Weet jy waar Zambië op die atlas is?” “Dis in … eee … Mpumalanga?” In gewone omstandighede sou Miriam geglimlag het vir haar seun se wilde raaiskoot. Maar nie vanaand nie. “Zambië is ’n land, Pakamile. Kom, ek wys jou.” Tobela blaai na ’n kaart van Suidelike Afrika. “Ons is hier,” wys hy met sy vinger. “Kaapstad.” “Ja. En hier bo is Zambië.” “Hoe gaan jy daar kom, Tobela?” “Ek gaan met die vliegtuig ry tot hier, in Johannesburg. Dan kry ek nog ’n vliegtuig, wat só gaan vlieg, oor Zimbabwe, of miskien so, oor Botswana, tot hier. Dié plek se naam is Lusaka. Dit is ’n stad, soos Kaapstad. Dit is waar my ou vriend is.” “Gaan daar koek wees? En koeldrank?” “Ek hoop so.” “Ek wil saamgaan, Tobela.” Hy lag en kyk op na Miriam. Sy skud net haar kop.

“Eendag, Pakamile, sal ek jou neem. Dit belowe ek.” “Dis slapenstyd,” sê Miriam. “Wanneer gaan jy vlieg?” “Netnou, wanneer jy aan die slaap is.” “En wanneer kom jy terug?” “Net so twee slapies. Jy moet jou ma mooi oppas, Pakamile. En die groentetuin.” “Ek sal. Sal jy vir my van die koek saambring?”

* * * * *

“Die onbekende faktor is Tobela Mpayipheli. Ons weet nie waarom Monica Kleintjes na hom toe is nie. Julle het die gesprekke gehoor – hy staan ook bekend as ‘Tiny’, werk by Mother City Motorrad, ’n BMW-motorfietshandelaar. Hy bly by Miriam Nzululwazi in Guguletu – ons weet sy is die geregistreerde eienaar van die huis, maar verder niks. Kleintjes is per huurmotor na die huis, het net meer as veertig minute daar vertoef en is reguit terug na haar pa se woning. Nie Mpayipheli of Kleintjes het sedertdien beweeg nie. “Daar is twee waarnemingspanne by haar en een in Guguletu, by hom. Die Reaksie-eenheid is op pad van Bloemfontein en behoort nou enige oomblik by Ysterplaat te land. Hulle sal daar bly tot ons meer inligting het. Dit, mense, is waar ons nou staan.” Sy skakel die videoprojektor af. “En nou moet ons vinnig aan die gang kom. Radebe, ons het net een man in Lusaka. Ek wil nog vier daar hê. Met ervaring. Gauteng-kantoor is die naaste en daar is genoeg van die regte mense. Verkieslik twee mans en twee vroue wat as paartjies in die Republican Hotel kan inboek. Onopsigtelik, en uiteraard nie almal gelyk nie, maar ek laat dit in jou hande. Kry jou telefoonstelsels aan die

gang. Quinn: Ons het ook nodig om telefoonoproepe na die Nzululwazi-huis in Guguletu te onderskep. Dringend. Rajkumar, bring jou span in. Ek wil weet wie Tobela Mpayipheli is. Ek gee nie om in watter databasis jy gaan hengel nie, maar dit is jou absolute prioriteit. Wikkel, mense, wikkel. Twintig minute, asseblief, dan is ons aan die gang.”

* * * * *

Mazibuko is die laaste van Falcon af. Hy laat die lede van Alpha eers uit, kyk na hulle, wit, swart, bruin, elkeen met sy eie storie. Da Costa, seningrige afstammeling van Angola-vlugtelinge met die meslitteken teen sy wang en die vyfuurbaard-skaduwee. Weyers, die Afrikaner van Germiston met die indrukwekkende boarms. Klein-Joe Moroka, ’n Tswana, grootgeword op ’n mielieplaas by Bothaville, praat sewe van die amptelike elf landstale. Cupido, die kortste, die spraaksaamste, bruin dorpskind van Ashton met ’n Technikondiploma in elektroniese ingenieurswese. Daar is selfs ’n “token royal”, soos Zweletini, die lang, lenige Zoeloe, na homself verwys, al is hy hoegenaamd nie familie van die koning nie. Hulle staan in gelid op die aanloopbaan. Die Kaapse somerwind is sag teen Mazibuko as hy afspring tot op die teer. “Afpak en wag. Hurry up and wait. Julle ken die storie.”

* * * * *

By die voordeur sit hy sy arms om haar, druk haar skraal lyf teen hom vas, ruik die vrouereuke, die vae oorblyfsels van sjampoe en reukwater na ’n lang dag, die geure van kombuis en huis en daardie unieke warmte wat eie aan haar is. “Ek sal in Johannesburg moet oorslaap,” sê hy sag teen haar oor. “Ek sal eers môre van daar af ’n vliegtuig Lusaka toe kan kry.”

“Hoeveel geld het sy vir jou gegee?” “Baie.” Miriam sê niks, hou net aan hom vas. “Ek bel jou sodra ek by die hotel kom.” Steeds staan sy so, met haar gesig teen sy nek en haar hande om sy rug. Tot sy eindelik terugtree en hom vinnig op die mond soen. “Kom terug, Tobela.”

* * * * *

In die privaatheid van haar kantoor bel Janina Mentz huis toe. Lien, die oudste, antwoord. “Hallo, Mamma.” “Ek moet laat werk, my kind.” “Maaaa … Ma het belowe om my te help met Biologie.” “Jy is vyftien, Lien. Jy weet wanneer jy die werk goed genoeg ken.” “Ek sal wakker bly.” “Ek wil met Suthu ook praat. Sy moet oorslaap, want ek kan nie huis toe kom nie.” “Maaa. My hare môreoggend.” “Ek is jammer, Lien. Dit is ’n noodgeval. En dis nodig dat jy daar moet help. Jy is my ounooi. Het Lizette haar huiswerk gedoen?” “Sy was die hele middag op die telefoon, en Ma weet hoe die graadsewes is. ‘Het Kosie iets van my gesê? Dink jy Pietie hou van my?’ Dis só … kinderagtig. Dis gross.” Sy lag. “Jy was ook in Graad Sewe.”

“Ek wil nie eens daaraan dink nie. Was ek ook só erg?” “Jy was. Laat ek met Lizette praat. Jy moet jou slaap kry, my kind. Jy moet vars wees vir die vraestel. Maar ek sal môreoggend bel, ek belowe.”

5

Die taxi laai hom buite die binnelandse vertreksaal af, hy betaal, neem die sportsak, klim uit. Wanneer laas het hy gevlieg? Dinge het verander hier, alles is nuut en blink, daarop ingestel om buitelandse toeriste te beïndruk. By ComAir koop hy ’n kaartjie met die kontant wat Monica Kleintjes in ’n netjiese stapel van nuwe R100-note vir hom gegee het. “Dit is te veel,” het hy gesê. “Jy kan teruggee wat oorbly,” was haar reaksie. Nou wonder hy waar die geld vandaan kom. Het sy tyd gehad om eers te gaan geld trek? Of word dié bedrae kontant in die huis aangehou? Hy laat die sak deur die X-straalmasjien skuif. Twee broeke, twee hemde, twee onderbroeke, twee paar kouse, sy swart skoene, ’n trui, sy toiletsakkie, die oorblywende kontant. En die hardeskyf – plat, klein, tegnologie waarvan hy niks weet nie. En iewers aan die elektroniese binnekant word daar onheilighede van hierdie land se verlede geberg. Hy wil nie daaroor nadink nie, hy wil nie betrokke raak nie, hy wil die goed vir Johnny Kleintjes gaan gee en sorg dat hy veilig is, terugkom en aangaan met sy lewe. Soveel planne vir hom en Miriam en Pakamile. Hy raak bewus van die twee in die grys pakke agter hom, ’n instink uit ’n ander lewe, ’n gedempte waarskuwing uit sy agterkop. Hy kyk terug na hulle, maar dit is sy verbeelding. Hy vat sy sak en kyk na sy horlosie. Drie-en-dertig minute voor hy aan boord moet gaan.

* * * * *

“Wat maak ons?” vra Quinn, wat sy oorfone afgeskuif het en afwagtend na Janina Mentz kyk.

“Ek wil eers weet waarheen hy gaan.” “Hulle is besig om uit te vind. Hy het ’n ComAir-kaartjie gekoop.” “Hou my op die hoogte.” Quinn knik, skuif die oorfone terug en praat sag in die mikrofoontjie voor sy mond. “Rahjev, nog niks?” vra sy aan die oordadig swaar Indiër agter sy rekenaar. “Nasionale bevolkings gee nege Tobela Mpayipheli’s. Ek is besig om na geboortedatums te kyk. Gee my tien.” Sy knik. Waarom het Monica Kleintjes vir Mpayipheli gekies? Wie is hy? Sy loop na Radebe toe wat oor die telefoon praat, in gesprek met die Gautengkantoor. Iemand het koffie en toebroodjies ingebring. Sy wil nog nie koffie drink nie en sy is nie honger nie. Sy stap terug na Quinn. Hy luister net, kyk op na haar, kalm, vaardig. Ongelooflike span mense, dink sy. Dié ding gaan oor wees voor dit begin. “Hy vlieg Johannesburg toe,” sê Quinn. “Hy het net die een sak by hom?” “Net die een.” “En ons is heeltemal seker Monica Kleintjes is by die huis?” “Sy sit voor die televisie in die sitkamer. Hulle kan haar deur die kantgordyne sien.” Sy oorweeg die moontlikhede, deurdink implikasies en scenario’s. Mpayipheli moet die data by hom hê. Neem dit nou by hom, stuur haar eie span daarmee Lusaka toe. Meer beheer. Met die RU as rugsteun. Miskien. Want dit gaan moeilik wees om Mazibuko-hulle in Zambië te kry. Te veel diplomatieke gunse, te veel blootstelling. Die direkteur sal sy Reaksie-eenheid dalk ’n ander keer

moet toets. Die hoofdoel: Hou dit in die familie. Hou dit veilig en onder beheer. “Hoe goed is die span by die lughawe?” “Goed genoeg. Ervare,” sê Quinn. Sy knik. “Ek wil hê hulle moet Mpayipheli inbring, Quinn. Lae profiel. Ek soek nie ’n konfrontasie by die lughawe nie. Diskreet en vinnig. Kry hom en sy sak in ’n motor en kry hom hier.”

* * * * *

Hy sit met die sak op sy skoot en die gewaarwording van afsondering daal stadig oor hom. Meer as ’n jaar nou dat hy en Miriam saamwoon, meer as ’n jaar se aande as gesin … Skielik sit hy hier en hy is alleen, soos in die ou dae. Hy soek na reaksie in homself. Mis hy dit? En die antwoord – dat hy geen genoegdoening in dié privaatheid vind nie – verras hom. Na ’n leeftyd van op homself aangewese wees, het dit hulle net twaalf maande geneem om sy lewe te verander. Hy wil daar wees, nie hier nie. Maar hy sal die taak moet afhandel. Kleintjes. Die Johnny Kleintjes wat hy geken het, sou nie uitverkoop het nie. Daar moet iets gebeur het om die ou man se kop te draai. Wie weet wat alles in die binnekringe en wandelgange van die nuwe regering en die nuwe intelligensiedienste aan die gang is? Dit is seker nie onmoontlik nie. Net onwaarskynlik. Johnny Kleintjes was ’n man van integriteit. En lojaliteit. ’n Sterk man, met karakter. Hy sal hom vra wanneer hy hom sien, wanneer die data oorhandig is en Johnny Kleintjes sy geld gekry het. As alles glad verloop. Dit moet. Hy sien nie kans vir moeilikheid nie, hy is klaar met daardie dinge. En dan is hulle by hom, die twee in die grys pakke; hy het hulle nie sien kom nie en as hulle hier teen hom is, skrik hy vir die diepte van sy gedagtegang en die vervaging van ou vaardighede.

“Meneer Mpayipheli,” sê die een. “Ja?” antwoord hy, verbaas dat hulle sy naam ken. Hulle is teen hom, hy kan nie opstaan nie. “Ons wil hê jy moet saam met ons kom.” “Vir wat?” “Ons verteenwoordig die Staat,” sê die tweede en hou ’n plastiekomhulde kaartjie voor sy oë: Foto en landswapen. “Ek het ’n vliegtuig om te haal,” sê hy, sy kop nou oop, sy lyf gereed. “Nie vanaand nie,” sê Nommer Een. “Ek wil niemand seermaak nie.” Nommer Twee lag gemoedelik. “Is dit so?” “Asseblief.” “Ek is bevrees jy het nie ’n keuse nie, meneer Mpayipheli.” Hy tik met ’n vinger op die blou sak. “Die inhoud …” Wat weet hulle? “Ek vra mooi,” sê hy. “Ek wil nie moeilikheid hê nie.” Die agent hoor die smeking in die groot Xhosa se stem. Vrees, dink hy. Gebruik dit. “Ons kan vir jou meer moeilikheid maak as wat jy ooit kan dink, ou grote,” sê hy en skuif sy baadjie se pant terug om die pistool ten toon te stel, staalkolf in ’n swart skouersak. Hy steek sy hand uit om die sportsak te neem. “Kom,” sê hy. “Ai, ai,” sê Tobela. Hy moet sy besluite neem terwyl die hand afdaal na die blou sportsak op sy skoot. Hy snap iets uit hul optrede: Hulle wil nie oproer hier hê nie. Hulle wil hom stil-stil wegneem. Hy moet dit gebruik. Hy sien Een se baadjie oopgaap terwyl die agent sy arm uitstrek na die sak. Hy sien die pistool se kolf en reik daarna, kry dit, draai dit om, staan op. Een het die sak in sy hand, sy oë skielik groot. Tobela is teen hom, met die pistool se loop teen die agent se hart. Twee is agter Een. Ander asiers, hier en daar, wat nog nie veel gemerk het nie.

“Ek wil nie moeilikheid hê nie. Ek soek net my sak.” “Wat maak jy?” vra Twee. “Hy het my pistool,” sis Een. “Vat die sak,” sê Tobela vir Twee. “Wat?” “Vat die sak by hom en sit jou pistool daarin.” Hy stamp die vuurwapen in sy eie hand hard teen Een se bors, hou die man tussen hom en Twee. “Doen wat hy sê,” sê Een sag. Onsekerheid by Twee, oë wat dartel, na hulle, na die ander wagtendes in die vertreksaal. Hy weeg moontlikhede op, kom tot ’n besluit. “Nee,” sê hy en haal sy eie pistool uit, hou dit onder die baadjie. “Doen wat hy sê.” Een wat dringend fluister, met gesag. “Fok, Willie.” Tobela hou sy stem redelik, rustig. “Ek soek net my sak. Ek is nie slim met rewolwers nie. Hier is baie mense. Iemand kan seerkry.” Besluiteloosheid terwyl hulle só staan, Tobela en Willie teen mekaar, intiem, Twee ’n meter weg. “Jissis, Alfred, doen wat die fokker sê. Waarheen kan hy gaan?” Eindelik: “Jy gaan aan die baas verduidelik.” Dan neem hy die sak stadig uit Willie se hand, rits dit oop, plaas die pistool onopsigtelik in die sak, rits dit toe, sit dit versigtig op die vloer neer asof die inhoud breekbaar is. “Nou sit julle, daar.” Die twee agente beweeg stadig, gaan sit. Tobela neem die sak, pistool in sy broeksak, hand steeds daarop. Hy stap, begin dan draf na die asiersuitgang, kyk om. Een en Twee, Willie en Alfred, een

wit, een bruin, staar met onleesbare uitdrukkings na hom. “Meneer, jy kan nie …” sê die vrou by die uitgang en dan is hy verby haar, buite, oor die aanloopbaan, sekuriteitsman wat iets skree, beduie, maar dan hardloop hy om uit die ligkring van die gebou te kom, die donkerte in.

* * * * *

“Ek het hom!” bulder die vet Indiër en Janina stap oor na sy rekenaarskerm. “Tobela Mpayipheli, gebore 10 Oktober 1962 in Alice in die Oos-Kaap, vader is Lawrence Mpayipheli, moeder is Catherine Zongu, sy ID-nommer is 621010 5122 004. Geregistreerde woonadres is 17de laan 45, Mitchells Plain.” Rajkumar leun triomfantelik terug in sy stoel en neem nog ’n toebroodjie uit die skinkbord. Mentz staan agter hom en kyk na die gegewens op die skerm. “Ons het geweet hy is gebore, Rahjev. Ons soek meer as dit.” “Ek moes iewers begin,” sê hy, gekrenk deur haar gebrek aan lof. “Ek hoop nie sy verjaardag is ’n voorbode nie.” Rajhkumar kyk na die skerm, dan na haar. “I don’t get it.” “Heldedag, Raj. In die ou dae was 10 Oktober Heldedag. Daardie adres is oud. Hy woon nie meer daar nie. Vind uit wie daar gebly het. Hy’s veertig jaar oud. Te oud om Monica se portuur te wees, oud genoeg om iets met Johnny Kleintjes te doene te gehad het …” “Mevrou,” roep Quinn, maar sy laat haar nie in die rede val nie. “… Ek wil weet wat sy verbintenis met Johnny Kleintjes is, Rahjev. Ek wil weet of hy gedien het en wat hy gedoen het. Ek wil weet waarom Monica Kleintjes na hom toe is met haar probleempie.” “Mevrou,” roep Quinn met groot dringendheid. Sy kyk na hom. “Ons het ’n

voortvlugtige.”

* * * * *

Hy kies die donkerste deel van die lughaweterrein en hou aan met hardloop. Sy ore wag vir sirenes en uitroepe en skote. Hy is kwaad – vir Monica, Johnny Kleintjes, homself. Hoe weet die owerhede skielik van Johnny Kleintjes se transaksietjie? Hulle het sy naam geken daar binne en met ’n vinger op die blou sak getik. Hulle weet wat daarin is, die twee grys pakke. Hulle het hom al dopgehou toe hy die lughawegebou binnegestap het, hulle weet van hom. Seker vir Monica agtervolg na hom toe, hulle weet dus van haar, van Johnny Kleintjes, fokken Johnny Kleintjes, hulle weet van alles. Hy hardloop, kyk om, maar daar is niemand wat agterna hardloop nie. Geen geweld meer nie, het hy aan homself gesweer. Hy het twee jaar daarvolgens geleef. Niemand geskiet of geslaan of eers gedreig nie. Hy het vir Miriam belowe daardie lewe is verby en binne dertig sekondes nadat die twee grys pakke by hom kom staan het, was dit bitter amper of al die beloftes was in die fokken water. Hy weet hoe hierdie goed werk – dit raak net erger. As die siklus eers begin, kan jy dit nie stop nie. Wat hy nou moet doen, is die sak vir die vrou gaan teruggee en sê Johnny Kleintjes kan sy eie gemors regmaak. Stop die siklus voor dit verder gaan – stop dit nóú. Hy kom by die draadheining en staan stil. Anderkant lê Borchards Quarry-weg. Hy haal swaar asem, sy lyf nie gewoond aan die inspanning nie. Sweet drup teen sy wang af. Hy kyk weer om. Die gebou is nou te ver om mense te onderskei, maar dit is stil: Niks is in rep en roer nie. Wat beteken dit is nie ’n Polisie- en Doeane-optrede nie. Anders sou die plek nou gekrioel het. Wat beteken … Spoke. Dit maak sin, as jy in ag neem wat op die hardeskyf is. Fok hulle. Hy’s nie bang vir Spoke nie. Hy spring teen die draad op.

* * * * *

“Sit hulle op die luidspreker,” sê Janina Mentz en Quinn druk ’n knoppie. “… hy was net gelukkig, Beheer, dis al.” “Julle is op luidspreker, Willie.” “O.” “Ek wil weet wat gebeur het,” sê sy. “Hy het weggekom, mevrou, maar …” “Ek weet hy het weggekom. Wat het gebeur?” “Alles was onder beheer, mevrou,” sê die stem met groot ontsag, in die amptelike spreekwyse van rapportering. “Ons het gewag tot hy gaan sit het in die vertreksaal. Ons het onsself geïdentifiseer en die teiken gevra om ons te vergesel. Beheer het gesê hou dit lae profiel, rustig, hy’s net ’n motorfietsmeganikus. Hy’t daar gesit met die sakkie op sy skoot soos iemand van die plaas af, so half verlate en verleë. Hy het gesê hy wil nie moeilikheid hê nie. Hy was duidelik bang. Dit was my skuld, mevrou. Ek wou die sak neem en hy het my vuurwapen bekom …” “Bekom?” “Ja, mevrou, hy het dit gegryp. Ek … sy optrede was … ek het dit hoegenaamd nie verwag nie.” “En toe?” “Toe het hy die sak geneem, met Alfred se vuurwapen daarin, en op die vlug geslaan.” Stilte.

“Hy het dus nou twee vuurwapens?” “Ek dink nie hy weet wat om daarmee te doen nie, mevrou. Hy het my pistool ’n rewolwer genoem.” “Dis ’n verligting.” Willie reageer nie. Quinn sug moedeloos en sê gedemp: “Ek het gedink hulle sal dit kan hanteer.” “Hy was net gelukkig, mevrou. Te oordeel na sy reaksie, gaan ons hom maklik vastrek,” sê Willie oor die eter. Sy antwoord nie. “Hy het selfs ‘asseblief’ gesê.” “Asseblief?” “Ja, mevrou. En ons weet hy’s nie op die vliegtuig nie.” Mentz herkou aan die inligting. Dit is stil in die vertrek. “Mevrou?” sê die stem oor die radio. “Ja?” “Wat doen ons nou?”

6

Daar is ’n tyd om jou woede te wys, beheersd, doelgerig, ’n afkeer te hê aan jou mense se optrede, nie aan hulle as persoon nie. Janina skakel die sprekerfoon ergerlik af en stap na waar haar rekenaar staan. “Ons het die ding beheer. Ons. Ons het geweet waar sy is, waar hy is, waarheen hy gaan, hoe hy daar gaan kom. Volkome beheer.” Haar stem dra, die woede vlak. Elkeen kyk na haar sonder om oogkontak te maak. “Waarom het ons beheer verloor? Gebrek aan inligting, gebrek aan intelligensie, gebrek aan oordeel. Hier en by die lughawe. Ons het nou ’n agterstand. Ons het geen idee waar hy is nie. Ons weet minstens waarheen hy gaan en ons ken die vinnigste manier om daar te kom. Maar dit is nie genoeg nie. Ek wil nóú weet wie Tobela Mpayipheli is. Nóú. Ek wil weet waarom Monica Kleintjes na hóm toe is. En ek wil weet wáár hy is. Ek wil weet wát op daardie skyf is. Álles. En ek gee nie om wát julle moet doen om die inligting te kry nie.” Sy soek na hul oë, maar hulle kyk na die vloer. “En daardie twee narre, Quinn.” “Ja, mevrou?” “Laat hulle ’n verslag indien. En as hulle klaar is …” “Ja, mevrou?” “Laat hulle gaan. Hulle hoort nie in dié span nie.” Sy stap by die vertrek uit, wens daar was ’n deur om te klap. In die gang af, by haar kantoor in – dáár is ’n deur om te klap. Sy val in haar swart leerstoel neer. Laat die bliksems sweet.

Laat hulle in die eerste plek verstaan as jy nie die hitte kan hanteer nie, sal Janina Mentz jou uit die kombuis verwyder. Want, God weet, hier’s nie plek vir mislukking nie. Sy sal haar beloftes nakom. Die direkteur weet. Hy sit daar in sy kantoor in sy spierwit hemp en hy weet, want hy luister. Hy hoor elke woord wat in die Opskamer gesê word – en weeg dit: haar doen en late, haar leiding. Hy het haar gevra, dit voel na ’n leeftyd gelede, tydens hul eerste onderhoud vir die pos: “Sien jy kans, Janina?” En sy het gesê “ja”, want vir ’n wit vrou in ’n swart istrasie is daar net soveel geleenthede, maak nie saak of jou IK 147 is en jou rekord die een foutlose klein sukses na die ander verteenwoordig nie. Met die klem op klein, omdat die groot geleentheid nog net nie gekom het nie. Tot die direkteur haar vir middagete na Bukhara in die Kerkstraat-wandelhal geneem het en sy visie uitgestippel het: “’n Intelligensiediens wat uitmuntend is, Janina, dít is wat die Visepresident wil hê. ’n Intelligensiediens wat nuut begin, sonder ’n verlede. Aanstaande jaar is hy President en hy weet hy het nie Madiba se charisma nie. Hy weet dit gaan harde werk verg teen elke vorm van teenkanting en ondermyning wat jy nasionaal en internasionaal maar kan kry. Ek het carte blanche en ek het ’n begroting, Janina. En ek glo ek het die argitek vanmiddag hier voor my. Jy het die profiel, die breinkrag, jy het geen bagasie nie, jy het die lojaliteit, jy het die deursettingsvermoë. Maar die vraag is: Sien jy kans?” O, sy het kans gesien, meer as wat hy besef het. Want dit was elf maande nadat haar man ’n jeuk vir jonggoed ontwikkel het en vir haar kom sê het “die huwelik werk nie meer vir my nie”, asof dit háár skuld is, asof dit sy en die kinders is wat hom nie vervulling gee nie. Terwyl die enigste vervulling ter sprake die ruimte tussen Cindy se bene was. Cindy. Die vuilvoet-kwasikunstenaar wat haar lappies by ’n Groentemarkpleinstalletjie aan Duitse toeriste verkwansel het en haar groot bruin oë vir getroude mans gefladder het tot sy een in die strik van haar ferm, bralose borste gevang het. En toe trek die tweetjies Pelgrimsrus toe om “’n ateljee vir haar te gaan oopmaak”. Dus sien ek kans, meneer die direkteur. Ek smag daarna. Want ek het ’n woede in my wat gevoed word deur die verwerping, o ja, laat daar nie twyfel wees nie.

Wat gevoed word deur ambisie ook, moenie ’n fout maak nie, ek is die enkelkind van arm Afrikaners wat tot elke prys wil uitstyg bo my ouers se siellose, sinnelose bestaan. Wat gevoed word deur die frustrasie van ’n dekade in die Struggle en al wat ek daarvoor kan wys, ondanks my talente, is ’n adjunkdirekteursposisie. Ek kan soveel meer doen, ek ken die landskap van my psige, ek weet waar die afgronde lê en ek weet waar die pieke staan, ek is onbevange bewus. Ek kan vlieg; maak dit saak uit watter rigtings die winde onder my vlerke vandaan kom? Sy het dit nie gesê nie. Sy het daardie middagete koel en kalm geluister en gepraat, en net met stille selfvertroue gesê: “Ja, ek sien kans”, en die volgende week begin werk aan hul visie: ’n Eerstewêreldse Intelligensiediens in ’n land wat homself aan die veters van Derdewêreldstewels probeer optrek, ’n nuwe, onafhanklike eenheid met ’n skoon lei. En steeds sien sy kans. Maak nie saak wat die prys is wat betaal moet word nie. Haar telefoon lui met die enkellui van ’n interne oproep. “Mentz.” “Kom loer gou in, Janina, asseblief,” sê die direkteur.

* * * * *

Hy kry ’n minibustaxi Bellville toe – die eerste geleentheid wat hom voordoen. Sy drang is om afstand tussen hom en die lughawe te kry ongeag die rigting. Die implikasies dring mettertyd tot hom deur: Hy kan nie teruggaan na Monica Kleintjes nie, want hulle hou haar sekerlik dop. Hy kan haar nie bel nie. Hy kan nie nou terug huis toe nie. Hy kan nie terug lughawe toe nie – teen hierdie tyd is daar swerms van hulle. En as hulle enigsins wakker is, hou hulle al die stasie dop, dus is bus en trein Johannesburg toe ook buite die kwessie. Wat hom met die groot vraag laat: Hoe kom hy in Lusaka? Hy sit in die donker tussen medeasiers, huishulpe en sekuriteitswagte en fabriekswerkers op pad huis toe wat die styging in die broodprys en sokkeruitslae en landspolitiek bespreek en hy wil een van hulle wees. Hy wil die

hardeskyf op Monica se skoot gaan neersit en sê: “Daar is een ding wat jy nie in berekening gebring het nie,” en dan wil hy na Miriam en Pakamile toe en môre wil hy werk toe op sy Honda Benly en tydens sy middagete wil hy met St. Georges opstap na Immanuel die skoenskoonmaker en ’n potjie skaak speel tussen sy Zoeloe-vriend se selfoonpratende, rykdomnajagende kliënte deur, terwyl hulle in Xhosa goediglik met die wittes spot. Maar nou het hy twee Z88-pistole en ’n plat hardeskyf in ’n blou sportsak wat tussen hom en sy lewe staan. “En wat doen jy vir ’n lewe?” vra die vrou langs hom. Hy sug. “Ek is op die oomblik reisend,” sê hy. Hoe kom hy in Lusaka?

* * * * *

’n Mens sal nie sê hy kom al sesuur soggens kantoor toe nie – hier is dit al byna halfnege in die aand en die direkteur, iewers in sy vroeë vyftigerjare, lyk vars, uitgerus, waaksaam. “Ek het ’n interessante oproep gehad, Janina. Onse Tiger het vanmiddag op Tempe ’n valskermsoldaat aangerand.” “Aangerand?” “Tot in die hospitaal geslaan, en die bevelvoerder het hoër op gebel. Hy wil geregtigheid hê.” “Ek is seker daar was rede vir die baklei, meneer.” “Ek ook, Janina. Ek wil jou net op die hoogte hou.” “Ek waardeer dit, meneer.” “Vra hom uit wanneer jy hom sien.”

“Ek sal.” “Is dit al, meneer?” “Dit is al, Janina. Ek weet jy is besig.” Hy glimlag vaderlik, besorg. Sy talm ’n oomblik voor sy omdraai. Sy wil hê hy moet iets sê oor die gebeure in die Opskamer, hy moet dit aanroer sodat sy hom kan verseker dat sy alles onder beheer het. Maar hy sit net daar met sy glimlag. Sy klim die trappe, maar gaan staan halfpad. Ek weet jy is besig. Hy meet haar. Hy weeg haar, toets haar. Sy weet dit. Sy lag sag. As hy maar geweet het. Sy haal diep asem, klim die laaste trappe afgemete, soos die numering van ’n strategiese plan. Radebe begin rapporteer sodra sy in die Opskamer instap, sy stem sagapologeties. Hy verduidelik die nuwe ontplooiing van spanne – ses van die bestes by die lughawe, ses by Kaapstadstasie, in twee spanne van drie elk ingedeel om treine en die busterminus dop te hou. Sy drie spanlede langs hom is besig om elke motorhuurmaatskappy in die stad te skakel met instruksies om te laat weet sodra iemand met Mpayipheli se beskrywing ’n kar probeer bekom. Hulle sal ook elke kontrakteerbare privaat lugdiens kontak. Nog drie spanne van twee elk sit in motors en wag vir instruksies hier onder in Waalstraat. Nog geen aktiwiteit by Monica Kleintjes of Miriam Nzululwazi nie. Sy knik. Quinn bevestig meeluistering van die Nzululwazi-telefoon. Daar was nog geen oproepe nie. Rajkumar, immer fyngevoelig, se liggaamshouding is een van gekrenkte eer wanneer hy verslag doen: “Daar is geen rekord van Tobela Mpayipheli in die Umkhonto weSizwe-rekords nie. Mpayipheli se geregistreerde huisadres in Mitchells Plain – die eiendom behoort aan ’n Orlando Arendse. Dit is skynbaar dieselfde Arendse vir wie Monica vroeër vanmiddag geskakel het op soek na Mpayipheli. Maar Arendse se geregistreerde huisadres is in Milnertonrif.” Die swaar lyf skuif subtiel, die selfvertroue keer terug. “Die interessante ding is Arendse se kriminele rekord – twee keer tronkstraf uitgedien vir handel in gesteelde goedere, 1975 en 1982 tot 1984, een keer aangekla en onskuldig

bevind op handel in ongelisensieerde vuurwapens in 1989, twee keer in hegtenis geneem oor handel in dwelms, in 1992 en 1995, maar die sake is nooit hof toe nie. En een ding is seker: Orlando Arendse is georganiseerde misdaad. Dwelms. Groot. Prostitusie. Dobbelary. Gesteelde goedere. Die gewone beskermingsgeldafpersing van sakeondernemings. En as ek die tekens reg lees, is die Skerpioene op die oomblik besig om baie geesdriftig na hom te kyk. En daardie Mitchells Plain-adres kan ’n dwelmhuis wees, lyk dit my.” Dan sit Rahjev Rajkumar met genoegdoening terug in sy stoel. “Goeie werk,” sê sy. Sy loop langs die muur van die vertrek, op en af, haar arms gevou. Op en af. Georganiseerde misdaad? Sy reik na moontlikhede, maar dit wil nie sin maak nie. “Georganiseerde misdaad?” sê sy hardop. “Ek sien dit nie pas nie.” “Geld sorg vir eienaardige bedmaats,” sê Rajkumar. “En as dit dwelms is, is dit geld. Groot geld.” “Mpayipheli kan ’n handelaar wees,” sê Quinn. “Hy’s ’n motorfietsmeganikus,” sê Radebe. “En dit wil nie sin maak nie.” Mentz hou aan met stap, knikkend. “Rahjev, kan jy uitvind aan wie die motorfietshandelaar behoort?” “Maatskappyregistrasies is nie intyds nie. Ek kan delf, maar …” Radebe: “Ek stuur ’n motorspan soontoe. Daar’s soms noodnommers op die deure.” “Doen dit.” Sy probeer weer die gegewe analiseer, hoeke en kante van benadering, sukkelend met die stukkies van die legkaart. “Geen rekord van Mpayipheli by die ANC, MK, PAC of Apla nie?” vra sy. “Niks. Maar ’n mens moet onthou: Die ANC-stelsels het ’n paar keer knoue

gekry. Dit is onvolledig. En die PAC en Apla het nooit regtig iets gehad nie. Al die PAC-inligting kom van die Boere se data af. En daar’s niks oor Mpayipheli nie.” “Daar moet ’n verband wees tussen Mpayipheli en Kleintjes.” “Hel,” sê Quinn, “hy kon hulle tuinier gewees het.” Radebe, altyd versigtig met sy uitsprake, fronsend asof hy diepe vertwyfeling het, sê: “Sy het die Arendse-nommer eerste gebel om Mpayipheli te kontak. Miskien is Arendse die skakel.” “Kan wees.” Sy stap steeds op en af, verteer die insette, oorweeg die moontlikhede. Haar dors na inligting is allesoorheersend. HuIle moet ’n bres slaan, ’n skerp lig werp op die newels van onkunde. Maar hoe kry jy ’n dwelmbaron aan die praat? Nog ’n siklus in haar wentelbaan teen die muur, op en af. “Goed,” sê sy. “Dít is wat ons gaan doen …”

* * * * *

Hy is in die vuil toilette van Bellville se stasie. Nadat hy agter die geslote deur sy liggaamlike nood verlig het, haal hy die twee pistole se magasyne en slotmeganismes uit. Dan loop hy uit en plaas die onderskeie onderdele van die vuurwapens in verskillende vullisblikke en begin stap, Durbanweg se kant toe. Hy weet steeds nie waarheen hy gaan nie. Hy is net bewus van minute wat verbytik en hy is nou net tien kilometer nader aan Lusaka as wat hy by die lughawe was. Die versoeking om die hele gemors net so te los en huis toe te gaan, lê soos ’n verlange in hom, maar dan kom die vraag elke keer terug: Is dit wat Johnny Kleintjes gedoen het toe hy wat Tobela is hom nodig gehad het? En die antwoord daarop is nee, maak nie saak hoe hy daaraan dink nie, al wil hy nie nou hier wees nie, al wil hy nie die dringendheid en spanning in sy buik voel groei nie. Hy skuld vir Johnny Kleintjes en hy sal sy gat moet roer. As hy om die hoek kom waar Voortrekker- en Durbanweg kruis en die voertuie

by die verkeerslig sien, gaan daar vir hom ’n lig op. Die pas van sy voeteval versnel as hy in die rigting van die Ontvanger se kantoor beweeg. Daar’s ’n taxihalte daar. Hy moet terug Kaap toe. Vinnig.

* * * * *

Mazibuko verbreek die tweede keer vandag ’n selfoonverbinding met Janina Mentz en begin bevele op span Alpha blaf: “Kom ons kry die kiste oop, daar’s werk om te doen. Hecklers, handwapens, rookgranate, koeëlvaste baadjies, nagsig. En ek soek geverfde gesigte.” Hulle reageer onmiddellik met oorgawe, knip die toerustingkiste oop, hul oë wat na hom flits, nuuskierigheid oor die aard van die opdrag. Hy sê niks, oordink die gesprek met Mentz. Waarom het hy vanmiddag ’n offisier aangerand? Want die doos het sy Duitse herdershond op Klein-Joe Moroka gesit. Wat het Klein-Joe gedoen? Hy het nie die luitenantjie gesalueer nie. Hoekom nie? Klein-Joe is Klein-Joe. Soms so in sy eie kop besig dat hy nie weet wat om hom aangaan nie. Deur-die-mis-nalatigheid was al wat dit was. En toe die luitenantjie vir Klein-Joe met ’n stroom obseniteite konfronteer het, gebeur wat altyd sal gebeur. Klein-Joe laat net een mens met hom neuk en dis hy wat Mazibuko is. Dis waarom hy vir Klein-Joe in die eerste plek uit die MP-selle gaan haal het. Klein-Joe het vir die luitenantjie gesê om ’n onnoembare daad met homself of sy hond te gaan verrig en die luitenantjie het die hond aangemoedig om vir Klein-Joe te byt. Wat in elk geval militêr gesien ’n oortreding van die ergste graad is. Het die hond vir KleinJoe gebyt? Ja, die hond het vir Klein-Joe aan die broek gebyt. Het hy seergekry? Nee. Die luitenant en die hond het vir Klein-Joe verneder – en dit is net so erg soos ’n byt wat bloed trek. Erger, in Klein-Joe se geval. ’n Onreg is gepleeg, hoe jy ook al daarna kyk. Mazibuko het gekies om nie deur kanale die skaal van geregtigheid te herstel nie, want dan sou ander ook met die RU kom kanse vat. ’n Punt moes gemaak word. En nou huil die Bats. “Hulle huil, ja. Hulle soek tugstappe.” “Tug my.” Uitdagend, want hy het geweet die RU is onaantasbaar voor hy die

Bat gebliksem het. “Nie voor jy jou brood verdien het nie.” Toe gee sy die agtergrond, die opdrag. Sy span gee vir hom sy wapens en baadjie aan, die nagsig-kopstuk en kamoefleerverf laaste. Hy maak gereed met behendige, geoefende bewegings, tot hulle in gelid voor hom staan en hy voor die ry afstap en hier en daar aan ’n gordel pluk of ’n stuk uitrusting regtrek. “Ek het ’n nuwe naam vir die Ama-kill-kill,” sê hy. “Na vanaand gaan julle bekend staan as die Gangsta Busters.”

7

Hy vra vir die taxibestuurder om hom voor die Media 24-gebou in die Heerengracht af te laai. Hy kies koers, oos, deur die Nico Malan, draai links in Hertzog, die verkeer dié tyd van die aand uitgedun. Hy loop doelbewus sonder dringendheid, soos ’n man wat nêrens heen op pad is nie. Weer links in Oswald Pirow. As hy tussen die vulstasie se pompe deurstap en die petroljoggies in hul nagkamer deur die venster groet, sien hy die voertuig voor Mother City Motorrad staan, die ligte aan. En hy sien die Spoke voor, langs mekaar. Sy hart sink. Hulle hou die plek dop. Hy maak die joggies se nagkamerdeur oop en gaan in, weet as hy buite staan, gaan hy gesien word. Hul enjin luier. Goeie teken, as hulle op observasiediens was, sou hulle verder terug in die dwarsstraat gestaan het, ligte af, enjin af. Die joggies is bly om hom te sien – enige afleiding dié tyd van die aand is welkom. Wat maak hy hier, wat is in die sak? Hy fabriseer ’n antwoord – ’n kliënt se gedienste motorfiets is nie afgelewer nie en nou moet hy wat Mpayipheli is die Whiteys se kastaiings uit die vuur kom krap. Maar uit die hoek van sy oog hou hy die motor in die straat dop. Hy sien dit trek weg, probeer dit dophou sonder om agterdog by die joggies te wek. Moet hy die kliënt se motorfiets dié tyd van die nag gaan aflewer? Ja, die man is kwaad, hy het die fiets môreoggend nodig en die Whitey-baas is te lui om in die aand uit te kom, daarom dat die Xhosa uitgeroep is, dit is mos maar dieselfde ou storie; wat kyk julle op televisie, ’n wedstrydspeletjie? Ja, elke ou moet uit drie meisies kies, maar hy kan hulle nie sien nie, hy mag hulle net vrae vra … Die motor is weg, hy luister nog hoflik vir ’n minuut of twee, verskoon homself,

loop uit, kyk in die strate op en af. Daar’s niks. Hy stap oor, agter, in die dienssteeg in. Hy haal sy beursie uit die blou sak, soek deur die voue van die leer. Die houtdeur se silwer sleutel lê blink en plat waar hy dit altyd bêre, want hy is soggens eerste hier om uit te vee, ’n halfuur voor die meganici – dan moet hy die ketel en die ligte aansit en seker maak die vertoonvensters is skoon. Hy sluit oop, tik die kode op die alarmpaneeltjie in. Hy moet besluit – sit hy die ligte aan? Die joggies sal wonder as hy dit nie aansit nie. Maar hy besluit daarteen, hy moet nie aandag trek nie. Volgende besluit: Watter motorfiets? Here, die goed is groot. Sal hy met sy Honda 200-kennis kan bo bly? Nog nooit is hy toegelaat om een te ry nie – hy moet hulle na buite stoot, dan was, poleer en blinkvryf. En weer terugstoot. En vanaand moet hy op een klim en Johannesburg toe ry. Maar watter een? Hy voel die gewig van die sak in sy hand. Die 1200 RS is die vinnigste, maar wat van die sak? Die LT het pakplek, maar dit is reusagtig. Die GS-demonstrasiemodel in die vertoonlokaal het die vaste bagasiesakke weerskante van die agterwiel, die motorfiets staan daar, bonkig en gehurk, oranje-geel; die sleutel, weet hy, hang in die onderdelekamer. Here, die goed is so groot.

* * * * *

Ondanks die doringdraadbekroonde betonmure en hoë hek, ondanks die menslike waarskuwingstelsel van oë af in die straat en die agt man met hul versameling van vuurwapens binne, neem dit Tiger Mazibuko en sy Reaksieeenheid slegs sewe minute om die huis te oorrompel. Hulle kom in drie spanne van vier, vier en vyf deur die donker. Die twee ongemerkte motors laai hulle een blok suid van die huis af en hulle beweeg sekuur deur tuine en oor muurtjies, tot hulle teen drie kante van die erf die muur kan oorsteek. Die roesende doringdraad knip sag en maklik, handgebare in die

straatlampverligte donker gee instruksies. Die vensters het diefwering voor, maar die groot ruite is onbeskermd en dit is waar hulle deurgaan, met geoefende, gladde bewegings van breek, induik en rol, op drie plekke, binne sekondes van mekaar. Wanneer die inwoners binne reageer, paniekbevange begin reik na wapens, is dit te laat. Vreesaanjaende figure met dik strepe kamoefleerverf, geklee in gevegsdrag, dwing hulle met groot behendigheid teen die vloer, druk bonkige Heckler & Koch masjienpistole teen hul slape. Oomblikke van chaos en verwarring word skielik stil, tot net een man se selfversekerde stem opklink, helder en in volle beheer. Mazibuko laat hulle almal na ’n voorkamer bring, arms agter die koppe lê. “Weyers, Zongu, hou die straat dop,” sê hy. Dan wend hy hom tot die bondel van lywe op die vloer. “Wie’s in bevel hier?” Hulle lê met hul gesigte na die vloer. Een of twee wat fyn bewe. Sekondes wat verbygaan sonder reaksie. “Skiet een, Da Costa,” sê Mazibuko. “Watter een, kaptein?” “Begin daar. Skiet hom in die knie. Fok sy been op.” “Goed, kaptein.” Da Costa wat die H&K se slotmeganisme luid terugtrek en die loop teen ’n been druk. “Julle kan nie net skiet nie,” sê een in die middel van die bondel. “Hoekom nie?” “Daar is rules vir die SAPD.” Mazibuko lag. “Skiet, Da Costa.” Die skoot is ’n donderslag in die vertrek en die man maak ’n diep, ontstellende geluid. Kordietreuk vul die kamer.

“Hier’s ’n brokkie slegte nuus: Ons is nie SAPD nie,” sê Mazibuko. “Ek vra weer: Wie is die Chief Gangsta hier?” “Ek,” sê die middelste man, sy gesig beangs. “Staan op.” “Gaan jy my ook skiet?” “Dit hang af, Gangsta, dit hang af.”

* * * * *

Sy het haar beleid oor transkripsies stelselmatig ontwikkel. Die uitdaging was om inligting te beveilig, want in dié land lek dit soos water uit ’n gronddam, deur die krake van ou lojaliteite en nuwe aspirasies, syfer dit weg deur ’n sandbodem van korrupsie en kleinlike gierigheid. In dié land snuffel almal soos honger honde op soek na die groot betaaldag en as iets die reuk van geld afgee, lok dit aasdiere uit die vreemdste gate. Daarom was haar siening van die begin af om niemand te veel te vertrou nie, om niemand in die versoeking te lei nie, om die reuke te bekamp. Rajkumar het haar ingelig oor die onveiligheid van elektroniese inligting. Maklik om te dupliseer, maklik om te versprei: stiffie-skywe, zip-skywe, CDROM, FTP, hardeskywe kleiner as ’n halwe sigaretdosie, e-pos, kuberkraking. As dit gekoppel is, is dit deurdringbaar. As hulle in ander databasisse kan inkom, kan ander hulle s’n bekom, die een of ander tyd met die een of ander nuwe, vindingryke metodes of programmatuur. Daar is net een manier om inligting veilig te hou: een afskrif, op papier. Liasseerbaar, beheerbaar, beperkbaar. Daarom het Rajkumar ’n bykomende afdeling bygekry om te bestuur. Die tiksters. Vier vroue wat met ysingwekkende spoed, met die vaardigheid van ’n

virtuoos, hul outydse, elektriese IBM-tikmasjiene se klawers kan bespeel. Wat hul dagtaak in ’n videogemoniteerde vertrek op die sesde verdieping verrig. Wat elke digitale en magnetiese klankopname uitteken, transkribeer en saam met die enkele afskrif weer inteken, getik op papier wat nie sal vergeel of vergaan nie. Sodat Radebe en sy span analiseerders dit kan ontleed en daarna in die toegangsen temperatuurbeheerde dokumentbiblioteek liasseer saam met die magnetiese bandjies – as dit digitaal opgeneem is, word die oorspronklike opname uitgewis. Wanneer die transkripsie van die onderhoud met Orlando Arendse by haar uitkom, sewe-en-veertig minute nadat dit mondelings in Milnertonrif gevoer is, ken sy al die belangrikste inhoud daarvan.

Transkripsie van onderhoud deur A.M. Williams met mnr. Orlando Arendse, 23 Oktober, 21:25, Milnertonrylaan 55, Milnertonrif.

W: Ek verteenwoordig die Staat, mnr. Arendse. Ek het ’n paar vrae oor ’n mnr. Tobela Mpayipheli en ’n mej. Monica Kleintjes …

A: Ek werk nie by die huis nie. Come see me at my office in the morning.

W: Ek is bevrees dit kan nie so lank wag nie, mnr. Arendse.

A: Waar’s jou credentials?

W: Hier is dit, mnr. Arendse.

A: Los maar die ge-menerery. I can see you don’t mean it. Hierdie kaartjie sê

niks. Come see me in the morning, baie dankie.

W: Miskien moet u …

A: Miskien moet ek niks. Dis buite my kantoorure en jy het nie ’n warrant nie.

W: Ek het.

A: Waar?

W: Hier.

A: Dis ’n cellular phone.

W: Miskien moet u die oproep neem.

A: Totsiens, my broer.

W: Dit is van ’n huis in Mitchells Plain wat aan u behoort.

A: Julle …

W: Neem dit gerus.

A: Hallo. Ja … Ja … The bastards … Ja … Williams, wie die fok is julle?

W: Is daar iewers waar ons privaat kan gesels, Arendse?

A: Wat wil jy hê?

W: Net ’n bietjie inligting.

A: Said the spider to the fly. Kom deur, laat ons agter gaan sit.

W: Dankie.

A: Julle het my man geskiet, Williams.

W: Ons wou u aandag kry.

A: Julle kan nie net skiet nie. Daar’s tog rules of engagement.

W: Ek is seker die meeste staatsdepartemente sal met u saamstem.

A: Wie is julle?

W: Ons het inligting nodig oor ’n mnr. Tobela Mpayipheli en ’n mej. Monica Kleintjes.

A: Ek ken nie die juffrou nie.

W: En mnr. Mpayipheli?

A: Hy werk nie meer vir my nie. Al lank nie meer nie. Twee jaar.

W: Watse werk het hy vir u gedoen?

A: Nou’s die tyd dat ek gaan vra jy moet my verskoon, ek wil my prokureur gaan bel.

W: Ek is bevrees dit is nie moontlik nie.

A: Dink jy, my bruin broer, ek gaan hier sit en vir jou incriminating evidence gee because you hold a barrel to my troops’ head? My mense ken die score, hulle weet hulle kan seerkry in onse soort werk.

W: Mnr. Arendse, ons weet u is betrokke by georganiseerde misdaad en die feit van die saak is, ons stel nie daarin belang nie. Dit is die SAPD se probleem. Dink u werklik ons optrede in Mitchells Plain, so lynreg in stryd met die strafproseswet, is deel van ’n poging om u aan die pen te laat ry?

A: Vir wat praat jy soos ’n Whitey? Waar’s jou roots, my broer?

W: Mpayipheli. Wat het hy vir u gedoen?

A: Go fuck yourself.

W: Mnr. Arendse, my mense by u huis in Mitchells Plain sê daar is 200 kg kokaïen in verskillende stadia van prosessering. Ek is seker dit is vir u iets werd, as die ledemate van u personeel dan nie waarde het nie. Kyk asb. hier na die linkerkantste kantlyn – ek kan dit nie self regstel nie.

[Onhoorbaar.]

W: Mnr. Arendse?

A: Wat is julle storie met Tiny?

W: Wie?

A: Mpayipheli.

W: Ons soek bloot agtergrondsinligting.

A: Why?

W: Roetineondersoek, mnr. Arendse.

A: Ten o’clock at night? Pull the other one.

W: Ek is nie in ’n posisie om ons belangstelling in mnr. Mpayipheli met u te bespreek nie.

A: Did he go into business for himself?

W: Wat bedoel u?

A: Hy moet iets gedoen het om julle aandag te kry.

W: Wat het hy vir u gedoen?

A: Hy was my enforcer.

W: Enforcer?

A: Ja.

W: Kan u dit meer volledig omskryf?

A: Jirre, jy praat hoog. Die Staat het jou mooi geleer.

W: Mnr. Arendse …

A: Okay, okay, but don’t expect a saga, dis meer van ’n short story dié. Tiny was firepower en physical intimidation, dis al. Hy’t shotgun gery. Sharpshooter, like you won’t believe. En hy was groot en sterk en hy was ’n mean bastard, jy kon dit in sy oë sien, there was always a hawk there, hy het jou gewatch en vir weakness gesoek.

W: Hoe lank het hy vir u gewerk?

A: Ses jaar? Ek dink dit was ses jaar gewees.

W: En voor dit?

A: Julle behoort te weet. Hy was ’n Struggle soldier.

W: Umkhonto weSizwe?

A: Net so.

W: Met respek, mnr. Arendse: Daar is nie baie MK-soldate in Mitchells Plain nie.

A: Too true, my broer, they stick to their own. Maar ek het lucky geraak. Daar was destyds ’n vacancy en jy weet hoe dit is – word gets out en die volgende wat ek weet, staan hierdie moerse Xhosa in die deur en sê the vacancy is now filled. Best appointment I ever made.

W: En toe sê hy hy is oud-MK?

A: Exactly. Ek was so bietjie skepties, toe ry ons Strandfontein toe vir ’n proper job interview en ons gee hom ’n ou AK47 en ’n klomp Castle dumpies op two hundred yards, wat nie ver klink nie, my broer, maar daai botteltjies was maar klein, en hy skiet hulle stukkend met sulke monotonous regularity dat die ander troepe hom ’n standing ovation gee, verstaan jy?

W: Het hy ooit sy talente in u diens gebruik?

A: Praat tog Afrikaans, my broer. Wil jy weet of hy iemand geskiet het?

W: Ja.

A: It was never necessary. Sy hawk eye was genoeg. His mother loved him, but everybody else feared him.

W: Waar het hy as MK-soldaat gedien?

A: How should I know? Hy het nooit daaroor gepraat nie.

W: Nooit?

A: Hardly a word. Ses jaar en ek het hom nie geken nie. Kept to himself, altyd so bietjie eenkant soos Colin Wilson se Outsider, but who cares, he was a jewel in my crown.

W: Colin wie?

A: Literary reference, my broer. Jy sal nie verstaan nie.

W: En toe verlaat hy u diens?

A: Twee jaar gelede, toe kom hy in en sê hy is klaar, hy gaan loop. Ek dog eers hy speel my vir ’n increase, maar hy wou niks hoor nie. Next thing we know work hy by ’n motorbike shop, dogsbody and general cleaner, can you believe it? Werk hy vir peanuts – by my het hy ’n small fortune verdien. Maar nou klink dit vir my hy is besig met iets op die side.

W: U het dus geen kontak met hom gehad die afgelope twee jaar nie?

A: Sweet Fanny Adams.

W: Ek sal nie u tyd verder in beslag neem nie, mnr. Arendse.

A: Now there’s a relief.

W: U kan maar mediese dienste uitstuur Mitchells Plain toe, ons sal ons onttrek van u eiendom.

A: Mister Williams, julle weet niks van Tiny Mpayipheli nie. Is ek reg?

W: Waarom, meneer Arendse?

A: Noem dit ’n sneaking suspicion. En laat ek nou vir jou sê: Julle moet solank body bags order.

8

Sy gaan bel vinnig uit haar kantoor uit. Haar huishulp sê Lizette slaap al. Sy bedank Suthu weer vir die ongerief van oorslaap en vra om met Lien te praat. “Ek ken my werk, Ma, al was Ma nie hier om te help nie.” “Ek het geweet jy gaan dit kan behartig.” “Kan ek nou Big Brother op satelliet kyk, Ma? Tot tienuur?” Die kinders wil elke moontlike situasie tot ’n voordeel manipuleer. Sy wil terselfdertyd lag en haar vererg. “Jy ken die reëls, Lien. Die ouderdomsbeperking is sestien.” As sy dit gesê het, weet sy presies wat die reaksie gaan wees. “Al my vriende kyk, Ma. Ek is ámper sestien. Ek is nie meer ’n kind nie.” Al drie basiese argumente in een asemteug. “Ek weet jy is nie meer ’n kind nie. Jy is ’n wonderlike, dierbare vyftienjarige wat nog net ’n paar maande moet wag, dan kan jy saam met jou ongedissiplineerde vriende kyk. Kry genoeg slaap, jy gaan dit nodig hê vir die eksamen.” “Maaaa …” “En sê vir Lizette ek was net te laat om vir haar ook nag te sê. Sê vir haar ek is baie lief vir julle al twee – en baie trots op julle.” “Ma moenie te hard werk nie,” “Ek sal nie.” “Ons is lief vir Ma ook.” “Ek weet, my kind. Lekker slaap.”

“Nag, Ma.” En dan haas sy haarself terug na die Opskamer, die ongeduld wat knaag. “Gaan soek weer, Rahjev. As hy MK was, moet daar iets wees,” sê sy as sy instap. “Goed, mevrou,” maar die Indiër se liggaamstaal sê hy weet al wat die uitslag gaan wees. “Jy dink nie ons gaan iets kry nie?” “Mevrou, die metodologie waarmee ons die bekende data deursoek, is goed verfyn. En daar was niks. Ek kan dit weer laat loop, maar die resultaat sal dieselfde wees.” “Hy kon vir Arendse gelieg het oor sy agtergrond,” sê Quinn. “Werk was skaars in die vroeë negentigerjare, mense was bereid om enigiets te sê.” “Dinge verander ook nie veel nie,” sê Radebe droog. “En nou het ons ’n voortvlugtige skerpskutter met twee pistole,” sê sy. Rajkumar se kop werk soekend: “Die ANC het ’n papierliasseerstelsel ook gehad. Vir Umkhonto weSizwe. Is dit nie nou op Robbeneiland nie?” “Pretoria,” sê Radebe. “Die MK-lêers is by Voortrekkerhoogte.” “Wat weet jy daarvan?” “Dit was nooit ’n goeie stelsel nie. Met die groot invloei van rekrute vanaf ’76 was daar te veel papier en te min istrateurs. Maar dit sal die moeite werd wees om te kyk.” “En dan is daar die ou Nasionale Intelligensiediens se mikrofiche-biblioteek van dokumente. Die Boere het die indeks gerekenariseer, maar dit is ’n sekure, ongekoppelde stelsel. Dit is nog aktief, in Pretoria. Ons kan ’n versoek insit,” sê Rajkumar. Dis Radebe wat ’n geluid van minagting maak en Mentz weet waarom. Hul

kollegas by die nuwe Nasionale Intelligensie-agentskap dwing nie groot respek by haar en haar mense af nie. Maar sy hou van die idee. “Hulle sal spring as die versoek van hoog genoeg af kom,” sê sy. “Ek gaan met die direkteur praat.” “Mevrou,” sê Quinn en hou sy hand in die lug om haar te keer. “Luister hier.” Hy selekteer sleutels en die elektroniese gesis van die sprekerfoon vul die vertrek. “Sê weer, Nathan, van die begin af.” “Ons het die eienaar van Mother City Motorrad opgespoor. Hy is Bodenstein en hy bly in Welgelegen. Hy sê Mpayipheli is nie ’n werktuigkundige nie, net ’n handlanger. Stil ou, harde werker, stiptelik en betroubaar. Maar hy weet niks van ’n militêre agtergrond nie.” “Sê weer van die alarm, Nathan.” “Terwyl ons besig was met die onderhoud, toe lui die telefoon. Bodenstein se sekuriteitsmaatskappy wat sê die motorfietsplek se alarm is meer as ’n uur gelede afgeskakel en nog nie weer geaktiveer nie. Hy het gesê hy moet dadelik ingaan en ons ry nou agter hom aan.” “En wat sê hy van die sleutel, Nathan?” “O ja. Hy sê Mpayipheli het ’n sleutel vir die winkel en hy ken die alarmkode, want hy is die een wat in die oggend oopsluit.”

* * * * *

Hy val amper voor hy behoorlik vertrek het. Die groot motorfiets se krag betrap hom heeltemal onkant; as hy in Oswald Pirow indraai en die versneller met sy hand oopmaak, is die resultaat só anders as sy Honda Benly dat hy byna beheer verloor. En die grootte – die GS voel massief, hoog en onhanteerbaar. Hy skrik,

adrenalien bring bewing in sy hande. Sy asem laat die valhelm se skerm opwasem. Hy kry die fiets weer in ’n reguit lyn, draai dié keer die versneller met groot ontsag en vorder tot by die verkeerslig by die N1. Hy trek die voorrem en weer val hy amper, die ABS-remme wat hard en dringend inskop. Hy hou stil, sy asem jaag, sy knieë bewe ook nou, hy wil nie vrek op dié Duitse masjien nie. Die lig verander na groen en hy trek baie stadig weg, draai baie versigtig en met ’n te wye boog regs en versnel met oordadige versigtigheid. Hou die toere laag, deur die ratte, hel, maar die ding het krag … Hy is by 100 kilometer per uur voor hy behoorlik in derde rat is. Dit is omtrent die Benly by die huis se topspoed. Die verkeer op die snelweg is lig, maar hy is oorbewus van die motors om hom. Hy ry stadiger as die verkeersvloei, hou in die linkerbaan, probeer ’n gevoel ontwikkel vir die GS; as jy eers aan die gang is, is die balans makliker, maar die handvatsels voel te wyd uitmekaar, die tenk hier voor hom onhanteerbaar breed. Hy maak weer seker waar die flikkerligte is, waar die ligte verdoof en verhelder word. Sy oë flits tussen skakelaars en die pad voor hom, sy volgafstand baie groot, sy spoed net onder die honderd. Hy het ’n fout gemaak – hy het gedink dit is die manier om vinnig groot afstand tussen hom en Kaapstad te kry; as hy dit vannag tot by Bloemfontein kon maak, was sy kop deur, want hy kon ’n vliegtuig daar gehaal het, hulle sal nie Bloemfontein se lughawe dophou nie. Maar dié ding is omtrent onrybaar, dit sou vinniger gewees het om ’n minibustaxi te haal. Dit is nog donker ook. Die ligte van Century City weerkaats teen die valhelm se skerm. Miskien moet hy net ry tot in Worcester, of sover as die Paarl, en die fokken motorfiets daar los. Wat het hom besiel? By die N7-afrit moet hy van bane verwissel om ’n vragmotor verby te gaan en hy versnel stadig, gebruik die flikkerligte, verwissel bane, swaai terug in die linkerbaan, ontspan ’n bietjie. Deur die lang, opdraande draai by Parow, op teen die Tygerberg. Hy weet sy lyf neig na die verkeerde kant toe in die draai, maar die fiets is so swaar, die draai so ongemaklik. As daar net minder verkeer was. Wat maak al die mense dié tyd van die aand op die N1? Afdraand na Bellville se afritte, en dan raak die straatligte van die snelweg minder, die verkeer neem af. Hy sien die borde wat die eenstop-vulstasie aandui en loer na die brandstofmeter. Die tenk is vol. Dank vader. Hoe ver kan hy ry met ’n tenk?

Sy oog vang die spoedmeter – hy ry 110. Hy draai die versneller weer toe, voel nie in beheer nie. Die masjien het ’n lewe van sy eie, soos ’n wilde perd. Al sy sintuie is intens betrokke. Hy weet hy moet vooruit dink. Die tolhek is daar voor, nog ’n dertig kilometer. Wat gaan hy doen? Vermy die tolpad, Paarl toe, los die fiets daar, vat ’n taxi? Daar moet manne wees wat Worcester toe ry, maar dit is al laat. En as hy vasbyt met die GS? Die Du Toitskloofpas probeer aandurf met dié monster? Die tolhek is ’n spoor wat hy gaan nalaat – mense sal ’n groot swart man op ’n motorfiets onthou. Of sál hulle? Here, hy sien nie kans vir die pas in die donker op dié ding nie. Maar anderkant lê nog e, nog ’n donker pad met skerp draaie en groot vragmotors wat van voor af kom. Wat het hom besiel? Wat gaan hy doen? Taxi’s gaan nie werk nie, nie dié tyd van die dag nie. Kyk na die positiewe. Hy beweeg. Hy is op pad. Onderdruk die impuls om van die fiets ontslae te raak. Gebruik die donker. Gebruik die voorsprong. Gebruik die verrassingsfaktor. Hulle weet nie, al was daar twee Spoke in ’n kar by die motorfietswinkel, sal iemand eers môreoggend besef die GS is weg. Hy het … Hy het nie weer die alarm aangeskakel nie. Die wete kom soos ’n hamerhou van iewers uit sy agterkop. In sy haas en met die gestoei met die GS het hy vergeet om weer die alarm aan te skakel. Jissis, maar hy het sleg geword. Wanneer hy verby die Stellenbosch-afrit ry, is die kwaad vir Johnny Kleintjes en die Spoke en vir sy eie agtelosigheid groter as sy vrees vir die motorfiets, en hy swets binne die valhelm in al die tale wat hy ken.

* * * * *

“Ek glo dit nie,” sê Bodenstein. “Ek glo dit eenvoudig nie.” Die twee agente en die eienaar staan in die verkoopslokaal van Mother City Motorrad. Bodenstein

hou die stukkie papier uit. “Lees wat skryf hy. Kan jy dit glo?” Nathan neem die briefie. Mnr. Bodenstein Ek leen die GS demonstrasiemodel vir twee of drie dae. Ek het ook ’n rypak en valhelm en handskoene geneem, dit is waarvoor die geld is wat ek in jou lessenaarlaai gelaat het. Ek moet ongelukkig dringend vir ’n vriend gaan help en het geen ander keuse gehad nie. Slytasie en enige skade aan die motorfiets sal ten volle betaal word. Tobela Mpayipheli “Jy dink jy ken mense. Jy dink jy weet wie om te vertrou,” sê Bodenstein. “Watter een is die GS?” vra Johnny. “Dis daardie moerse ding, net ’n gele” sê Bodenstein en wys na ’n nuwe silwer motorfiets op die vertoonlokaal se vloer. “Hy gaan sy gat afval. Dis nie ’n speelding nie. Kan jy dit glo?”

* * * * *

Sien die werklikheid soos dit is, nie soos jy dit wil hê nie – dit is een van die beginsels waarvolgens sy werk. Daarom aanvaar sy die verwikkelinge met kalmte. Sy deurdink die gebeurde terwyl die Opskamer om haar gons. Sy staan stil by die punt van die lang tafel met haar hand op haar ken, haar elmboog gestut, haar kop na onder, ’n studie van nadenkendheid. Daarvan bewus dat die direkteur elke woord sal hoor, daarvan bewus dat die manier waarop sy reageer en besluit, haar stemtoon en liggaamshouding by haar span ’n indruk sal skep. Visie: Sy sien die pad wat die ontwykende persona van Tobela Mpayipheli moet reis in haar geestesoog. Sy koers is noord en die N1 lê soos ’n vet, kronkelende

slagaar voor hom uitgestrek na die hart van Afrika. Die redes vir sy vasberadenheid, die bron van sy motivering is nog onpeilbaar en vir eers irrelevant. Sy fokus op die roete, die implikasies, die teenmaatreëls, die voorkomende en beperkende stappe. Sy laat die groot kaart van die land teen die muur aanbring, haar stem sag en egalig. Sy trek in dik rooi ink die vermeende roete na. Sy bepaal die Reaction Unit se rol: hulle sal haar vangnet wees, haar verwelkomingsparty sewe-en-sewentig kilometer noord van Beaufort-Wes, waar die moontlikhede verdubbel en die pad vurk – Kimberley na Johannesburg links en Bloemfontein na Johannesburg regs. Sy vra die spanne van Quinn en Radebe om die polisiekantore en verkeersowerhede langs die roete bewus te maak, te maan tot bloot inligtingverskaffing en nie optrede nie, want hul gewapende voortvlugtige is nog grootliks ’n onbekende faktor. Maar hulle weet hy kan skiet. Die onbekendheid van die faktor lê swaar op haar en die tweede rondte opdragte moet dit regstel: ondersoekspanne na Miriam Nzululwazi, na Monica Kleintjes. Die handskoene is nou uitgetrek. Spoor die voortvlugtige se familie op. Sy ouers. Sy vriende. Kry inligting. Wie? Wat? Waar? Waarom? Hoe? Sy wil hom ken, hierdie skim met die vae gesig. Sy het mag. Sy moet dit gebruik.

* * * * *

Uittreksel uit transkripsie van onderhoud deur J. Wilkinson met mnr. André Bodenstein, eienaar van Mother City Motorrad, 23 Oktober, 21:55, Oswald Pirowrylaan, Kaapstad.

W: Weet u enigiets van mnr. Mpayipheli se vorige betrekkings?

B: Hy was ’n handlanger.

W: Handlanger?

B: Ja. By ’n karverkoper op Somerset-Wes.

W: Hoe weet u dit?

B: Hy het my gesê.

W: Watse soort handlanger?

B: Handlanger is handlanger. Dit beteken jy doen al die kak jobs wat niemand anders wil doen nie.

W: Dis al wat u weet?

B: Luister, ek het nie ’n man met ’n graad nodig om die fokken motorfietse te was nie.

W: En u het ’n sleutel aan hom toevertrou?

B: Nie die eerste dag nie – ek is nie ’n moroon nie.

W: Maar later wel.

B: Hel, hy was elke oggend hier voor die deur as ek aankom. Elke fokken oggend. Hy was nooit siek nie, hy was nooit laat nie, hy was nooit astrant nie, hy werk, hel, daardie man kan werk. Verlede winter toe sê ek hy moet oopsluit, hy kan nie so in die reën staan nie, hy kan solank uitvee en die water aansit; as ons hier kom, staan die koffie reg, elke fokken oggend, die plek blink soos ’n nuwe sikspens, jy dink jy kan mense vertrou. Jy dink jy ken mense …

* * * * *

Twee keer was hy handlanger by Killarney toe die BMW Rider Academy wit, middeljarige, welgestelde mans geskool het in die kuns van motorfiets ry. Nou verwyt hy homself dat hy nie geluister het nie, dat hy nie die kennis ingedrink het nie. Die Du Toitskloofpas in die donker, en hy besef hy is die toonbeeld van hoe dit nié gedoen moet word nie. Hortend ry hy, remme en versneller en remme en versneller en die ligte wat hy voortdurend op helder en domp skakel in ’n stryd tussen beter visie en aankomende verkeer. Massiewe, snorkende vragmotors wat die tolgeld wil vryspring en die langer roete gebruik, wat die skerp draaie wyd vat of voor hom voortsukkel teen ’n slakkepas. Hy sweet binne die duur, doeltreffende rypak, sy liggaamshitte wat die skerm voortdurend met waterdamp vul sodat hy dit kort-kort moet oopknip, bewus van die afgronde aan sy linkerkant, die liggies daar ver onder. Rem, draai, ry, rem, draai, ry. Sukkelend en swetsend tot bo, en dan draai die pad skerp oos en die liggies is weg en vir die eerste keer is die donkerte volmaak en

die pad skielik stil. Hy word bewus van die geweldige spanning in sy torso – sy spiere is snaarstyf. Hy trek af, bring die motorfiets tot stilstand. Hy maak die valhelm se skerm oop, sit die ratkas in neutraal, haal sy hande van die stuurstang af en strek. Haal diep asem. Hy moet ontspan, hy sal móét, hy is al klaar moeg en daar lê nog honderde donker kilometer voor. Hy het gevorder. Hy het tot hier gekom, hy het ’n pas halfpad in die donker genavigeer. Die reusefiets is nie onhanteerbaar nie, ondanks sy swaarhandigheid. Dit is geduldig, asof dit vir hom wag om ’n ligter aanslag te probeer. Diep asem, in en uit, ’n sekere genoegdoening. Hy het ’n mylpaal bereik, hy is bo. Hy het ’n storie om vir Pakamile te vertel, vir Miriam. Hy wonder of sy al slaap. Die digitale horlosie op die instrumentpaneel sê sy het die kind se skoolgoed reggesit, klere en kospakkie; as hy daar was, was sy kostrommel gepak, die huis netjies, die lakens van hul bed teruggevou. Sy sal met die heerlike vrugtige reuke van die olies en sepe aan haar kom lê, die wekker gestel vir vyfuur, die lig af en haar asemhaling onmiddellik diep en rustig. Die slaap van die onskuldiges, die slaap van die werker. Agter hom hoor hy ’n vragmotor die draai benader en hy strek ’n laaste keer, teug die naglug, knip die skerm toe en trek weg met die wete dat hy minstens al die versneller baasgeraak het. Hy draai dit berekend oop, voel die krag onder hom. In die volgende draai konsentreer hy om sy lyf ontspanne te hou, om soos met die Benly in die draai in te leun. Versigtig, onbehendig, maar dit voel effens beter, meer gemaklik, meer natuurlik. Hy versnel stadig uit die draai, pyl af op die volgende, deur die ou tonnel, nog ’n draai en nog een, af, af na die kloof van die Meulenaarsrivier, af. Hy veg teen die instink om te verstyf, hou homself los en lig, voel met sy ledemate na die fiets se natuur, draai en pylvak, oor en oor, sluit aan by die tolpad, skielik onmoontlik luuks en driebaan-breed, die draaie wyd. Die verligting wat oor hom kom, is groot. As hy afkyk na die naald van die snelheidsmeter, lees dit 130. Hy glimlag binne die valhelm vir die sensasie, vir die verstommende ding wat hy nou net vermag het.

9

Mazibuko staan langs die aanloopbaan. Hy kan sy manne deur die venster daar binne sien. HuIle is nog vol vuur van die aksie wat hulle beleef het en praat oor niks anders nie, het dit al die pad terug na die lugmagbasis in fyn detail herleef, mekaar gespot, selfs vir hom, vir hul bevelvoerder gesmeek om hulle ook ’n beurt te gee om te skiet, waarom het hy vir Da Costa voorgetrek? Zweletini wat gesê het hy gaan ’n sterk bewoorde brief aan die Zoeloe-koning skryf, want selfs in die land se beste elite-eenheid is daar rassediskriminasie – net die koloniste mag skiet, die arme swartes mag net kyk. Die twaalf het gebulder van die lag. Maar nie Mazibuko nie. “Dit is nie waarvoor ons opgelei is nie,” sê hy oor die selfoon. “Ek weet, Tiger, maar dit was vir ons goud werd,” antwoord sy. “Ons is nie SAPD nie. Gee ons iets ordentliks om te doen. Gee ons ’n uitdaging.” “Klink ’n man wat bierbottels op 200 meter met ’n AK een vir een kan raak skiet na ’n uitdaging?” “Een man?” “Ongelukkig net een, Tiger.” “Nee, dit klink nie na ’n uitdaging nie.” “Dit is die beste wat ek kan doen. Staan by vir ’n Oryx van 23 Eskader. Ek gaan ons voorvlugtige aanjaag, julle gaan hom inwag.” Hy laat stilte sy misnoeë te kenne gee. As sy die strategie snap, het haar stem ’n ergerlike toon. “As die uitdaging nie groot genoeg is nie, kan julle altyd terug Tempe toe. Ek is seker ek kan ander alternatiewe oorweeg.”

“Wat weet ons nog van die bierbottelskieter?” “Te min. Hy was MK of hy was nie, hy was ’n soort lyfwag vir georganiseerde misdaad, hy is deesdae handlanger by ’n motorfietswinkel.” “Hy was MK of hy was nie?” “Ons werk daaraan, Tiger. Ons werk daaraan.”

* * * * *

Om op die dak van die gebou te kom, moet sy eers na die parkeergarage stap, dan die hysbak neem tot op die tiende verdieping, nog ’n stel trappies klim voor sy kan uitstap en die stad voor haar sien ooplê. Geluide van die stad se ontluikende naglewe styg na haar toe op. ’n Vista van Groenpunt heel links, skepe in die hawe, kantoorblokke, woonstelle, huise, die flonkering van ’n honderdduisend niksvermoedendes, die helder verligte berg agter haar. Sy laat die skoonheid daarvan haar vlugtig raak en dan kyk sy af na die selfoon in haar hand. Sy wil eers asem skep. Dan vir Van Rooyen bel. Daar is ’n sekere behae daarin. Dat sy hom kan beveel. Hy was ’n brigadier toe hulle saam in die komitee gedien het, voor die direkteur en na haar egskeiding. ’n Stil man, met ’n soldaat se lenigheid, grys slape, byna kleurlose oë. Sy blou lugmaguniform met die snelskrif van medaljes op sy bors en die goue vleuels se oordadigheid. Lang vergaderings van luister en skryf en vrae vra. ’n Professionele verhouding, hoflik, op ’n afstand, asof hy effens verhewe was. Tot daardie laat, sweetwarm someraand in haar kantoor. Hy in die stoel met die staanlamp agter hom, sy uniformbaadjie uitgetrek, die ligblou hemp se moue opgerol, maar die das nog netjies en styf, dokumente op sy skoot, goue pen in sy lang, byna vroulike vingers. Sy agter haar lessenaar, verdiep in haar herlees van die verslag wat hulle saam moet indien. Sy het die blik op haar gevoel en opgekyk. Sy gesig was strak.

“My gewese vrou,” het hy gesê met ’n sagte stem waarin deernis verweef is met die wysheid van diepe retrospek, “was haar lewe lank die gevangene van haar selfbelang.” Hy het getalm, ’n bruin leersakkie uit sy baadjiesak gehaal en sy pyp daaruit opgetower. “Sy was manjifiek daarin. Haar vermoë om mense te manipuleer was verstommend.” ’n Blink instrument het die pyp se kop oopgekrap en die geur van tabak en pypolie het deur die vertrek uitgekring. “Sy kon die situasie, die persoon bespeel met ’n skrikwekkende vaardigheid – sy het ’n spektrum van persoonlikhede gehad, soos ’n kas, nee, ’n huis van strooipoppe waardeur sy kon haas om die regte een vir die regte tyd te kry. Soms was sy ’n onbeholpe kind, ’n dogtertjie, soms ’n hulpelose en brose vrou. Sy kon sterk ook wees, onverbiddelik, hard. Of selfversekerd, of speels, of laf. Sy was ’n musikant wat ’n deuntjie gehad het vir elke situasie, vir elke gebeurlikheid, vir elke mens. Met elkeen het sy geweet wat sy wil hê en hoe om dit te kry.” Sy vingers het twak uit die leersakkie na die pyp verplaas, maar sy oë was op háár gerig. Janina het geweet waarom hy dit vir haar vertel, van die eerste keer toe hy sy mond oopgemaak het. “Die redding vir my was haar behoeftes. Sy kon haar talente vir baie dinge ingespan het. Gelukkig het sy dit net vir oorlewing gebruik. Haar grootste drang was om nie ontmasker te word nie.” Hy het die leersakkie terug in sy baadjie geplaas en die pyp met sy reguit steel en donker, glimmende hout vasgehou. “Ek het nooit geweet nie. Ek het die simptome gesien, maar dit was te verstrengel in die dinamika van ons huwelik. Ek kon dit nie uitmekaar haal nie. Dit was my gebrek aan verwysingsraamwerk. Onkunde. Te min verbeelding. Ek moes eers die afstand van egskeiding kry vir insig. Eers toe kon ek die somme maak.” Hy het teruggeleun in die stoel, sy hande met die pyp vergete op sy skoot.

“Jy sien, sy was ’n buite-egtelike kind. En vir haar ouers was sy altyd die herinnering aan alles wat verkeerd was in hul huwelik, die oorsaak van hul onvervulde drome. Daar was ’n broer en ’n suster, binne die huwelik, en sy het instinktief geweet sy is anders. Kinders weet. Al hou die ouers die verwyte en pyn vir die binnekamer. Al is die suigelinge oënskynlik gelyk sover dit behandeling en liefde betref. Dit het haar gevorm, dit het die paaie van haar brein gebou. Sy het geweet haar geheim is veilig by hulle, maar sy het getwyfel of dit veilig was by haar. Daar is dinge wat ons nie weet ons weet nie, wat ons so diep vir onsself wegsteek. Ek dink nie sy het ooit bewustelik daaroor gefilosofeer nie – dit was net daar, onder, tussen soveel kamoeflering, dié ding wat haar aangedryf het.” Hy het ’n beweging met sy hande gemaak, asof sy woorde leeg en nutteloos was. “Sy is nou iewers daar buite in die wêreld, besig om aan haarself te dink, besig om iemand met haar lyftaal en haar woorde ’n doellose rat voor die oë te draai. Besig om te oorleef. Besig om die masker stywer en stywer teen haar vas te druk.” Vir ’n oomblik het hy doodstil gesit, toe met ’n klein skud van die kop ’n dosie van iewers te voorskyn gebring, die pyp na sy mond gelig en die vuurhoutjie getrek. Hy het geteug en die vlam gemanipuleer, met die gryswit rook wat hom en die staanlamp omhul. “Dit is ’n leë bestaan. En sy weet dit nie.” Sy het lank gesit en na hom gekyk. En gesê: “Ek sou verkies as jy nie rook nie.”

* * * * *

Transkripsie van onderhoud deur A.J.M. Williams met mev. Miriam Nzululwazi, 23 Oktober, 22:51, Govan Mbekilaan 21, Guguletu.

W: Ek verteenwoordig die Staat, mev. Nzululwazi. Ek het ’n paar vrae oor ’n

mnr. Tobela Mpayipheli en ’n mej. Monica Kleintjes …

N: Ek ken haar nie.

W: Maar u ken mnr. Mpayipheli.

N: Ja. Hy is ’n goeie man.

W: Hoe lank ken u hom al?

N: Twee jaar.

W: Hoe het u hom ontmoet?

N: By my werk.

W: Wat is u beroep, mev. Nzululwazi?

N: Ek is ’n teemaker by Absa.

W: Watter tak van Absa?

N: Die Heerengracht.

W: En hoe het dit gebeur dat u hom ontmoet het?

N: Hy is ’n kliënt.

W: Ja?

N: Hy het een van die konsultante kom sien, en ek het tee gebring. Toe hy klaar was, het hy my kom opsoek.

W: En gevra vir ’n afspraak?

N: Ja.

W: En u het ‘ja’ gesê.

N: Nee. Eers later.

W: Hy het dus weer teruggekom na die eerste keer?

N: Ja.

W: Waarom het u eers nee gesê?

N: Ek verstaan nie waarom jy my kom wakker maak om vir my sulke vrae te vra nie.

W: Mnr. Mpayipheli is in die moeilikheid, mevrou, en u kan hom help deur die vrae te beantwoord.

N: Watse moeilikheid?

W: Hy het ’n artikel wat aan die Staat behoort wederregtelik geneem en …

N: Hy het niks geneem nie. Daardie vrou het dit vir hom kom gee.

W: Mej. Kleintjes?

N: Ja.

W: Waarom het sy dit vir hom gegee?

N: Sodat hy dit vir haar pa moet neem.

W: Maar waarom het sy hom gekies om dit te doen?

N: Want hy skuld haar pa ’n guns.

W: Watse soort guns?

N: Ek weet nie.

W: Hy het nie gesê nie?

N: Ek het nie gevra nie.

W: U en mnr. Mpayipheli bly saam?

N: Ja.

W: Soos man en vrou?

N: Ja.

W: En u vra hom nie waarom hy gesteelde goedere in ontvangs neem en homself bereid verklaar om dit Lusaka toe te vat nie?

N: Hoe weet jy hy gaan Lusaka toe?

W: Ons weet alles, mevrou.

N: As jy alles weet, hoekom kom sit jy hier in die middel van die nag en vra my vrae?

W: Weet u waarby mnr. Mpayipheli betrokke was voor sy huidige betrekking?

N: Ek dog julle weet alles.

W: Mevrou, dit is so dat daar gapings in ons kennis is. Ek het vir u reeds om verskoning gevra vir die feit dat ek u so laat pla. Ek het reeds verduidelik dat dit ’n krisis is en mnr. Mpayipheli in groot moeilikheid is. En u kan help deur die gapings vir ons met inligting te vul.

N: Ek weet nie wat hy gedoen het nie.

W: Weet u dat hy vir georganiseerde misdaad …

N: Ek wil nie weet nie. Hy het gesê hy het ’n ander lewe gehad. Hy het gesê hy het dinge gedoen wat hy wil vergeet. In dié land is dit nie baie moeilik nie. Hy sou my vertel het as ek hom gevra het, maar ek het nie. Hy is ’n goeie man. Daar is liefde in hierdie huis. Hy is goed vir my en vir my seun. Dit is al wat ek nodig het om te weet.

W: Weet u of hy ’n lid van Umkhonto weSizwe was?

N: Ek weet.

W: Was hy?

N: Ja.

W: Het hy so gesê?

N: Op ’n manier.

W: Weet u waar hy gedien het?

N: Hy was in Tanzanië en Angola en in Europa en Rusland.

W: Weet u wanneer hy …

N: Dit is al wat ek weet.

W: Maar hy het u vertel dat hy as lid van MK daar ge…

N: Nee. Hy het nooit vertel nie. Ek het my afleidings gemaak.

W: Afleidings?

N: Ja.

W: Soos wat?

N: Soos wanneer hy met Pakamile gesels en van ander lande vertel.

W: U seun?

N: Ja.

W: U het u afleidings net daarop gebaseer?

N: Ja.

W: Hy het nooit pertinent gesê hy was by MK nie?

N: Nee.

[stilte – 8 sekondes]

W: Mev. Nzululwazi, die guns wat hy geskuld het aan Johnny Kleintjes …

N: Ek het jou al gesê ek weet nie.

W: U vind dit nie eienaardig dat mej. Kleintjes hier inkom en mnr. Mpayipheli onmiddellik instem om ’n lang en gevaarlike reis te onderneem nie?

N: Hoekom is dit gevaarlik om Lusaka toe te gaan?

W: U ken nie agtergrond van die data nie?

N: Watter data?

W: Die gesteelde data in sy besit.

N: Hoekom is dit gevaarlik?

W: Daar is mense wat hom wil keer. En daar is …

N: Soos julle?

W: Nee, mevrou …

N: Julle wil hom keer.

W: Ons wil hom help, mevrou. Ons het by die lughawe probeer, toe hardloop hy weg.

N: Julle wou help?

W: Ons wou.

N: Jy moet loop. Nou.

W: Mevrou …

N: Uit.

W: Mevrou …

N: Jy moet my huis nou verlaat.

* * * * *

By die ingang van die Lugmagbasis Bloemspruit is daar ’n plaket aangebring. Dit is in militêre terme ’n nuwe een, skaars drie jaar oud. Daarop staan die syfers en letters “16 Eskader”, en onder dit “Hlaselani”. Swart inwoners van Bloemfontein weet wat dié woord beteken, maar net om seker te maak dat begrip wyer strek, staan daar tussen hakies heel onderaan “Attack”. Dit is veral die vlieëniers van 16 Eskader wat met selftevredenheid na die woorde kyk wanneer hulle vir diens kom aanmeld, want dit definieer wat hulle doen, dit onderskei hulle van die gevleuelde busdrywers en transportryers van ander eskaders, veral ander helikopterjokkies. Hulle is ’n aanvalseenheid. Vir die eerste keer in die byna 65-jarige bestaan van die eskader, as jy tegnies wil wees. Vergeet maar van die kwasibomwerpers soos Marylands, Beauforts en Beaufighters van die Tweede Wêreldoorlog. Vergeet veral van die Alouette III helikopters van die bose jare tagtig. ’n Groot deel van hul selftevredenheid het te doene met die inhoud van die

reuseloodse: 12 amper nuwe Rooivalk AH-2A aanvalshelikopters, indrukwekkende lugplatforms met ’n neusgemonteerde 20 mm-kanon wat 740 rondes per sekonde kan vuur, en die kapasiteit om tot 16 lug-tot-grond-missiele soos die ZT-35, lasergestuurde teentenkmissiel te dra. En op die vlerkpunte is daar plekkies waar die Darter lug-tot-lug-missiele knus kan gaan lê. Voeg hierby die Rooivalk se elektroniese oorlogvoeringsuite, die ten volle geïntegreerde HEWSPS (Helicopter Electronic Warfare Self-protection Suite) met radarwaarskuwing, laserwaarskuwing en teenmaatreëlstelsel en die vlieëniers meen hulle is die enigstes in die SALM met 2lste-eeuse tegnologie tussen hulle bene, soos hulle dikwels in die offisiersklub oor ’n glasie Red Heart en Coke sal sê. Wanneer die oproep om 21:59 van genl. Ben van Rooyen by Lugmaghoofkwartier kom vir twee Rooivalke om, met bykomende brandstoftenks wat die reikafstand tot 1 260 km verhoog, op te styg en na Beaufort-Wes te vlieg as deel van ’n werklike operasie (en nie die gesimuleerde oorlogvoering van die afgelope 36 maande nie), is die bevelvoerder van 16 Eskader se grootste probleem hoe hy aan die nie-verkose vlieëniers en kanonniers gaan verduidelik hoe hy sy keuse gemaak het.

* * * * *

“Hoe is dit moontlik dat die MK-rekords hom nie wys nie, Rahjev? As sy reg is en hy was in Rusland en Angola. Hoe is dit moontlik?” “Mevrou, ons weet nie. Ons kan net kyk na wat daar in die databasisse is. Ons kan dit analiseer, dis al.” “Gee vir my ’n persentasie van waarskynlikheid dat ’n MK-lid nie op rekord is nie.” Rajkumar trek met ’n pofferhand aan die lang swart poniestert wat oor sy skouer hang. “Hel, mevrou … vyftien persent.” “Vyftien persent.”

“As daar tienduisend MK-soldate was, is soveel as eenduisend vyfhonderd nie op rekord nie.” “Nie op elektroniese rekord nie.” “As daar vyftigduisend was, is vyftienduisend net weg?”’ “Ja, mevrou.” “Maar hulle kan in Voortrekkerhoogte se lêers wees?” Radebe antwoord: “Ek dink die kanse is groter dat hulle hom in die Voortrekkerhoogte-lêers gaan kry.” “Hoe lank nog voor ons hoor?” “’n Uur of twee. Daar is drie mense in die argief besig.” “En die Boere se mikrofiche-biblioteek?” Radebe haal sy skouers op. “Dit hang af hoe hard van bo af gepraat is.” Sy loop ’n draai deur die vertrek. Om van ander afhanklik te wees, is haar groot frustrasie. Sy skud dit af. “Wat maak ’n motorfietswinkel-handlanger by ’n konsultant van Absa?” vra Janina vir die Opskamer in die algemeen. “Sê vir my ek kan in Absa se stelsels gaan rondkrap, mevrou. Asseblief.” Rajkumar strek sy saamgevlegte hande voor hom uit en die litte kraak in antisipasie. “Hoeveel tyd het jy nodig?” “Gee my ’n uur.” “Jy het dit.” “Dankie, dankie, dankie.” “Wat is die situasie op die pad?” vra sy vir Radebe.

“Die tolhek sê geen groot motorfietse is vanaand deur na die noorde nie – ’n paar het suid ingekom, maar nie ’n swart man nie. Ons werk deur die polisie se streekhoofkantoor. Hulle sê die plaaslike wetstoeers en vulstasies tot by Touwsrivier is reeds laat weet. Hulle gaan nou Laingsburg, Leeu-Gamka en Beaufort-Wes bel. Maar as hy nie die N1 vat nie …” “Hy sal.” Hy knik. Sy kyk na hulle. Ywerig. Om tevrede te stel. “Maak ons vordering met die mense wat Kleintjes se kollegas was, wat gehelp het met die rekenaarintegrasie?” “Daar kom ’n transkripsie, mevrou.” “Dankie.” Dit is die een, dink sy. Dit is die een waarop sy wag. Sy kyk oor die vertrek heen. Hulle weet nie alles nie. Net sy het al die stukke van die legkaart. Soveel fynbeplande werk. Soveel uitsonderingsbestuur. Die ratjies van dié horlosie oor versigtige, geheime maande een vir een op sy plek gesit. Opgewen. En nou moet sy dit verstel, danksy ’n middeljarige motorfietshandlanger.

10

Miriam lê op die dubbelbed in die donker kamer, haar hande op haar bors gevou, haar oë starende na die dak. Sy hoor nie die oorbekende naggeluide van Guguletu nie, die ewige geblaf van honde, die uitroepe van groepies wat van die sjebeen af huis toe gaan, ’n laaste uitbundigheid voor die week weer begin, die wen van ’n motorenjin in ’n agterplaas-herstelplek, die insekte, musiek wat iewers net in die laagste bas hoorbaar is, die sug en kraak van hul huisie wat regskuif vir die nag. Haar gedagtes soek na Tobela en kom elke keer terug na die wete: Hy is ’n goeie man. Waarom jag hulle hom? Hierdie land. Sal hierdie land nooit ophou om in die laatnag aan jou deur te kom klop nie? Sal hierdie land nooit die boek van die verlede kan toemaak nie? Doen hy iets verkeerds? Is Tobela iemand anders as die man wat sy ken? “Ek was anders,” het hy een middagete gesê, vroeg in hul verhouding, toe hy nog moes veg om haar vertroue te wen. “Ek het ’n ander lewe gehad. Ek is nie skaam daaroor nie. Ek het gedoen waarin ek geglo het. Dis verby. Hier is ek nou. Net soos jy my sien.” Sy het daardie eerste dag in die konsultant se kantoor hom nie eens raak gesien nie. Net nóg ’n kliënt. Sy het die teebestelling van die trollie op die skinkbord gepak en die skinkbord op die lessenaar ingeskuif en geknik toe die konsultant en die kliënt dankie sê. Sy het die deur agter haar toegetrek, onwetend dat dié aflewering haar lewe sou verander. Hy het tot in die kombuis na haar kom soek, glo die konsultant se sekretaresse laat verstaan hy wil kom sê hoe lekker die tee was. Hy het sy hand na haar uitgesteek en gesê: “My naam is Tobela Mpayipheli,” en sy het gedink dit is ’n mooi naam, ’n eerbare naam. Tobela beteken “met respek”, maar sy wou weet wat hy wil hê. “Ek het jou daar in Van

der Linde se kantoor gesien. Ek wil met jou gesels.” “Waaroor?” “Enigiets.” “Vra jy my uit?” “Ja, ek vra jou uit.” “Nee.” “Is ek te lelik?” Sy glimlag, en sy breë skouers. “Ek het ’n kind.” “’n Seuntjie of ’n dogtertjie?” “Ek kan nie nou staan en gesels nie. Ek moet werk.” “Sê my jou naam.” “Ek moet werk.” “Net jou naam, asseblief.” “Miriam.” “Dankie.” Hy het geen van die populêre Township-woorde gebruik nie, geen van die kwasi-Amerikaanse cool van die pierewaaiers nie. Hy het omgedraai en sy het aangegaan met haar werk, en twee dae later was daar telefoon vir haar. Niemand bel haar by die werk nie, sy het gedink daar is dood in die familie. Hy moes haar herinner wie hy was. Hy het haar gevra wanneer sy middagete neem, maar sy het ontwykend geantwoord en gesê hy moet haar nie by die werk bel nie, daar is nie ’n buitelyn in die kombuis nie en ontvangs hou nie daarvan as personeel op hul telefone lê nie. Die volgende dag het hy buite gewag. Nie iewers teen ’n muur aangeleun nie, maar reg voor die ingang, met sy bene wyd geplant en sy hande voor sy bors gevou. Toe sy die sonskyn van Thibaultplein wou gaan opsoek tydens haar middagete, was hy daar.

“Kan ek saam met jou stap?” “Wat wil jy hê?” “Ek wil met jou gesels.” “Waarom?” “Want jy is ’n mooi vrou en ek wil jou ken.” “Ek ken genoeg mense.” “Jy het nooit gesê of jy ’n seun of ’n dogter het nie.” “Dis reg.” Hy het langs haar gestap, sy het op ’n trappie gaan sit en die waspapier van haar toebroodjie afgehaal. “Kan ek hier sit?” “Dit is ’n openbare plek. Jy kan sit waar jy wil.” “Ek is nie ’n tsotsi nie.” “Ek kan dit sien.” “Ek wil net gesels.” Sy het hom laat gesels. Daar was ’n tweestryd in haar – aan die een kant die vrees, aan die ander kant die verlange. Die ervaring wat agter haar lê, teenoor die moontlikhede voor haar. Die beskerming van haar kind en haar hart teenoor die mooi, groot, rustige, ordentlike man wat in die lentesonskyn langs haar sit. Haar oplossing vir dit alles was om te wag en te kyk, om te sien wat gebeur, om ief te bly. Laat hy gesels. En hy hét. Elke paar dae was hy buite, en soms het hy iets te ete saamgebring. Nooit luukshede nie: Bunny rolls, slapskyfies met hul onweerstaanbare geur van sout en asyn, soms ’n klein bakkie kerrie en rys of sy gunsteling, ’n chilli bite van die Maleier-wegneemplek in Adderleystraat, vars en geurig en skerp. Hy het haar laat proe, sy ete met haar gedeel. Stadigaan het sy ontdooi, het sy ontspan, het sy hom vertel van Pakamile en haar huis waarvoor sy so hard gewerk het,

waaraan sy so moeilik afbetaal. Toe bring hy ’n geskenk vir die seun, ’n legkaart, en sy sê nee, dit is genoeg, sy wil hom nie meer sien nie, sy gaan nie vir Pakamile blootstel nie. Mans gaan weg, mans bly nie. Hy is ’n goeie mens, maar sy dink nie mans kan dit help nie, dit is hoe die lewe is: Mans is tydelik. Onbetroubaar. Onnodig. Onnodig vir Pakamile. Nie alle mans nie, het hy gesê en dit was op die punt van haar tong om te sê: “Dit is wat julle almal sê,” maar daar was iets in sy oë, in sy kyk, in die trek om sy mond en die klemming van sy tande wat haar weerhou het, wat haar geraak het en sy het stilgebly en toe sê hy: “Ek het ’n rowwe lewe gehad. Ek het dinge gedoen …” “Watse dinge?” “Dinge in die naam van die Struggle. Ek was anders. Ek het ’n ander lewe gehad. Ek is nie skaam daaroor nie. Ek het gedoen waarin ek geglo het. Dis verby. Hier is ek nou. Net soos jy my sien.” “Ons het almal dinge in die naam van die Struggle gedoen.” Sy was verlig. “Ja,” het hy gesê. “Ek het gesoek na myself. En nou het ek myself gekry. Ek weet wie ek is en ek weet wat ek wil hê. Ek is nie ’n wegloper nie.” Sy het hom geglo. Hy het in haar oë gekyk en sy het hom geglo.

* * * * *

“Ons het ’n weersituasie, Rooivalk Een,” sê die toring by Bloemspruit. “Trog aan die ontwikkel in die weste, al die pad van Verneukpan tot by Somerset-Oos en ’n swak frontale stelsel op pad. Dit kan nat raak.” Die vlieënier kyk na sy lugplan. “Kan ons nog deur?” “Affirmatief, Rooivalk, maar julle sal moet wikkel,” sê die toring, wat weet die Rooivalk se operasionele plafon is net onder die twintigduisend voet. “Rooivalk Een gereed vir opstyg.”

“Rooivalk Twee gereed vir opstyg.” “Rooivalk Een en Twee, klaring vir opstyg. Laat julle voete raas.” Die lawaai van die dubbele Topaz turbo-asmotore is oorverdowend.

* * * * *

In die pas net voor die Hexriviervallei raak hy die R 1150 GS baas. Hy besef dit wanneer hy uit ’n draai kom en die versneller draai, en daar is genot uit die krag en die uitlaatpyp snork sag agter hom as hy een rat terugskop; hy kies die lyn vir die draai, kantel die motorfiets, sy skouer sak in die draai in en daar is nie ongemak nie, daar is nie vrees vir die hoek van masjien en pad nie, net die tinteling van ’n sekere behendigheid, vir ’n klein oorwinning, beheerde krag. Hy versnel anderkant uit, sy oë daar voor vir die volgende een, neem kennis van die rooi agterligte ’n kilometer vorentoe, ’n vragmotor. Hy voel meer in beheer, stukke en brokke van die instrukteurstem by die Gevorderde Ryskool het nou betekenis. Hy kan hiervan hou – bietjie adrenalien, bietjie meer vaardigheid. Vragmotor voor. Hy manipuleer koppelaar en ratte en versneller, knypie van die voorrem, skiet verby en dan kyk hy op en die maan breek weg van die bergpieke, vol en helder en groot, en in dié oomblik weet hy dit gaan werk, die moeilikheid lê agter hom. Net die kronkelende, oop pad voor hom. Hy draai die krane oop, en dan ontvou die vallei voor hom, ’n sprokieslandskap in die silwer lig van die maan.

* * * * *

Monica Kleintjes sit ineengekrimp in die sitkamerstoel in haar pa se huis, traanstrepe oor haar wange. Oorkant haar sit Williams op die punt van sy stoel, asof hy in empatie na haar wil uitreik. “Juffrou Kleintjes, ek sou presies dieselfde gedoen het as dit my vader was, dit was ’n nobele optrede,” sê hy sag. “Ons is hier om u te ondersteun.”

Sy knik, haar onderlip vasgebyt, haar hande beklemmend op haar skoot, haar oë groot en nat agter die bril. “Daar is net twee sake waarop ons graag wil hê u moet lig werp: U vader se verbintenis met meneer Mpayipheli en die aard van die data wat hy by hom het.” “Ek weet nie wat op die hardeskyf is nie.” “U weet nie?” “Name. Rekords. Nommers. Inligting. Toe ek my pa vra waaroor dit gaan, toe sê hy dit is beter as ek nie weet nie. Ek dink … Name …” “Wie se name?” “Bekendes.” “Watter bekendes?” “ANC. Die Regime …” “Kan u spesifieke name onthou?” “Hy het nie gesê nie.” “Niks?” “Niks.” “Juffrou Kleintjes, dit is noodsaaklik dat ons weet waaroor hierdie data gaan. Dit is in landsbelang.” Haar hande kom los van haar skoot, die trane spoel oor ’n keerwal. “Ek wou nie weet nie en ek dink my pa wou nie sê nie. Asseblief …” “Ek verstaan, juffrou Kleintjes.” “Dankie.” Hy gee haar ’n oomblik om te kalmeer. Sy reik na die sneesdoekies en snuit, versigtig en vroulik.

“En meneer Mpayipheli?” “My pa het hom in die Struggle geken.” “Kan u meer spesifiek wees?” Nog ’n sneesdoekie. Sy haal haar bril af en vee versigtig onder haar oë. “Drie weke … twee of drie weke gelede het my pa na my werk toe gekom. Hy het dit nog nooit gedoen nie. Hy het ’n stukkie papier gehad. Hy het gesê dit is die naam en kontaknommer van iemand wat hy heeltemal vertrou. En as daar iets met hom gebeur, moet ek vir Tiny Mpayipheli bel.” “Tiny? “Dit is wat op die papier gestaan het.” “Was u verbaas?” “Ek was bekommerd. Ek het vir hom gevra hoekom iets met hom sal gebeur. Hy het gesê niks gaan gebeur nie, dit is net versekering, soos die goed waarmee ons by Sanlam werk. Toe vra ek hom wie Tiny Mpayipheli is en toe sê hy ’n wonderwerk.” “’n Wonderwerk?” Sy knik. “Toe sê hy ’n kameraad, Tiny was ’n kameraad, hulle het saam gedien, hy het Tiny sien grootword in die Struggle.” “Jou vader was in Europa tydens die Struggle?” “Ja.” “En dit is waar hy vir Mpayipheli leer ken het?” “Ek neem so aan.” “En?” “En as iets ooit verkeerd moet gaan, moet ek vir Tiny kontak. Toe vra ek weer wat gaan verkeerd gaan, ek was bekommerd, maar hy wou niks meer sê nie, hy wou oor my mooi kantoor praat.”

“En toe u die oproepe uit Lusaka kry, bel u vir Mpayipheli?” “Ek het eers die kluis gaan oopmaak om die hardeskyf te kry. Bo-op was daar ’n nota. Tiny Mpayipheli se naam en telefoonnommer. Toe bel ek.” “En toe neem u die hardeskyf na hom in Guguletu?” “Ja.” “En vra hom om dit Lusaka toe te neem?” “En toe stem hy in?” “Ek skuld jou pa, het hy gesê.” “Ek skuld jou pa.” “Ja.” “Het u sedertdien enige kontak met meneer Mpayipheli gehad?” “Julle luister dan na die telefoon. Julle weet mos …” “Juffrou Kleintjes, het u enige idee waar meneer Mpayipheli hom nou bevind?” “Nee.”

* * * * *

Radebe roep haar vanoor die Opskamer. “Ja?” “Die span wat die lêers in Pretoria deursoek het, mevrou …” “Ja?”

“Daar’s niks. Hulle kry nie ’n Tobela Mpayipheli nie.”

11

Die agent is van die Oos-Kaapse Buro in Bisho. Sy weet dit is operasioneel gesien die gatkant van Suid-Afrika; professioneel gesien ’n dryfsandput, want daar gebeur nooit iets wat jou die geleentheid bied om uit te styg, om jou op te dring aan Hoofkwartier nie. Hoe langer jy daar is, hoe dieper sink jy weg in die verstikking van middelmatigheid. Wanneer Radebe van HK bel om te sê jy moet ’n onderwerp gaan ondervra in Alice, dan kla jy nie oor die gebrek aan inligting nie, jy sit ywer in jou stem en hou die dankbaarheid daaruit en jy klim in die vuil, stotterende wit Volkswagen Golf Chico met 174 000 km op die klok en jy omhels die geleentheid, want dit kan dalk net die paspoort tot hoër louere wees. Dan fokus jy jou gedagtes op die vrae wat jy gaan vra, die stemtoon wat jy gaan handhaaf, jy berei jou voor tot jou gedagtes begin dwaal, tot jy begin dagdroom oor die moontlikhede van hierna, jy sien in jou geestesoog hoe mevrou die verslag sal lees en vir Radebe inroep (jy weet nie hoe haar kantoor lyk nie, maar jou verbeelding vul dit met meubels van chroom en glas) en sê: “Hierdie agent is briljant, Radebe. Wat maak sy in Bisho? Sy hoort hier by ons.” En nog voor die fantasie behoorlik gestalte kan kry, voor sy haar droomwoonstel in Seepunt se uitsig en meublement vorm kan gee in haar gedagtes, is sy daar, hou sy voor die huis in Alice stil, net ’n kilometer of wat van die mooi nuwe geboue op die Fort Hare-kampus, sien sy daar brand nog ’n lig en klop sy aan, hoflik sag, haar opnemer en notaboek in haar handsak, haar vuurwapen teen die kuiltjie van haar rug in ’n leerskede. Die man wat oopmaak, is silwergrys, die plooie op sy gelaat diep en menigvuldig, die lang liggaam reeds geboë in ouderdom, maar wanneer hy “Goeienaand” sê, is daar net geduld in die stem. “Dominee Lawrence Mpayipheli?” “Dit is reg.”

“My naam is Dalindyebo. Ek het u hulp nodig.” “Dan het jy na die regte plek gekom, suster.” ’n Sterk stem. Die leraar staan terug en hou die deur oop. Sy kamerjas is wynrooi, met twee beaarde kaal voete wat onder uitsteek. Die agent stap in, laat haar oë oor die vertrek swiep, die boekrakke teen twee mure, honderde boeke, die ander mure behang met swartwit en kleurfoto’s. Die voorkamer het ’n eenvoud – geen luukses nie, net ’n aura van rustigheid en warmte. “Sit asseblief. Ek wil net vir my vrou sê sy kan maar slaap.” “Ek is jammer oor die uur, dominee.” “Moenie jammer wees nie.” Die dominee verdwyn in die gang, sy kaal voete geluidloos op die tapyt. Die agent probeer vanuit haar stoel na die foto’s kyk. Die dominee en sy vrou in die middel, by bruidspare, by kerkrade, by amorfe groepe mense. Eenkant ’n gesinsfoto, die dominee jonk, lank en regop. Voor hom staan ’n seuntjie van ses of sewe, ’n ernstige frons op sy gesig, ’n haasbek van verwisselende voortande. Die agent wonder of dit Tobela Mpayipheli is. Die bejaarde man verskyn weer vanuit die gang. “Ek het die ketel aangesit. Wat bring u na my huis, juf. Dalindyebo?” Sy huiwer vir ’n oomblik, skielike twyfel in die voorbereide frase wat op haar tong gehurk sit. Daar is iets wat uit die ou man straal. Liefde, deernis. “Dominee, ek werk vir die Staat …” Hy is reg om oorkant haar te gaan sit, sien haar twyfel. “Praat maar, my kind, moenie bang wees nie.” “Dominee, ons het inligting nodig oor u seun. Oor Tobela Mpayipheli.” ’n Diepe emosie beweeg oor die ou man se gesig, oor sy oë en sy mond. Hy staan vir oomblikke lank by die stoel asof versteen, so lank dat sy bekommerd raak. Dan gaan sit hy stadig, asof daar pyn in sy ledemate is en sy sug is diep en swaar. “My seun?” Sy een hand is teen die grys slaap, net die vingerpunte, en met die ander klem hy die leuning van die stoel vas. Sy oë sien haar nie. Dit is ’n reaksie

wat sy nie verwag het nie en sy moet aanpas, haar tydsberekening en haar vrae hersien. Sy weet sy moet eers net stilbly. “My seun,” sê hy, dié keer nie ’n vraag nie. Die hand op die stoel kom los en sweef na sy mond asof hy in ’n staat van gewigloosheid is. Sy kyk is êrens, maar nie in dié vertrek nie. “Tobela,” sê hy asof hy homself aan die naam moet herinner. Dit neem byna vyftien minute voor die ou man die storie begin vertel. Hy vra eers na die welstand van sy seun, waarop sy met vae leuens antwoord om hom wroeging te spaar. Hy verskoon homself en gaan maak koffie, sy tred soos dié van ’n slaapwandelaar. Hy bring ’n skinkbord waarop hy vir haar ’n bordjie met beskuit en koekies gerangskik het. Hy wik en weeg waar om vir haar die kronieke van Tobela Mpayipheli te begin en dan kom dit uit, eers sukkelend, hortend, op soek na die regte woorde, die gepaste trant, tot dit vloei, tot dit ’n stroom van sinne en emosies word, asof hy bieg, asof hy absolusie by haar soek. Jy moet teruggaan na die vorige geslag om te verstaan. Na sy geslag. Na hom en sy broer. Lawrence en Senzeni. Die duif en die valk. Jakob en Esau, as hy vergewe sal word vir die vergelyking. Kinders van die Katrivier, van armoede, ja, eenvoud, maar trots, seuns van ’n stamkaptein wat beeswagterdiens moes doen, wat die Xhosa-kultuur in die vuurkring saans aangehoor het, wat die geskiedenis van die Mense aan die voete van die Gryskoppe geleer het, wat die Xhosa-inlywing moes deurloop in dié dae voor dit ’n uitbuiting van die armes geword het. Die verskil tussen hulle was van vroeg af daar. Lawrence die oudste, die dromer, die lang, skraal seun, die slim een wat by die Sendingskooltjie met sy enkele klaskamer altyd ’n akademiese tree of wat voor die ander was, die vredemaker. Senzeni, korter, gespierd, ’n vegter, ’n gebore soldaat, ongeduldig, kort van humeur, vurig, sy aandag net volkome vasgevang wanneer die veldslae oorvertel word, sy oë glinsterend van strydlus. Daar was ’n definiërende oomblik, soveel jare gelede, toe hy wat Lawrence is sy eer moes verdedig, ’n sinnelose puberteitsvuisgeveg met ’n ander seun, ’n moeilikheidmaker, jaloers op die status van stamhoofsuigeling. Hy is uitgedaag met snedige verkleinering en hy moes binne die kring van jillende kinders sy waardigheid met sy vuiste verdedig. En dit was asof hy bo die twee seuns wat in kleiner wordende sirkels mekaar aandurf, verhewe was, asof hy gesweef het, asof hy nie regtig daar was nie. En toe die houe begin reën, kon hy nie seermaak

nie. Hy kon nie sy hande in vuiste klem nie, kon nie die haat of die woede vind om vel te breek, bloed te trek nie. Dit was ’n goddelike oomblik, die wete dat hy sy opponent se pyn kon voel nog voor dit daar was, die drang om dit te heel, om dit te salwe. Senzeni, sy kleinboet, het tot sy redding gekom terwyl hy steierend en bloeiend in die kring gestrompel het. Sy kop het gesing van die houe, met bloed om sy oë en aan sy neus en toe hy weer sien, was Senzeni daar, ’n swart tornado van woede wat die ander seun meedoënloos afransel. Sekuur, verskriklik. En toe hy klaar was, het hy na Lawrence gedraai met minagting, met ’n soort haat ja, ’n onwillige aanvaarding van ’n nuwe verantwoordelikheid en ’n vraag, onuitgespreek, wat wil weet hoe hulle broers kon wees. Lawrence het die Here gevind in die Sendingskool, het in Christus alles gesien wat hy in homself gevoel het. Senzeni het gesê dit is die wit man se godsdiens. Lawrence het ’n beurs gekry deur die kerk en hul moeder het hom aangemoedig. Hy het studeer en getrou en die lang, eindelose reis as dissipel begin, hier, tussen sy eie mense, in die Katriviervallei. En sy broer was altyd daar, aan die rimpel, ’n teenwig, die volgende stamkaptein by verstek, die kryger wat die gerugte van ’n nuwe beweging vanuit die noorde aangegryp het, wat elke woord oor die Rivoniaverhoor oor en oor gelees het, wat ’n ander soort dissipel vir Vryheid geword het. En toe kom Tobela. Die Here het die seun gemaak met ’n doel, die Here het gaan kyk na die voorvaders en ’n stukkie hier en ’n deeltjie daar geneem en hierdie kind die wêreld ingestuur met die teenwoordigheid van sy oupa Mpayipheli, die vermoë om te lei, om te beslis, om deur die newels en hoeke en kante van ’n saak te sien en ’n oordeel te vel. Die Here het aan hom die liggaam van sy pa gegee. Lank. Dieselfde ledemate wat vir ure aaneen oor die heuwels van die Transkei kon draf met ’n kenmerkende, afgemete tred. Dieselfde gelaatstrekke, sodat baie mense, ook Tobela se pa, die fout moes maak om te dink daar is dieselfde vredemakersgeaardheid binne. Die Here het ’n roofdier daarbinne geskep, ’n Xhosa-kryger. Die Here het ver teruggegaan in die voorgeslagte, na Phalo, Rharhabe, Ngqika en Maqoma, soos wat hy gemaak het met Senzeni, en vir Tobela Mpayipheli die hart van die jagter

gegee. In die eerste jare het die uiterlike almal geflous. “Hy is sy pa se seun,” het almal gesê. Maar die seun het ouer geword en die waarheid het na vore gekom. Sy pa was die eerste om te weet, want hy was die broer van Senzeni, hy het die tekens geken en hy het gebid, gevra vir genade, want hy het vermoed wat dit sou veroorsaak. Hy het die seun met liefde omhul, wou ’n kokon skep waarin hy hom beskermend kon toedraai, maar dit was nie die Here se wil nie. Te laat het hy besef dit was sy toets, hierdie kind, te laat, want hy het gefaal, sy wysheid en sy deernis het hom in die steek gelaat, sy diepe liefde vir die kind het hom blind gemaak. Die struwelinge het klein begin, huishoudelike verskille tussen pa en seun. Van daar, soos die jare aangestap het, het dit uitgekring soos die rimpelinge van ’n klippie wat ’n stil poel tref. En toe kom Senzeni om die vermoede te bevestig. Hul harte het mekaar herken, Tobela en sy oom. Hul monde het dieselfde taal gepraat, hul lywe het gedors na dieselfde slagvelde, hul koppe het dieselfde verwerping van vrede en liefde voorgestaan. En toe verloor Lawrence Mpayipheli sy enigste seun. “In 1976, met die Soweto-opstande, was Tobela 14 jaar oud. Toe kom haal Senzeni hom in die nag. My broer was die huis verbied oor sy invloed en hy het soos ’n dief ingesluip en die kind kom haal en ons later gebel en gesê hy sal Tobela terugbring as hy ’n man geword het. Hy het hom laat inlyf, iewers, en toe het hy hom gevat na elke plek waar Xhosa-bloed lê. Hy het die seun se kop vol haat gemaak. Hulle was lank weg, by die drie maande, en toe hulle terugkom, het ek my seun nie meer geken nie. En hy nie vir my nie. Twee jaar lank het ons só geleef in die pastorie, soos vreemdelinge. Hy het sy eie paaie geloop, stil, geheimsinnig, asof hy my verdra, asof hy wag, voorberei. “En in 1979 is hy weg. Hy het die vorige aand nag gesê, ’n rare gebeurtenis, en in die oggend was sy kamer leeg, sy bed nog opgemaak, ’n klompie klere weg uit die kas. Senzeni het hier aangekom en gesê my seun is slagveld toe. Daar was ’n groot rusie daardie dag. Harde woorde het geval. Ek het myself vergeet. Ek het seer gehad omdat ek nie ’n pa kon wees nie, omdat my broer my seun van my gesteel het. My woorde was aan Senzeni, maar ek het met God gepraat. Die Here het my kind van my laat weggaan, Hy het die meetsnoere van hierdie land en van hierdie familie op sulke vreemde plekke laat val, hy het my ’n man van

vrede en liefde gemaak, vir my ’n herdersrol gegee en toe plaas hy ’n wolf in die kudde, sodat ek ’n bespotting was, sodat Hy deur die afvalliges gehoon kon word, en ek kon dit nie verstaan nie. “Ek het eers baie later besef dit was my toets. Dit was die Here se manier om my nederig te maak, om my te stroop van die illusie dat ek beter was, heiliger as ander, om aan my te wys ons het almal voete van klei. Maar toe was dit te laat om my seun te red, om hom terug te kry. Ons het soms nuus gekry, soms het Senzeni ’n boodskap gestuur oor Tobela, dat dit goed met hom gaan, dat hy raak gesien is, dat die Struggle-leiers sy inbors herken het, dat hy in vreemde lande gaan leer het om vir sy land te veg. “En toe kom die boodskap een aand. Die Veiligheidspolisie het vir Senzeni gevat, Grahamstad toe. Hulle het die lewe uit hom uitgeslaan vir agt dae lank. En sy liggaam soos rommel langs die pad gelaat. En toe hoor ons nooit weer van ons kind nie.”

* * * * *

Anderkant Touwsrivier skud die pad sy kronkels sorgeloos af en sy gedagtes dwaal vir ’n slag weg van die motorfiets. Hy neem bestek van waar hy is, van moontlikhede en implikasies. Die LCD-strepies van die brandstofmeter wys hy sal moet petrol ingooi. Op Laingsburg. Daarna is dit 200 kilometer tot op Beaufort-Wes, ’n dodelike stuk pad deur die Groot-Karoo, breed en reguit, snikheet in die dag, sieldodend in die nag. Verwagte tyd van aankoms min of meer middernag, miskien ’n bietjie later. Van Beaufort-Wes is dit nog 500 of 550 Bloemfontein toe – te veel om voor sonop te haal? Miskien nie, as hy aanstoot, as hy sy petrolstoppe vinnig kan afhandel. Hy sal slaap moet kry in Bloemfontein, in die swart woonbuurt inry en iewers rus wanneer die son skyn. Die groot vraag bly: Weet hulle al hy het die motorfiets geneem? Het sy versuim om die alarm aan te skakel al implikasies gehad? As die antwoord “nee” is, het

hy tyd tot agtuur, nege-uur môreoggend voor die boodskap sal uitgaan. En hulle sal nog moet raai oor sy roete. Maar as hulle reeds weet … Hy ken die spel. Hy weet hoe vinnig die moontlikhede vir die jagters en die prooi vermenigvuldig. Hy weet hoe hulle sal dink as hulle reeds weet. Sit jou geld op die hoofroete, die vinnigste, kortste pad, wend jou bronne daar aan, want dit is waar die hoogste persentasie van waarskynlikheid lê, al is dit nie veel meer as vyftig persent nie. Daar is te veel langer, mindere roetes, die moontlikhede kan jou van jou sinne af dryf. As hulle weet, sal die N1 hul kandidaat wees. Daarom moet hy die donker gebruik. En sy voorsprong. Hy klik die straal van die lig op hoog. Swart lint strek voor hom uit. Hy draai die versneller oop, die naald kruip aan, verby 140, teen die lang opdraande op, 150, sy oë meet die baan van lig voor hom, hoe vinnig is nog veilig in die nag? Net oor die kruin van die volgende deining in die landskap, as ’n vallei voor hom oopmaak en die GS verby die 160 skuif, sien hy die blou en rooi draailigte van die gereg voor hom in die verte. Hy gryp die voorrem, skop die agterrem, die ABS sidder, die drukking op sy arms groot. Hou die koppelaar in. Vir ’n oomblik dink hy hy gaan beheer verloor, en dan stop hy, in die middel van die pad en sy kop sê daar is nog iets wat hy moet doen, nog iets, die ligte, sit af, soek vervaard na die knoppie, kry dit, klik met sy regterduim. Skielik is hy nagblind, alles rondom hom swart. Dit is net hy en die wete dat hulle weet, dat hulle vir hom wag. Alles het verander. Al weer.

12

Die misdaadverslaggeefster van die Cape Times weet nie die oproep sal ’n keerpunt wees nie. Sy sal nooit genoeg inligting hê nie – om te tob oor die moontlikheid dat, sou sy een minuut vroeër haar handsak geneem en haar kollegas gegroet het, die lewensverlies minder sou wees, die uitkoms soveel anders. Sy is ’n mollige vrou met wye, sagte rondings, en van nature blymoedig, met ’n vinnige, groot glimlag en ’n hartlike lag, vrolike kuiltjies wat haar wange keep. Sou sy meer ingestel wees op introspeksie, sou sy dalk gewonder het of haar maklike aanklank met mense iets te doene het met die feit dat sy geen bedreiging inhou nie. Haar naam is Allison Healy. En wanneer die telefoon op haar lessenaar laat op die Sondagaand lui, beantwoord sy dit met die gewone, vrolike stem. “Times.” “Allison, dit is Erasmus hier van Laingsburg.” Effens gedemp, asof hy nie wil hê sy kollegas moet hoor nie. “Ek weet nie of jy my sal onthou nie.” Sy onthou. Die polisieman wat by die Seepunt-kantoor gewerk het. “Rassie” het hulle hom genoem. Uitgebrand op 28 in die stryd teen ’n sinkende voorstad, uitgeplaas na rustiger weivelde. Sy groet hom hartlik, vra uit na sy welstand. Hoe goed, vra hy, kan dit gaan op ’n plek waar die fokkol ’n meter hoog groei. Sy lag haar diep lag. Dan raak die stem anderkant ernstig. “Weet jy van die Xhosa op die BMW?” “Nee,” sê sy. “Dan het ek vir jou ’n storie.”

* * * * *

* * * Vertroulikheidsgradering: Een * * *

Memorandum

17 November 1984 *** 19:32

Status: Dringend

Van: Derek Lategan, regsattaché, Ambassade, Washington

Aan: Quartus Naudé

Dringende versoek van CIA, Langley, Virginia: Enige moontlike inligting en/of fotografiese materiaal:

Tobela Mpayipheli, alias Tiny, alias Umzingeli. Vermoedelik voormalig Umkhonto weSizwe, vermoedelik huidige operateur, Stasi/KGB. Vermoedelik operasioneel in VK/Europa. Swart man, 2.1 m, 100-120 kg. Geen verdere inligting beskikbaar.

Einde

Janina kyk na die faks se swak reproduksie, die handgeskrewe nota in die boonste regterhandse hoek byna onleesbaar: “Ons hulp met dié saak kan deure oopmaak. Groete. Derek.” Sy kyk na die dekblad. “Aantal aanhegsels: 1.” “Dis al?” vra sy. “Dis al, mevrou,” sê Radebe. “Waar’s die opvolg? Waar’s die antwoord?” “Hulle sê dit is die enigste verwysing op mikrofiche, mevrou. Net dit.” “Hulle lieg. Stuur ’n versoek vir die opvolgkorrespondensie. En kontakbesonderhede van die afsender en ontvanger van die memorandum, Lategan en Naudé.” Waarom dié voortdurende gesukkel met samewerking? Waarom die ewige mededinging en politiekery? Sy het ’n ergernis in haar, frustrasie. Sy weet die ware bron is die nuwe inligting, die kaliber van die voortvlugtige, hul onderskatting. Dit beteken eskalering. Dis moeilikheid. Vir haar. Vir haar projek. En as die NIA wil speletjies speel, sal sy met ’n groter stok moet slaan. Sy reik na ’n telefoon, skakel ’n interne nommer. “Meneer,” sê sy, “ons het hulp nodig met die NIA. Ons kollegas speel nie saam nie. Kan u dalk NIKoK-invloed gebruik?” Die direkteur, soos die direkteur-generaal van die Nasionale Intelligensieagentskap, die hoof van Militêre Intelligensie, die hoof van die Polisie se Nasionale Ondersoekdiens en die Direkteur-Generaal van die Geheime Diens, is lid van die Nasionale Intelligensie Koördineringskomitee, onder voorsitterskap van die minister. “Laat ek eers die DG direk bel,” sê hy. “Dankie, meneer.”

“Ek help graag, Janina.” Sy skuif weer die faks nader. Die CIA het in 1984 vermoed Mpayipheli werk vir die KGB? In Europa? Die CIA? Dringende versoek … Ons hulp met dié saak kan deure oopmaak. Dié man? Dié middeljarige handlanger? Dié bangbroek van die lughawe? Sy haal die transkripsie van die Orlando Arendse-onderhoud uit die stapeltjie voor haar. En laat ek nou vir jou sê: Julle moet solank body bags order. Sy haal diep asem. Geen rede tot kommer nie. Dit beteken Johnny Kleintjes het goed gekies. Dit maak sin. Hy sal nie sy veiligheid in swak hande plaas nie. Hulle het Mpayipheli onderskat. Sal nie weer dié fout maak nie. Sy gebruik die nuwe inligting, deurdink haar strategie. Nou nog meer seker dat hy die N1 sal kies. ’n Koel komkommer hierdie. Selfversekerd, sy vertoning by die lughawe berekend om te mislei, die maklike ontwapening van die agente verstaanbaar, die keuse van die motorfiets nou in perspektief, slim. Maar hulle het steeds die voordeel. Mpayipheli weet nie dat hulle weet nie. Boonop: Al loop dinge sleg skeef – daar is altyd die hefboom van Miriam Nzululwazi. En die kind.

* * * * *

Hy besef hy moet van die pad af, hy kan nie in die donker bly waar hy is nie. Of hy moet omdraai, terugry, ’n ander roete vind, sy hele wese daarteen, hy wil vorentoe, hy wil noord. Sy oë pas stelselmatig aan by die donker. Hy skakel die motorfiets aan, ry stadig teen die kant van die pad, kyk na die maanverligte veld, kampdraad wat lynreg

parallel met die N1 loop, soek na ’n plaashek of ’n lopie onderdeur, kyk kortkort om, hy wil nie in die ligte van aankomende verkeer gevang word nie, hy wil stilhou en afklim en dink en strek. Hoe ver is die padblokkade van hom af? Vier, vyf kilometer. Nader. Drie? Goddank die GS se uitlaatklanke is sag. Hy hou die revolusies laag. Hy sien belofte aan die ander kant van die pad, ’n hek en ’n tweespoorpaadjie die veld in. Die bande knars op die gruis as hy oorry. Hou stil, sit die fiets op sy systaander, trek die handskoene af, bekyk die hek se meganisme. Geen slot nie. Hy trek die hek oop, ry die fiets deur, maak die hek toe. Hy moet net ver genoeg van die pad af, maar hy wil die ligte nog kan sien. Besef sy geluk: Die GS is ’n dubbeldoel, gemaak vir teerpad en grondpad, die sogenaamde avontuurtoerfiets, speekwiele, hoog en goed geveer. Draai deur die veld sodat die neus terug pad toe kyk, hou stil, klim af. Hy trek die valhelm van sy kop af, stop die handskoene binne-in, plaas dit op die saal, strek sy bene en arms, voel die nagwind teen sy gesig, hoor die geluide van die Karoo in die nag. Blou en rooi en geel ligte wat flits. Hy hoor ’n aankomende motor, van die Kaap se kant af, sien dan die ligte, tel die sekondes van wanneer dit verby hom flits, hou die agterligte dop, probeer die afstand na die blokkade bepaal, maar dit raak in die verte verlore, smelt saam met die noodliggies. Hy sal moet teruggaan. ’n Ander roete kry. Hy het ’n padkaart nodig. Waar lê die alternatiewe? Iewers is ’n afdraai Sutherland se kant toe, maar waar? Hy ken daardie deel sleg; is dit ’n doodlooproete? ’n Lang ompad? Probeer onthou wat agter hom lê. ’n Padaanwyser na links het “Ceres” aangewys, nog voor Touwsrivier, maar dit sal hom omtrent terug Kaap toe neem. Hy trek sy asem diep in. As dit moet, sal hy moet terugdraai, of hy wil of nie. Liewer nou een stap terug as wat hy sy tyd hier mors. Strek, buig sy rug, raak sy tone, reik sy lang arms hemelwaarts, kraak sy skouers agtertoe, neem die valhelm. Laat hy ry.

Dan sien hy die oranje-geel, draaiende ligte wat nader kom van die blokkade se kant af. Staar stip. Geel? Dis nie die gereg nie. ’n Moontlikheid wat posvat. Hy kyk. Hoop groei, die voertuig kom nader. Die klank bereik hom en dan neem dit vorm aan, skeer in die pad verby, sestig meter van waar hy staan en hy sien die sleepvoertuig duidelik, die wrak wat gesleep word, ’n motor wat gerol het. Dit is nie ’n padblokkade nie, hulle wag nie vir hom nie. ’n Ongeluk. ’n Tydelike struikelblok. Verligting. Hy sal net moet wag.

* * * * *

“Die probleem,” sê Rajkumar, “is dat Absa net die laaste twee maande se bankstate intyds beskikbaar stel vir enige rekening. Die res lê gerugsteun op ’n ongekoppelde hoofraam en daar is nie ’n manier om daar in te kom nie. Die goeie nuus is dat dit die enigste slegte nuus is. Onse Tobela het ’n transmissiespaarrekening en ’n verband op ’n eiendom. En nou raak dit interessant. Die balans van die spaarrekening is R52 341.89, wat ’n aansienlike bedraggie is vir ’n handlangertjie. Die enigste inkomste die afgelope twee maande was van Mother City Motorrad, ’n weeklikse betaling van R572.72, of R2 290.88 per maand – en die rente op die spaarrekening, net meer as R400 per maand. Die debietorder van die spaarrekening na die verbandrekening is R1 181.59. Daar is nog ’n debietorder vir ’n bedrag van R129 per maand, maar ek kan nie uitwerk waarvoor dit is nie. Dit laat hom met R1 385.29 per maand om van te leef. Hy trek R300 per week van ’n kitsbank, meestal die een by Thibaultplein en dit lyk of die oorblywende R185.29 gespaar word. Gedissiplineerde man, dié Tobela.” “Die eiendom?” por Janina. “Dit is die eienaardige ding. Dis nie ’n huis nie – dis ’n plaas.” Hy lig sy kop op, soek na reaksie. “Jy het ons aandag, Rahjev.”

“Mpayipheli het 18 maande gelede vir hom 800 hektaar naby Keiskammahoek gekoop. Plasie se naam is Cala, selfde as die rivier wat daar loop. Die verband, en hier kom dit nou, is net meer as R100 000, maar die oorspronklike koopprys was amper ’n halfmiljoen.” “Keiskammahoek?” sê Quinn. “Waar de hel is dit?” “Ver in die ou Transkei, nie te ver van King William’s Town af nie. Lyk my hy wil terug na sy roots.” “En die vraag is: Waar het hy die ander R400 000 gekry?” sê Janina Mentz. “Presies, mevrou. Presies.” “Goeie werk, Rahjev.” “Nee, nee,” sê die Indiër. “Briljante werk.”

* * * * *

Tobela sit met sy rug teen ’n klip sodat hy die ligte op die N1 kan sien. Die nag het koel geword, die maan nou hoog, ’n klein ronde bal op pad om onuitgedaag die doel van die nag te gaan aanteken in die weste; sy oë wat oor die rantjies se verlatenheid dwaal, volg die kontoere van die eienaardige landskap. Hulle sê daar was reënwoude hier, lank gelede. Iewers in die omgewing, het hy gelees, grawe hulle die beendere op van reusedinosouriërs wat geleef het tussen varings en kort, bonkige bome, ’n lushof van groen, van silwer watervalle, van donderstorms wat elke middag vet druppels oor ’n reptielwêreld uitgegiet het. Klanke het saam met die stoom opgestyg uit die oerwoude, gebulk, getrompetter, geskal. En die nimmereindigende stryd om lewe en dood, ’n voedselketting van verskrikking, vreesaanjaende roofdiere met rye slagtande en klein, bose ogies wat jag maak op die plantvreters. Bloed het hier gevloei, in die mere en op die vlaktes. Hy verskuif teen die koue klip. Bloed het nog altyd gevloei op dié kontinent.

Hier, waar die mens moeisaam sy aapwees afgeskud het, sy eerste spore op twee voete in later versteende modder gelaat het. Nie eens die gletsers, die reuseysriviere wat dié landskap later kom vorm het, wat stapels rotse argeloos in groteske formasies agtergelaat het, kon die bloed laat stol nie. Die grond is deurdrenk daarvan. Afrika. Nie die Donker Kontinent nie. Die Rooi Kontinent. Die Moeder. Wat lewe gegee het in oorvloed. En die dood as teenwig, wat roofdiere geskep het om die balans te behou, roofdiere in al hul vorme, deur die millennia. En toe skep sy onwetend die perfekte jagter, die roofdier wat die skaal versteur het, wat nie deur ystydperke en droogtes en siektes in bedwang gehou kon word nie, wat aangehou het om verwoesting te saai, Haar kragte en magte verwerp het, die tweebeen-roofdier het die Groot Staatsgreep uitgevoer, die kosmiese Coup d’État. Hy wonder of daar hoop is. Vir Afrika. Vir dié land. Kleintjes. As standvastige Johnny Kleintjes kan swig voor die versoekinge, verlei kan word deur die verrottende stank van geld, maar net een van die geure van dié Kontinent … Is daar nog hoop? Hy sug diep. Nog ligte breek weg van die klos in die donker, ’n ambulans se sirene kla deur die nag, al hoe nader, teen die pad verby. Nie lank meer nie. Dit raak stelselmatig weer stil. Hy hoor ’n jakkals huil, ver oor die rantjies, ’n koggeling van die ambulans. Roofdiere en aasdiere en prooidiere. Hy was eersgenoemde. Was. Miskien. Dalk is daar hoop. As hy in die spieël van die lewe kon kyk en die weerkaatsing afstootlik gevind het, hy, wat sy roeping so meedoënloos uitgeleef het, kan daar ander ook wees. En dalk is dit al wat nodig is, een mens, ’n handjie vol mense wat die skaal laat swaai, net ’n breukdeel van ’n millimeter, net om Moeder Afrika uit haar wegkruipplek te lok, om haar hoop te gee. Miskien, as hy en Miriam vir Pakamile kan wegneem na die Calarivier, ’n nuwe

begin kan maak, weg van die eindelose armoede en siellose stryd, die misdaad, die korrupsie van vreemde, leë kulture. Miskien. Want niks in dié wêreld kan hom maak soos hy was nie.

* * * * *

Die Rooivalke kies hul vlugpad deur die koppe van die cumulus nimbus, die wit torings aangrypend in die maanlig, die weerlig wat kilometers ver deur die stelsel reik met silwer tentakels, turbulensie ruk en skud, hul weerradarskerms flonker groen en oranje en rooi ter bevestiging van die stelsel. “Nog tien minute, dan’s ons deur,” sê Rooivalk Een se vlieënier. “Verwagte tyd van aankoms twee-en-twintig minute.” “Roger, Een,” antwoord die ander.

* * * * *

Net meer as 160 kilometer oos van die twee aanvalsvliegtuie klik die vlugingenieur van die Oryx sy interkom aan. “Julle beter vasgordel, Mazibuko.” “Wat gaan aan?” “Weerstelsel. En dit lyk sleg.” “Hoe lank nog?” “Net meer as ’n uur. Ek hoop julle het reënjassies in daardie kiste.”

“Ons skrik nie vir reën nie.” Wag maar, dink die vlugingenieur. Wag maar tot die winde ons begin rondruk.

13

Allison Healy skryf eers die storie, want die spertyd is amptelik reeds verby. CAPE TOWN – A manhunt for an armed and dangerous fugitive is underway after an unknown government intelligence agency alerted local police and traffic authorities along the N1 to be on the lookout for a Xhosa man travelling on a big BMW motorcycle. Nee, dink sy. Te formeel, te amptelik, te misdaad. Daar’s ’n ligter element in dié storie,’n uitsonderlikheid. CAPE TOWN – A big bad Xhosa biker on a huge BMW motorcycle is the subject of a province-wide manhunt, after an undisclosed and top-secret government intelligence agency alerted police and traffic officials along the N1 to be on the lookout for what they called “an armed and dangerous fugitive”. Reliable sources told the Cape Times the alert was posted around 22:00 last night, but the directive did not provide details about why Mr Tobela Mpayipheli was sought so desperately by what is rumoured to be the Presidential Intelligence Unit (PIU). The fugitive is allegedly in possession of two firearms and one BMW R 1150 GS, all illegally obtained, “but apparently that’s not the reason they want to apprehend him,” the source said. Nou moet sy nog ’n paragraaf of twee uit die dun besonderhede optower. Dit is al waarvoor die voorblad plek gaan hê. Die nuusredakteur staan ongeduldig in die deur. “Almost done,” sê sy. “Almost done.” Maar sy weet hy sal wag, want dit is lekker nuus dié, voorblateriaal. “With legs,” het die nuusredakteur gesê toe sy hom vroeër in sy hokkie daarvan in kennis gestel het. “Nice little scoop, Allison, very nice.” En toe sy uitskarrel om te gaan skryf, het hy agterna geroep: “We’ve got a head

start. When you’re done, go get us more. Who is this guy? Why do they want him? And what the hell is he doing on a BMW bike, for God’s sake?”

* * * * *

“Die Rooivalke is in Beaufort-Wes, mevrou,” sê Quinn. “Hulle wil weet wat hulle moet doen.” “Sê hulle moet slaap kry. As ons teen dagbreek nog niks gehoor het nie, kan hulle die N1 suidwaarts begin patrolleer. Maar hulle moet eers met ons praat voor hulle opstyg. Ek wil nie kontak met die voortvlugtige hê voor ons nie reg is nie.” “Goed, mevrou.” Sy gee hom kans om die boodskap oor te dra. Sy tel die ure. Hy kan nog nie naby wees nie. Nog te vroeg. As hy goeie tyd maak op die BMW, is hy dalk al iewers anderkant Laingsburg. Nog twee uur voor Beaufort-Wes. Ook nie veel tyd nie. “Is die padblokkade by Drie Susters gereed?” “Die polisie en verkeersmense is al daar, mevrou. Hulle kla. Dit reën in die Karoo.” “Hulle sal oor enigiets kla, Quinn. Hulle weet hulle moet alle voertuie deurkyk?” “Hulle weet, mevrou.” “Hoe lank nog voor Mazibuko-hulle daar is?” “Nou enige oomblik, mevrou. Tien minute, nie langer as tien minute nie.”

* * * * *

Skommelend in die geel lig van die Oryx se binneruim sit Mazibuko met sy oë toe en sy hande gevou, maar hy slaap nie. Dit is die stadige gewaarwording dat die Reaction Unit nooit werklik tot sy reg sal kom nie wat hom, in teenstelling met sy spanlede, wakker hou. Hulle is gewoond aan die gebrek aan spasie, die ongemak, in staat om ’n paar minute of enkele ure se slaap te steel tussen gebeure. Mazibuko ook, maar die rus ontwyk hom. Die kiem van onrus oor hul aanwending het gegroei sedert sy laaste gesprek met Mentz. Hy het nog nooit voorheen so daaroor gedink nie: Hulle is iewers tussen ’n teenterreur-instrument en ’n gyselaar-reddingseenheid, geskoei op die lees van die FBI se Hostage Rescue Team en die soortgelyke groep van die Britse Special Air Services, die SAS. Hulle is al dertien maande operasioneel verklaar en het nog niks meer as simulasie en oefenlopies gehad nie. Tot vannag. Tot hulle ’n dwelmhuis soos fokken bloubroekpolisiekonstabels moes inval en nou ’n padblokkade op die godverlate vlaktes moet gaan beman in afwagting op ’n middeljarige voortvlugtige wat dalk jare gelede ’n MK-soldaat was. Miskien moet hy sy pa gaan sien en vir hom vra of hy, voor hy aan die Boere uitverkoop het, voor hy sy lafhartige gesang van hoogverraad gesing het, vir Tobela Mpayipheli geken het. Sy pa. Die held van vele kombuisgevegte met sy ma. Sy pa. Wat sy vrou en vir hom en sy susters met die vuis tot breekpunt gebliksem het omdat hy nie met sy vernedering kom saamleef nie. Omdat hy in ’n Veiligheidspolisiesel ingegee het en die name en plekke, die werkswyses en teikens saam met sy spoeg en sy bloed en sy braaksel oor die vloer uitgeborrel het. En wat toe, berekend, losgelaat is. Sy skande wat soos voetboeie die skuifelgang van sy lewe sou bepaal. Sy pa. Is dit nie tyd dat jy uit jou pa se skaduwee uitbeweeg nie? Mentz se onsterflike woorde. Het jy vir Mpayipheli geken, Pa? Was hy een van dié vir wie jy verraai het? Hy het visioene gehad, drome snags en fantasieë in sy oomblikke van alleen wees, van die begin af, aangevuur deur die opleiding. Mentz se propaganda,

vergesigte van intense mikroveldslae, van blitsige skermutselings in donker gange, skote wat klap, granate wat ontplof, rook en kordiet en lewe en dood, koeëls wat deur hom ruk, wat sy kop laat oopbars, wat sy woede teen die mure laat spat. Hy het geleef daarvoor, gesmag daarna. Dit is die brandstof van sy intensiteit, sy bevryding, die losruk van die sonde van die vaders, die uitwissing van geheueselle van sy brein. Nou wonder hy of dit ooit sal kom. Mentz wat so ernstig, so vroom vir hom vertel het die wêreld het ’n bose plek geword, presidente en lande wat nie weet wie vriend en wie vyand is nie. Oorloë wat nie meer deur leërskares gevoer gaan word nie, maar aan die front van die binnekamer, die kleingroepaktiwiteite van ontvoering en besetting, selfmoordaanvalle en pypbomme. 11 September was water op haar meul, elke uitspraak van elke radikale groep het sy voorgehou as waterdigte bewys, en waar sit hulle nou? Hy hoor die verandering in die klank van die groot motore. Amper daar. Nou sit hulle in ’n land wat deur die wêreld verbygegaan is. Selfs die terroriste stel nie belang in Afrika nie. Die Reaction Unit. Wat ’n padblokkade moet gaan beman. Die wêreld se hoogs opgeleide verkeerspolisie. Dis goed die fokker het twee pistole. Net jammer hy is alleen.

* * * * *

Net na twee-uur in die oggend swiep hy behendig deur die laaste draai. Laingsburg lê helder verlig voor hom en sy hart klop in sy bors as hy besef dat die dekmantel van die donker vir eers afgeskud is. Die reserwe-tenkliggie skyn helderoranje. Hy het nie ’n keuse nie. Hy verminder spoed tot by die wettige 60, sien die vulstasie-logo groot aan sy linkerkant. Laat hy dit agter die rug kry. Hy draai in, gaan stop by ’n pomp. Dis die enigste voertuig hier dié tyd van die nag. Die joggie kom langsaam uit die nagkamer, vryf sy oë.

Mpayipheli plaas die motorfiets op sy hoofstaander, klim af, trek sy handskoene uit om te kan geld uithaal. Die joggie is by hom en hy sien die oë effens rek. “Kan jy vol maak? Met loodvry?” Die joggie knik, te gretig. Iets is nie reg nie. Hy sluit die tenk oop, lig die klep op. “Hulle soek jou,” sê die joggie, sy kop sameswerend naby, sy stem ’n fluistering. Hy plaas die tuit in die bek van die tenk. “Wie?” “Polisie.” “Hoe weet jy?” “Hulle was hier. Gesê ons moet uitkyk vir ’n Xhosa op ’n motorfiets. ’n Bie-EmDabbeljoe.” “En as jy my sien?” “Dan moet ek hulle bel.” “Gaan jy?” “Hulle sê jy’s armed and dangerous.” Hy kyk na die man, na sy oë. “Wat gaan jy doen?” Die joggie haal sy kouers op, kyk diep in die tenk in. Net die geluid van die brandstof deur die tuit, die soet reuk daarvan. Eindelik: “Hy’s vol.” Die digitale syfers op die pomp lees R77.32. Mpayipheli hou twee honderdrandnote uit. Die joggie trek net een uit sy vingers uit.

“Ek vat nie bribes nie.” Hy kyk ’n laaste maal na die man in die valhelm, draai om en loop.

* * * * *

“Masethla. NIA. Ek verstaan julle het ons hulp nodig,” sê die stem oor die telefoon. Geen vriendelikheid, geen neerbuigendheid. Julle het ons hulp nodig. “Ek waardeer dat jy skakel,” sê Janina sonder waardering. “Ons het navraag gedoen oor enige verwysing na ’n Tobela Mpayipheli in die mikrofiche-biblioteek en julle het ’n faks gestuur van ’n 1984memorandum uit Washington.” “Ja.” “Ek kan nie glo dat dit die enigste verwysing kan wees nie. Daar moet sekerlik opvolgwerk gewees het.” “Dis moontlik. Waaroor gaan dit?” “Meneer Masethla, ek voel nie ek het nodig om te verduidelik waaroor dit gaan nie. Dit was ’n amptelike versoek in dringende, nasionale belang. Ons werk tog almal vir een saak. Waarom kan ons nie die ander dokumentasie ook kry nie?” “Daar is nie.” “Daar is nie wat nie?” “Ander dokumentasie nie.” “Die memorandum is al?” “Ja.” “Ek kan dit nie glo nie.” “Jy sal maar moet.”

Sy dink ’n oomblik na. “Meneer Masethla, is jou biblioteek volledig?” Hy bly stil aan die ander kant. “Meneer Masethla?” “Ja?” “Dit is nie my biblioteek nie. Dit was die Boere s’n. In die ou Suid-Afrika.” “Maar is dit volledig?” “Ons het rede om te glo dat sekere films verwyder is.” “Watter films?” “Hier en daar.” “Deur wie?” “Wie dink jy, mevrou Mentz? Jóú mense.” “Die PIU?” Hy lag vir haar. “Nee. Die wittes.” Daar kom ’n woede oor haar. Sy klem die gehoorstuk met wit kneukels, stry daarteen, sluk dit terug, wag tot haar stem haar nie sal verraai nie. “Die afsender en ontvanger van die memorandum. Ek soek hul kontakbesonderhede.” “Hulle het die Diens verlaat.” “Ek soek hul kontakbesonderhede.” “Ek sal kyk wat ek kan doen.” Dan laat sy toe dat die woede deurbreek. “Nee, meneer Masethla. Jy sal nie kyk wat jy kan doen nie. Jy sal volledige besonderhede binne sestig minute by my hê. Jy sal jou houdinkie afskud en jy en jou mense sal aan die werk spring as

julle nie môre deel wil word van ons aansienlike werkloosheidstatistieke nie. Verstaan jy my?” Hy neem net lank genoeg om te antwoord dat sy dink sy het dié ronde gewen. “Fok jou, jou wit teef,” sê hy. Dan sit hy die telefoon neer.

* * * * *

Tiger Mazibuko spring eerste uit die Oryx met ’n hand op sy hoed om te keer dat die rotorwind dit nie wegwaai nie. In die stikdonkerte sien hy een wit bakkie van die SAPD en een blou-en-wit Toyota Corolla van die Provinsiale verkeersowerheid, blou ligte wat lui draai. Hulle is langs die pad geparkeer en ’n enkele verkeersman met ’n flits in die hand staan op die oppervlak van die N1. ’n Paar oranje kegels dui ’n stilhouplek vir verkeer aan. Die verkeersman beduie aan ’n agtienwiel-vragmotor om stil te hou. Mazibuko vloek en stap na die polisiebakkie, sien hoe een van die insittendes die deur oopmaak. Hy gaan staan in die opening, een hand op die dak, en leun in. “Wat gaan hier aan?” Hy moet skree, want die Oryx se motore is nog besig om af te wen. Daar’s twee binne, ’n sersant en ’n konstabel, en elkeen hou ’n beker koffie vas. ’n Fles staan op die paneelbord. Gesigte kyk skuldig na hom. “Ons drink koffie – wat dink jy gaan hier aan?” skree die sersant. “Is dít julle idee van ’n padblokkade?” Die twee polisiemanne kyk na mekaar. “Ons het nie ’n flits nie,” roep die sersant. Hy skud sy kop in ongeloof. “Julle het nie ’n flits nie.”

“Dis reg.” Die helikopter se motore raak stelselmatig stiller. Hy wag tot hy nie meer hoef te skree nie. “En wat gaan julle doen as ’n gewapende voortvlugtige met ’n motorfiets hier deurjaag? Hom met die fles gooi?” “Hier was nog geen motorfietse nie,” sê die konstabel. “Die Here,” sê Mazibuko en skud sy kop stadig van kant tot kant, “help ons.” Dan klap hy die deur toe en loop terug na die helikopter. Die RU het al afgeklim, staan vir hom en wag, hul gesigte gloeiend in die weerkaatste blou lig. Hy blaf bevele oor wapens en toerusting, oor hul ontplooiing. Vier moet oorneem by die verkeersman, vier moet honderd meter met die pad opstap as rugsteun, vier moet twee tente langs die pad opslaan as skuiling teen die reën. Die vragmotor kruip verby hom. Die verkeersman het nie eens agterin gekyk nie. Hy loop na die donker figuur met die flits. Hy sien die twee polisiemanne het uitgeklim, staan doelloos langs hul bakkie. “Wat is jou naam?” vra hy vir die verkeersman. “Wilson, meneer.” “Wilson, sal ’n motorfiets agter in daardie vragmotor pas?” Die verkeersman is lank en onmoontlik skraal, ’n slap kuif wat in die oë hang. “Ek … dit is seker moontlik, maar …” “Wilson, ek wil hê jy moet jou Corolla hier in die pad kom trek. Hierdie baan toemaak. Verstaan jy?” “Ja, meneer.” Sy oë flits tussen die helikopter en Mazibuko, duidelik diep onder die indruk van die gewigtigheid van die aankomelinge. “Dan sê jy vir jou vriende hulle moet hulle bakkie daar trek, in die ander baan, net so tien meter terug.” “Goed, meneer.” “En dan sit julle in die voertuie en julle skakel die goed elke vyftien minute aan

om die enjins warm te hou, verstaan jy?” “Ja, meneer.” “Het jy ’n padkaart van dié gebied?” “Ja, meneer.” “Kan ek daarna kyk?” “Ja, meneer.” Polsende wit lig verhelder skielik die nag om hulle. Donderweer rammel bo, ’n diep, rollende geluid van oos na wes. ’n Paar spatsels water plof op die teer. “Dit kom al hoe nader, meneer. Hier kom ’n moerse storm.” Mazibuko sug. “Wilson.” “Ja, meneer?” “Jy hoef nie vir my ‘meneer’ te sê nie. Noem my liewer ‘kaptein’.” “Reg, kaptein,” sê hy en salueer met die verkeerde hand.

* * * * *

Tobela sien die veraf, flou flitse van lig teen die noordelike horison, maar hy weet nie dit is die dans van weerlig nie. Bo hom is die sterrehemel oop, maar hy sien dit nie. Hy ry teen 150 km per uur. Die kopligte van die motorfiets verlig die reguit pad voor hom uit, ’n helder kokon in die nag, maar sy blik is in die truspieëls. Wat het die petroljoggie gedoen? Daar is nog niks agter hom nie. Hulle sal moet ry as hulle hom wil vang. Teen 160 of 180 en selfs dan sal die gaping nie vinnig kleiner word nie. Of hulle sal

vorentoe radio, na Leeu-Gamka of Beaufort-Wes. Seker al twee, ’n knyptang, met hom in die middel. Hulle weet. Die Spoke van die Kaap weet van hom en die GS. Het sy roete reg voorspel. Nie sleg nie. En as die joggie gerapporteer het, sal hulle weet hy weet hulle weet. As die joggie gerapporteer het. Hy kon nie die man se uitdrukking lees nie, die traakmy-nie-agtigheid kon ’n rookskerm gewees het. Hulle sê jy’s armed and dangerous. Die pistole. Wat hy nie eens by hom het nie. Laat hulle maar hul berekeningsfoute maak. Maar dangerous? Wat weet hulle? Moontlikhede dans deur sy kop en hy voel die spanning deur hom trek. En dan kom besoek Otto Müller hom. In die nanag op ’n Karoopad hoor hy die stem van die Odessa-instrukteur, die bleskop-Oos-Duitser met die fyn, byna vroulike gelaatstrekke onder die groteske bles. Byna twintig jaar gelede. Hy hoor die swaar Germaanse aksent. It is game theory, it is referred to as ze Nash equilibrium. When two players haff no reason to change from zeir chosen strategies, zey continue with zose strategies. Ze equilibrium. How do you break ze equilibrium, zat is ze question. Not by second-guessing, because zat is part of ze strategy and zerefore part of ze equilibrium. In a game of chess, you will lose if you only sink of your opponent, sink of every option, sink of every possibility. You will go crazy. Sink what you will do. Sink about your strategy. Sink how you can change it. How you can dominate. How you can break ze equilibrium. Be ze actor, not ze reaction. Zat is ze key. Otto Müller. Daar was ’n band tussen hulle. Hy was maar een van tien operateurs, die ander uit die Oosblok, Pole, Tsjeggo-Slowakye, Roemenië. Tobela was een van die uitverkorenes, hy het Müller gefassineer. I haff never taught a Schwarzer before. Toe sê hy I have never taken orders from ze Whitezer before. Here, hy was vol vuur, daardie tyd. Müller het gelag vir sy aangeplakte Duitse aksent. You haff ze right … what is ze word … attitude?

Hy het nie vir die Stasi-man gesê hy is gebore met daardie attitude nie, hy het toe nog nie die selfkennis gehad nie, sy attitude het hom verswelg, sy attitude was hy, sy hele wese. Hy het ’n maand of wat gelede in ’n handboek gelees van ensieme, baie groot molekules in die menslike sel wat ’n sekere chemiese reaksie ontketen deur ’n oppervlak te bied wat daardie spesifieke reaksie aanmoedig. Hy het getob daaroor, homself as metafoor in die Biologie gevind. Hy het deur die bloedstroom van sy wêreld gedobber met ’n oppervlak wat geweld as reaksie aanmoedig, sy hele lewe lank, tot daardie oomblik wat dit hom siek gemaak het, daardie oomblik toe hy vir die eerste keer in sewe-en-dertig jaar kon wegtree van homself en sien en dit verwerplik gevind het. Die verskil is dat ensieme nie hul natuur kan verander nie. Mense kan. Mense moet soms. In a game of chess, your opponent is looking for patterns of play. Give him ze pattern. Give him ze Nash equilibrium. Zen change it. Maar daarvoor het hy inligting nodig. Hulle antisipeer dat hy die N1 gaan volg. Hy kan dié patroon net verander as hy weet wat die alternatiewe is. Hy het ’n goeie padkaart nodig. Maar waar op aarde kry hy een?

* * * * *

Haar eerste reaksie as sy die telefoon neersit, is om by haar kinders te wil wees. Sy veg daarteen, verstaan die behoefte, verstaan dat Masethla se snydende woorde haar na koestering laat soek, maar haar verstand sê sy moet daaraan gewoond wees, sy moes geweet het Masethla sou nie hou van die druk van bo nie, dat hy ’n onvermoë sou hê om boonop in ’n relatiewe posisie van mag bevele van ’n kwaai vrou te ontvang. Hulle is almal só.

Here, waarom moet daar mans wees, waarom moet sy aanhou baklei teen hul papierdun, brose, breekbare swak ego’s? Dit en die seksding, die eenrigtingverkeer van hul denke – as jy ’n vrou is, is jy prooi. As jy nie ingee en in die bed spring nie, is jy ’n lesbiër. As jy ’n vrou met gesag is, het jy jou pad na bo oopgeslaap. As jy ’n man met meer gesag is, is sy naaibaar. Sy het die lesse swaar geleer. Na die lang, frustrerende, soms pynlike gewaarwording dat sy in ’n manswêreld sal moet vrede maak met ’n konstantheid van overte en koverte innuendo en seksuele toenadering het sy haarself ’n dekade gelede in oënskou geneem en haar twee fisieke bates geïdentifiseer: Haar mond, groot en breed, die lippe vol, die tande wit en reguit. En haar borsmaat, indrukwekkend sonder om oordadig te wees. Sy het doelbewus ’n styl ontwikkel – geen lipstiffie nie, ’n klein, strak staalraambril en die hare altyd vas na agter, die uitrustings nooit nouend nie, die kleure neutraal, meestal grys en wit en swart. Dit, en haar optrede, haar interaksie, haar kommunikasie, geslyp tot eindelik suksesvolle pogings om die volume van erotiese belangstelling af te draai tot aanvaarbare, hanteerbare vlakke. Maar aan die ander ding, die ego, kan jy niks doen nie. Daarom dwing sy haar gedagtes weg van haar kinders, staan op en trek haar lyf reguit, vee die plooie uit haar romp, vee ’n hand oor haar hare. Rajkumar wat uitkoms bring. “Die ander debietorder, mevrou, die een van R129 per maand …” “Wat?” sê sy, vir ’n oomblik nie by nie. “Die ander debietorder op Mpayipheli se bankrekening. Die verrekeningskode … ek het dit nagespoor. Ons weet nou waarheen die geld gaan.” “Ja?” “Na CCE. Die Cape College of Education.” “Vir die kind?” “Nee. Dis ’n korrespondensiekollege. Vir volwassenes.” “Hoërskoolopleiding. Graad een tot twaalf. Iemand is besig met ’n kursus by

hulle.” Daar is nie veel nut in die inligting nie. “Dankie, Rahjev.” Haar selfoon lui. Sy kyk op die skerm. “Mazibuko,” herken dit die nommer. “Tiger?” “Ek gaan Bravo van Bloemfontein af laat kom. Met ons voertuie.” “Hoekom?” “Hier gaan niks aan nie. Hier is twee polisiemanne en een spietkop en twee voertuie. Daar’s ’n reënstorm op pad wat sleg lyk en daar’s twee, drie afdraaie tussen hier en Beaufort-Wes en wie weet hoeveel plaaspaaie.” “Hy’s op ’n motorfiets, Tiger.” “Ek weet. Maar as hy die blokkade sien en omdraai, waarmee jaag ons hom?” “Met die Rooivalke.” “En die reën?” “Hoe seker is jy dit gaan reën?” “Mevrou, dit reën al klaar.” “Dis vyf uur se ry van Bloemfontein af, Tiger.” “Daarom wil ek hulle nou laat kom. Dadelik.” Sy neem die besluit. “Laat hulle kom.” “Mazibuko uit.” “Tiger …” “Ek is hier.” “Mpayipheli. Hy was dalk meer as MK.”

“Meer?” “Moet hom nie onderskat nie.” “Hoekom? Wat weet julle?” “Hy … Ons weet nog nie genoeg nie. Moet hom net nie onderskat nie.” “Hy’s nog steeds net een man.” “Dis waar.” “Mazibuko uit.” Sy druk die afsluitknoppie op die selfoon. Haar oog vang die faksmasjien wat ’n dokument uitdruk. Sy stap nader, wag dat dit moet klaarmaak, sien die briefhoof. “NIA.” “Wel, wel,” sê sy sag, hou haar vingerpunte op die papier tot die masjien klaar is, tel dit op. Laaste bekende adres – Derek Lategan: Orange River Wine Exports, Posbus 1798, Upington, Noordkaap. Laaste bekende adres – Quartus Naudé: Veertiende laan 28, Kleinmond, WesKaap. Masethla het die inligting verskaf. Sy kan haar sy sielestryd voorstel, die teësinnigheid, die wroeging, die vermoede dat sy uitbarsting gerapporteer sal word. ’n Klein oorwinning vir haar. Sy vind geen behae daarin nie. Radebe kom fronsend na haar aangestap, nog ’n dokument in sy hand. “Hier is ’n eienaardige een, mevrou. Dié verslag het ingekom van Pretoria, maar ons het nie die opdrag gegee nie.” Sy neem dit by hom.

Transkripsie van onderhoud deur V. Pillay met mnr. Gerhardus Johannes Groenewald, 23 Oktober, 21:18, Dallas-woonstelle 807, De Kockstraat,

Sunnyside, Pretoria.

P: U was op die integrasiespan saam met Johnny Kleintjes?

G: Ek was tweede in bevel.

“Dit was my opdrag, Vincent.” “Mevrou?” “Ek het vir Pillay direk gebel. Groenewald was op ons rekords.” Radebe kyk vir haar, die frons steeds daar. “Ek is jammer, Vincent. Ek moes jou seker gesê het.” “Dis nie die ding nie, mevrou …” “Wat is dit?” “Ek het gedink ek ken al ons agente.” Sy maak oogkontak met Radebe, glimlag berustend vir hom. “Pillay werk nie voltyds vir ons nie, Vincent. Ek wou nie inmeng met jou mense nie.” Die frons verlig. “Mevrou, daar is ’n ander ding …” Sy stem is sag, asof hy nie wil hê die ander moet hoor nie. “Praat met my.” “Mpayipheli, mevrou. Ons behandel hom soos ’n misdadiger.” “Hy ís een, Vincent.”

Dis asof hy sy kop ontkennend wil skud, maar homself bedink. “Hy het twee van ons agente ontwapen, ’n wetlike versoek om sensitiewe staatseiendom te oorhandig, verontagsaam én ’n motorfiets gesteel.” Radebe se blik is veraf. Hy knik instemmend, maar sy dink nie hy stem saam nie. Hy draai om en sy kyk hom nadenkend agterna tot hy gaan sit.

Transkripsie van onderhoud deur V. Pillay met mnr. Gerhardus Johannes Groenewald, 23 Oktober, 21:18, Dallas-woonstelle 807, De Kockstraat, Sunnyside, Pretoria.

P: U was op die integrasiespan saam met Johnny Kleintjes?

G: Ek was tweede in bevel.

P: Het u toegang gehad tot dieselfde materiaal?

G: Ja.

P: Het u geweet mnr. Kleintjes het rugsteun van sekere sensitiewe rekords gemaak?

G: Ja.

P: Weet u watter inligting ter sprake was?

G: Ja.

P: Vertel my asseblief.

G: Dis ’n dekade gelede.

P: Ek weet, mnr. Groenewald.

G: Die meeste van daardie inligting is nou nutteloos. Die mense … Dinge het verander.

P: Ons het u kennis nodig.

G: Dit was ’n eienaardige tydperk. Dit was … Om skielik te sien wat die vyand oor jou gehad het, om vir hulle te wys wat ons gehad het. Dit was … surrealisties. Jou vyand is nie meer jou vyand nie, na soveel jare. Om saam met hulle te werk. Dit was moeilik. Vir almal. Aan albei kante.

P: U het vir die Nasionale Party-regering gewerk voor 1992?

G: Ja.

P: Gaan voort, mnr. Groenewald.

G: Sommige mense op die span kon dit nie verwerk nie. Dit was kondisionering, soveel jare waarin dit ingehamer is, die geheimhouding, die konsep van ons teen hulle … Daar het goed verdwyn.

P: Watse soort goed?

G: Operasionele rekords. Net die soort van goed wat individue nie wou hê moet teen hulle tel nie. Toe Johnny Kleintjes besef mense is besig om goed uit te wis, het hy begin rugsteun maak. Hy en ek, so vinnig as wat ons kan. En toe een van die rugsteunbande verdwyn, toe het hy begin om werk huis toe te vat.

P: Het u geweet watter materiaal hy huis toe gevat het?

G: Hy het nooit vir my iets weggesteek nie.

P: Wat was dit?

G: Daar was die X-lyste van die politici, regters en intelligensiemense. Jy weet … Wie slaap by wie, wie het finansiële probleme, wie heul met die opposisie. En die E-lyste. “E” vir eliminasie. Wie’s doodgemaak. Wie is geoormerk vir eliminasie. En die Zoeloe-dossier.

P: Die Zoeloe-dossier?

G: Jy weet, oor die Zoeloe-nasionaliste.

P: Ek weet nie, mnr. Groenewald.

G: Jy weet tog daar is binne die Zoeloe-geledere ’n konserwatiewe kern van mense wat nog steeds droom van Zoeloe-onafhanklikheid?

P: Gaan voort, mnr. Groenewald.

G: Hulle het die vorige regering se beleid van afsonderlike ontwikkeling voorgestaan. Hulle het dit as die pad na ’n eie, soewereine Zoeloe-staat gesien. Elemente in die ou regime het maar te graag gehelp, beloftes gemaak, intiem saamgewerk. Kaders van soldate is opgelei, wapens is verskaf, versekerings gegee. En toe gaan staan en verneuk F.W. de Klerk hulle deur die ANC te ontban en vrye verkiesings uit te roep.

P: Ja?

G: Die Zoeloe-dossier bevat name van die geheime Organisasie vir Zoeloeonafhanklikheid, die OZI. Daar’s politici, sakemanne, ’n hele klomp akademici. Die Universiteit van Zoeloeland was ’n teelaarde. As ek reg onthou, was die hoof van die Departement Geskiedenis daar jare lank die OZI-voorsitter.

P: Is dit al? Net ’n lys van OZI-lede?

G: Nee, daar was meer. Wapenopslagplekke, strategie, planne. En die naam van Inkululeko.

P: Jy sal moet verduidelik.

G: Inkululeko. ’n Kodenaam. Dit is die Zoeloe-woord vir “vryheid”. ’n Lid van die OZI wat die ANC jare gelede binnegedring het. ’n Mol. Maar hoog op. Daar was sprake dat hy ook vir die CIA gewerk het in die Koue Oorlog. Ek het onlangs die gerug gehoor dat hy, met die huidige regering se houding jeens byvoorbeeld Libië en Kuba, steeds vir die Amerikaners help.

P: Weet u wie dit is?

G: Nee.

P: Maar Johnny Kleintjes weet?

G: Johnny het geweet. Hy het die lys gesien.

P: Waarom het hy dit nooit openbaar gemaak nie?

G: Ek weet nie. Ek het gewonder daaroor. Onthou jy die geweld in KwaZulu, Pillay? Onthou jy die politieke moorde, die intimidasie?

P: Ek onthou.

G: Ek het gewonder of Kleintjes nie die lys as onderhandelingstroefkaart gehou het nie. Jy weet, ’n soort “los julle nonsens of ek lek die lys” soort van ding nie. Die onrus het verminder, later.

P: Maar dit is half onwaarskynlik, is dit nie?

G: Ja. Dit is.

P: Wat dink u is die regte rede?

G: Ek dink Kleintjes het vir Inkululeko goed geken. Ek dink dit was ’n vriend.

14

Sou daar ’n versteekte kamera wees, of ’n geheime afloerder, sou die toneel sensueel gewees het. In haar gerestoureerde skakelhuisie in die Tuine sit Allison Healy voor haar hoëtroustel. Sy het nie klere aan nie. Haar liggaam gloei van die warm bad, die olies en rome wat sy nou sit en insmeer. In die CD-speler is Women of Blue Chicago, Bonnie Lee, Karen Carroll, Shirley Johnson en haar groot gunsteling, Lynne Jordan. Musiek oor vroue se moeilikheid met mans. In die asbak op die klein tafeltjie langs die vlootblou leunstoel is ’n sigaret, die rookpluim lank en reguit. Die enigste lig in die vertrek is sag, ’n tafellamp langs die klein televisiestelletjie. Ondanks die potensiaal wat die oog in dié opset kan vind, is haar gedagtes nie nou by die seksuele nie. Sy dink aan ’n motorfietsryer wat iewers deur die nag snel, ’n geheimsinnige man wat deur wetstoeers en intelligensiedienste gesoek word. Sy wonder waarom. Voor sy die kantoor verlaat het, het sy weer vir Rassie Erasmus van die SAPD op Laingsburg geskakel. Haar vrae gevra. Daar was ’n ondeundheid aan hul gesprek, asof hulle samesweerders was teen die Geheime Magte van die Staat, maar dit het nie veel nuwe inligting gebring nie. Ja, die versoek vir waaksaamheid het van Polisie-streekhoofkantoor gekom. En die opdrag om daarheen te rapporteer, sou hulle iets gewaar. Nee, daar is nooit pertinent in die opdrag gesê dit is die Presidensiële Intelligensie-eenheid wat na Mpayipheli soek nie, maar die polisie het hul eie taal, hul eie verwysings, hul eie jaloesie en afguns. Hy is redelik seker dit is die PIU. En soos hy kan aflei het die voortvlugtige iets wat die PIU wil hê. “Enige nuus oor Mpayipheli, Rassie?” “Niks. Nie ’n woord nie.” Sy het die navorsingsbybel van die joernalis nader getrek. Die telefoonboek. Daar was drie Mpayipeli’s en vier Mpayipheli’s gelys. Almal in Khayelitsha of

Macassar, maar nie een het die voorletter “T” gehad nie. Sy het elke nommer geskakel, bewus van die naguur, wetend dat sy hardwerkende mense in hul diepe slaap gaan pla, maar sy het ’n taak om te verrig. “Ek is so jammer om so laat te pla, maar kan ek met Tobela praat?” En elke keer dieselfde reaksie gekry. ’n Deur-die-mis-stem wat verstom vra: “Wie?” Sy het, net om seker te maak, by Ananzi en Google internetsoektogte gedoen, “Tobela Mpayipheli” en, deeglikheidsonthalwe, “Tobela Mpayipeli” ingetik en op die “Search”-knoppie geklik en gekyk wat sy kon kry. Jou soektog – Tobela Mpayipheli – kom nie in enige dokumente voor nie. Toe het sy haar rekenaar afgeskakel, haar handsak geneem, die enkele oorblywende kollegas gegroet en huis toe gekom vir ’n lang, warm bad, ’n enkele, halwe glas rooiwyn, die versorging van haar vel, die blues en ’n laaste sigaret. Sy staan op om die botteltjies en flesse in die badkamer te bêre en kom terug, lê terug in die stoel, trek diep aan die tabak, maak haar oë toe om Johnson se “As the years go ing by” oor haar te laat spoel. Dit maak ’n heimwee in haar los. Vir Nic, vir daardie intense oomblikke. Nee. Vir ’n reis. Na die rookgevulde Blues-kroeë van Chicago. Na ’n wêreld van polsende, klaende ritmes en sensuele stemme en vreemdelinge, nuwe dinge, nuwe ervarings, ’n nuwe, ongekontamineerde lewe. Konsentreer op die musiek. Die slaap is naby. Die vooruitsig van ’n lang, welverdiende nagrus. Sy hoef eers teen die middaguur by die werk te wees. Waar is hy nou, dié big bad Xhosa biker?

* * * * *

Hy is twee kilometer van Leeu-Gamka af, sy koplig afgeskakel, die GS in die veld ’n paar honderd meter van die pad af op sy staander. Hy stroop die rypak af, sluit dit in die dratas toe, plaas die valhelm in die ander tas en begin aanstryk na

die ligte toe. Die naglug is nou skerp koel, die reuke van vertrapte Karoobossies onder sy voete. Die moegheid het die laaste vyftig, sestig kilometer deur sy lyf begin versprei. Sy oë is rooi en krapperig, en hy is dors en vaak. Hy is nie meer twintig nie, sê sy liggaam vir hom. Hy weet die adrenalien het hom gedra, maar die voorraad raak nou min, hy weet die volgende paar uur, tot by dagbreek, gaan die moeilikste wees. Hy stap flink, kry die bloedsomloop aan die gang. Sy skoene knars op die gruis langs die pad. Ritmies. Die ligte van die vulstasie regs en polisiestasie links kom al hoe nader, maar daar is geen beweging nie, geen teken van lewe, geen padblokkade of ander aanduidings dat hulle vir ’n voortvlugtige wag nie. Het die Laingsburg-petroljoggie niks gesê nie? Ek skuld jou een, dink hy. Hoe moeilik is dit om mense te lees, hoe eienaardig is hul optrede, hul doen en late nie. Waarom sou die man nie vir hom wou sê hy sal stilbly nie? Waarom sou hy die voortvlugtige laat wonder? Het hy self nog nie besluit nie? Hy stap by die vulstasie in. Daar is ’n 24-uur-kiosk, ’n klein kafeetjie. Agter die toonbank sit ’n slapende swart vrou, haar ken op haar bors, haar mond halfoop. Hy haal twee blikkies Coca-Cola uit die yskas, ’n paar stafies sjokolade van die rak af. Agter haar, teen die muur, sien hy die staalrakkie met die padkaartboeke. Hy maak saggies keel skoon. Haar oë gaan oop. “Ek is jammer, suster,” sê hy sag en glimlag simpatiek vir haar. “Het ek geslaap?” vra sy vervaard. “Net bietjie gerus,” sê hy. “Hoe laat is dit?” “Net na drie,” antwoord hy. Sy neem die koeldrank en sjokolade en lui dit op. Hy vra vir ’n kaartboek. “Is julle verdwaal?” “Nee, suster, ons soek net ’n kortpad.”

“Van hier af? Daar’s nie kortpaaie hier nie.” Maar sy haal die boek van die rak af en sit dit saam met die ander goed in die plastieksak. Hy betaal en groet. “Veilig ry,” sê sy as hy uitstap en klim weer op haar stoel. Hy kyk terug as hy ’n entjie weg is. Hy sien deur die venster van die winkel haar kop is weer omlaag. Hy wonder of sy sal onthou dat hy daar was, as iemand ooit sou vra. Hy knik die blikkie koeldrank oop as hy halfpad terug is na die motorfiets, drink diep, breek ’n wind van die gas, drink weer. Die suiker sal hom goed doen. Hy drink die blikkie leeg, maak ’n Milo Bar oop, stop die blokkies in sy mond. ’n Wit Mercedes Benz snel verby hom op die pad, versteur sy nagsig vir ’n oomblik. Hy plaas die leë blikkie en sjokoladepapier terug in die wit plastieksak. Hy sal na die kaartboek moet kyk. Hy het nie ’n flits nie. Die maan is nou klein, byna onder in die weste. Hy moes ’n flits ook gekoop het. Miskien is daar nog genoeg maanlig. Hy verlaat die pad, loop deur die veld, dink vir die eerste keer aan pofadders. Die nag is koud – hulle behoort nie aktief te wees nie. Hy gaan staan by die GS, trek die boek uit die sakkie. Die roetes en paaie is ’n spinnerak van moontlikhede, spookagtig dof in die maanlig. Hy sukkel om te sien. Met die maan reg van agter gooi sy kop ’n skaduwee oor die papier. Hy moet meet en skuif, sy oë frustrerend naby aan die boek hou. Kry die regte bladsy. Daar is ’n pad van hier af, van Leeu-Gamka na Fraserburg. Fraserburg? Die rigting is verkeerd, te ver wes, te min moontlikhede. Hy moet noord. Hy sien daar is twee wegdraaipaaie van Beaufort-Wes, slingerende slange na Aberdeen in die ooste en Loxton, redelik reguit noord-noordwes. Dit is ’n moontlikheid. Hy blaai om om die pad te volg. Loxton, Carnavon, Prieska. Te ver wes. Blaai terug, volg die N1 na Drie Susters. Die pad maak ’n mik daar. Na Bloemfontein, na Kimberley. Blaai, soek na die Kimberley-roete, volg dit met sy

vinger. Moontlikhede. Baie meer opsies. In a game of chess, your opponent is looking for patterns of play. Give him ze pattern. Zen change it. “Ve vill change it at Three Sisters, Herr Obergruppenführer,” sê hy sag. Hy moet op Beaufort-Wes brandstof inneem. Hy sal breedsprakig vra hoe ver Bloemfontein is, hoe die pad lyk. En hoop dit kom by die Spoke uit. En by Drie Susters sal hy Kimberley toe draai. Hy haal die tweede blikkie Coke uit.

* * * * *

Dit reën in die Groot-Karoo. Die stelsel het diep grommend en spoegend soos ’n reusagtige, dreigende oerdier oor die vlaktes nader gerol, net sigbaar in die naglug wanneer die bliksems met fantastiese vorms uitkoms soek. Nou is dit hier, bo hulle, die reën van Afrika, oordadig en meedoënloos. Mazibuko vloek, plas deur die enkeldiep poele, vee die water van sy gesig af. Die vlae is donker gordyne, die donderweer bulk onophoudelik. Hy het in die verkeersman se voertuig na die kaart gesit en kyk. Daar is minstens twee sypaaie wat hy sal moet toestop, die een wat halfpad tussen die padblokkade en Beaufort-Wes oos draai na Nelspoort, die ander, nader, wat wes na Wagenaarskraal vurk. Onbekende weë, maar moontlikhede vir ’n voortvlugtige. En hy sit met te min mense en te min voertuie. Hy sal vier RUlede moet spaar, die polisiebakkie sal hulle moet gaan aflaai, wat sy blokkade hier nog minder doeltreffend maak. Hulle sal twee-twee dié sytakke moet gaan bewaak. Hulle sal te voet wees, hy is op ’n motorfiets. Die weer maak sigbaarheid swak. Dis ’n fokken gemors. Maar dit is hoe dit hier gedoen word. Agterlik. Alles is agterlik. Jy kan sê wat jy wil van die Amerikaners, maar as die FBI se Hostage Rescue Unit hier was, sou dit net viertrekke en pantsermotors en helikopters gewees het. Hy weet, want hulle was daar, in Quantico, Virginia, vir vier maande, hy het gesien. Maar nee, in Afrika werk dinge anders. Hier fok ons

op. Hier ploeter ons met ’n fokken bakkie en ’n Corolla en ’n verskrikte spietkop en twee Boere wat nie hul kepse wil laat natreën nie en ’n enkele, fokken middeljarige Xhosa op ’n motorfiets. Jissis, kon die fokker nie ’n meer waardige vervoermiddel gekies het nie? In Afrika is selfs die voortvlugtiges agterlik. Hy bal sy vuis vir die hemele, wat vir ’n oomblik geen donderende antwoord het nie. Uit frustrasie skree hy ’n onverstaanbare geluid, maar die reën doof dit uit. Hy steek sy kop by die tent in. Vier soldate kyk met verstomde oë na hom. “Ek sal julle moet uitstuur,” sê hy kalm.

* * * * *

Die nanag begin sy tol eis in die Opskamer. Daar het ’n langsaamheid ingekruip. Sy worstel eers met die besluit of sy vannag nog mense na Derek Lategan en Quartus Naudé gaan stuur. Hulle hoef nie saam te werk nie. Hulle is oudagente, het afgetree, pakkette gevat en is bes moontlik die regering nie goedgesind nie. ’n Besoek dié tyd van die nag sal dinge net bemoeilik. Sy weeg dit op teen die drang na inligting. Wat kan hulle bydra? Sal hulle kan bevestig dat Mpayipheli vir die KGB gewerk het? En watse verskil sal dit aan die operasie maak? Laat dit wag, dink sy. Sy kyk op na die groot kaart van Suidelike Afrika teen die muur. Waar is jy, Mpayipheli? Het jy die N1 gevat? Hoe sterk is daardie drang van jou? Lê jy iewers in ’n hotelkamertjie en slaap terwyl ons jou anders opsom? Nee. Hy is daar, iewers, hy kan nie meer ver van Mazibuko af wees nie. Kontak. Dit is wat hulle nodig het om die vaak af te skud, om die momentum terug te kry, om weer in beheer te voel.

Kontak. Aksie. Beheer. Waar is Tobela Mpayipheli? Sy staan op. Daar is ’n ander taak wat afgehandel moet word. “Kan ek almal se aandag kry,” sê sy. Hulle draai na haar, langsaam. “Die vroeë oggendure is altyd die moeilikste,” sê sy. “Ek weet dit was ’n lang dag en ’n lang nag. Maar as ons berekeninge reg is, kan dié ding voor agtuur alles verby wees.” Min reaksie. Emosielose gesigte wat na haar staar. “Ek dink ons moet kyk hoeveel mense ons kan laat rus, al is dit net ’n uur of twee. Maar voor julle besluit wie ’n uiltjie kan gaan knip: Daar is van julle wat wonder waarom ons die voortvlugtige as ’n misdadiger beskou. En ek kan verstaan waarom.” Bloedbelope oë wat na haar terugkyk. Sy weet sy dring nie tot hulle deur nie. “Maar ons moet ook wonder waar al die geld vandaan kom. Ons moet ook in ag neem dat hy in diens was van georganiseerde misdaad. Ons moet onthou dat hy sy talente vir geweld en intimidasie uitgehuur het. Dat hy oor twee vuurwapens beskik nadat hy die keuse gehad het om met die Staat saam te werk. Dit dui op ingesteldheid.” Hier en daar knik ’n kop. “Ons moet dit professioneel benader. Daar is te veel gapings in ons inligting, te veel moontlikhede wat eers opgeklaar moet word. Ons het ook nou ’n baie goeie idee wat op die hardeskyf is. En dit lyk nie goed nie. Ons praat hier van inligting oor ’n mol op die hoogste vlak, kodenaam Inkululeko. Ons praat van baie, baie sensitiewe inligting wat groot skade kan aanrig in die verkeerde hande. Ons werk is om die Staat te beveilig. Sonder dat simpatie daarmee inmeng. As ons alles teen mekaar opweeg, is daar net een keuse: Bly professioneel. Bly gefokus. Kyk na die feite, nie die mense agter die feite nie.”

Sy kyk oor die vertrek heen. “Is daar enige vrae?” Geen reaksie nie. Maar dit maak nie saak nie. Sy het die saad geplant. Sy moet haarself dwing om nie op te kyk na die dak nie, waar sy weet die mikrofone weggesteek is.

15

Sy gedagtes is los, die pad verg nie veel konsentrasie nie. Hy dink hieraan en daaraan, weet hy sal slaap moet kry, maar wil eers die donker benut. Iewers anderkant Drie Susters, na sonop, sal hy ’n plekkie in die veld soek, ’n skuiling en ’n koelte, en vir ’n paar uur rus. Hy ken die landskap van slaaptekort, weet die grootste gevaar is swak oordeel, swak besluite. Sy gedagtes spring rond – wie is die Spoke wat hom soek, hoe desperaat is hulle, wat is hul redes, wat is op die hardeskyf wat hy soos ’n banvloek met hom saamkarwei? Nog net ’n maand, dan sal Pakamile klaar wees met Graad Een, dan kan hulle weg uit die township. Hoe lank praat hulle nie al daaroor nie. Sy wou nie. Soos met so baie dinge wou sy bly by die bekende, het sy weggeskram van verandering. Soos met hom, toe hy haar die hof begin maak. Toe hy haar vir die eerste keer sien, in die bankadviseur se kantoor – haar hande, sulke raakvat-slanke hande, haar grasie, haar trots – was dit soos ’n helder lig vir hom. Sy was nie eens bewus van hom nie, maar hy kon skaars hoor wat die bankman sê. Sy het hom gevul. Hy was al voorheen verlief, hier en daar. Soms was dit wellus, soms anders, maar nooit was dit reg nie. Nooit was dit soos met Miriam Nzululwazi nie. Sy wou eers niks weet nie, want die pa van haar kind het haar wild gemaak vir mans. Maar hy kon aan niks anders dink nie. Here, om soos ’n tiener verlief te wees in jou middeljare. Met die palms wat sweet en ’n kloppende hart het hy by haar gesit in Thibaultplein se helder son en gekyk hoe die wolk oor die berg groei en krimp, groei en krimp. Die groot verlange wat hy moes wegsteek, want hy wou haar nie bang maak nie. Die drang om haar hand aan te raak, om haar teen hom te druk en te sê: “Ek het jou lief, jy is myne, ek sal jou veilig maak, ek sal jou vrese soos ’n bose gees uitdryf, ek sal jou koester, ek sal jou vashou, ek sal jou eer.” ’n Jaar lank moes hy wag voor hy haar kon liefkoos. ’n Jaar – twaalf maande van versugtinge, van visioene, so anders as wat hy gedink het, stadig en sag, verswelging, versadiging. En agterna sy vingers oor haar lyf. Nie die liggaam

van ’n jongvrou nie – hy het die spore van moederskap gevind en daar was oorweldigende deernis in hom; sy hande het die letsels nagetrek in verstomming oor dié ding wat sy vermag het, die lewe wat sy geskep en gedra en gebaar het. Sy was volbring. Sy het in haar en aan haar die volheid van haar roeping gedra en hy kon net in verwondering vingerpunte daaroor trek, so bewus van sy agterstand, so gevul deur sy drang om sy eie te vind. Hoe sou hy haar vertel van die grond wat hy gekoop het? Want toe het hy al geweet hoe sy sal reageer, omdat sy daagliks vaskleef aan die dinge waaroor sy beheer het. Want daar is so baie waaroor sy nié het nie. Die stryd wat sy gevoer het om tot daar te kom, in daardie huis met haar seun, was so lank, so moeilik in ’n wêreld van onvoorspelbaarheid, van verandering, van armoede en geweld. Haar werk, haar huis, haar daaglikse skedule, die roetine … Dit is haar heiligdom, haar skans, haar skuiling. Haar oorlewing. Een Saterdagaand het hy van die Wiskundehandleiding opgekyk na waar sy met die naaldwerk in haar hande gesit het, en besluit nou is die tyd. Hy het die radio sagter gestel en vir haar gesê in die tyd toe hy homself in die oë gestaar het, was sy drang om weg te kom van alles af, om terug te gaan na waar hy vandaan kom, om die res van sy lewe weer by die oorsprong te hervat. Om heeltemal nuut te begin, om iets self te gaan bou. Om die hande wat baklei en gebreek het, te laat bou. Dalk ’n huisie. Om met sweet en konsentrasie en spiere ’n blyplek te bou, om sy hande in die grond in te steek, om die aarde om te dolwe en te plant en te laat groei. Hy het gaan soek en dit weke later gekry, in die Cala-vallei – ’n beeldskone plek waar die mis in die winter teen die berghange opstyg, waar die veld so ver as die oog kan sien ’n groen deining van vrugbaarheid is. Xhosawêreld, die landskap van sy jeug en sy mense. Hy was op pad, besig met die laaste reëlings toe Miriam oor sy pad gekom het. Nou, na al die maande, is die drang steeds daar. Maar nou kan hy dit nie meer alleen doen nie, want hy is nie meer net hy nie. Daarom wil hy haar vra om saam met hom te kom. Sy en Pakamile. Laat hulle die kind uit hierdie harde wêreld wegvat en vir hom sy herkoms gaan wys, ander waardes gaan leer. Laat hulle hom die voordeel van ’n sorgelose jeug gee. Daar is skole daar, op die dorp, hy sal sy geleerdheid kry. Sy hoef nie te werk nie. Dit sal hulle drie wees. Hy kan sorg … Hy sál sorg, vir hulle dié nuwe lewe gaan bou. Sy het lank stilgebly, die naald en gare ritmies in haar raakvat-hande beweeg. En toe gesê sy wil eers dink, dit is ’n groot ding. Hy het geknik, dankbaar dat sy dit

sou oorweeg, dat die eerste antwoord nie “nee” was nie. Die weerlig trek sy aandag. Dit lyk of daar reën vorentoe wag. Hy kyk na die afstandmeter – nog sestig kilometer Beaufort-Wes toe, die brandstof nou onder die halftenk. Die oosterkim is besig om te verkleur. Hy wil voor dagbreek op die dorp wees, petrol ingooi. Hy draai die versneller oop. 160. Hy voel die moeg in sy lyf, en sy bene is nie gemaklik nie. 170. Hy kyk na die syfers van die digitale horlosie. 04:43. Die nag is amper verby en hy het nie ver genoeg gekom nie. Hy sal vandag moet aanstoot. Kimberley. As hy tot daar kan kom, kan hy ’n vliegtuig haal. 180. Miskien Durban toe, om die voorspelbaarheidspatroon te verbreek, en van Durban of Maputo toe, van Maputo na Lusaka. So iets. Maar bly vloeibaar. 190. Bly aanpasbaar. Kry die ding klaar en gaan terug, sodat Miriam kan sien hy sal hulle nooit in die steek laat nie. 200. Hy sien die wit strepe op die pad verbyvlieg. Te vinnig, te vinnig – hy het nog nooit so vinnig gery nie. Ja, die nuwe dag is ’n strepie rooi in die ooste.

* * * * *

Nog twee voertuie daag op, ’n Opel Corsa en ’n Isuzu-bakkie. Die polisiemanne klim stywebeen uit, trek die reënjasse vas teen hul lywe, vies vir die vroegoggendoproep en die reën. Hulle stap oor na Mazibuko toe. “Die sersant het op die radio laat weet hy het jou manne afgelaai.” “Ek weet. Ons het radiokontak. Waar’s die sersant nou?” “Hulle is huis toe. Hulle skof is klaar.” “O.” “Die pad gaan na sonop begin besig raak. Gaan julle alles voorkeer?”

“Net wat nodig is. Is julle hier om te help?” “Ja.” “Dan moet julle die voertuie skuif.” “Hoe?” Hy beduie. Hy soek ’n formasie wat deurjaag onmoontlik sal maak. Hulle volg sy instruksies, gaan terug na die voertuie toe en trek hulle in die pad. Hy stap deur die vlae water oor na die helikopter, trek die deur oop. Die vlugingenieur lê oopmond agter en slaap. Die vlieënier sit voor, wakker. “Het jy ’n weervoorspelling?” vra Mazibuko. “Ja,” sê die vlieënier. “Dit gaan reën, nou enige oomblik.” Hy glimlag breed vir sy eie grappie. “Vir die res van die dag?” “Die stelsel sal skuif. Oos. Dit sal in die middag opklaar.” “Fok.” “Dit kan jy weer sê.” Mazibuko haal die selfoon onder sy reënjas uit, skakel ’n nommer. “Hoe ver is julle?” vra hy. “Ons is net duskant Richmond,” sê luitenant Penrose, tweede-in-bevel van die Reaksie-eenheid. “Julle moet roer.” “Ons ry so hard soos ons kan, kaptein.” “Reën dit daar?” “Nog nie, maar ons kan sien dit kom.”

“Fok,” sê Mazibuko. “Dit kan jy weer sê,” prewel die vlieënier van die Oryx.

* * * * *

Die besending Kaapse koerante kom in ’n pakkie by die nuusredakteur van die SABC se oggendtelevisienuusprogram in Auckland Park aan, gistermiddag se Argus en vanoggend se Burger en Cape Times. Dit is een van sy oomblikke van waarheid elke oggend: Hoe goed het die nuusspan in die suide gevaar teen die opposisie. Maar ook is dit ’n venster na ’n ander, vreemde wêreld. Skepe wat sink in stormwinde, Moslem-ekstremisme, bendes van die Kaapse vlakte, die politieke sirkus. NOG NNP-LEIERS LOOP OOR, sê Die Burger se hoofopskrif. Geen verrassing daar nie. Ook nie in die rugbynabetragting nie: Skinstad: Ons het geen verskonings nie. Hy kyk verby die gewone Kersfondsberiggie na die laaste voorbladstorie: Dertienjarige is inbreker se Moses met krieketkolf. Mmmm. Plattelandse storie, van Barrydale. Hy omkring dit met ’n groot rooi merker vir opvolg. Trek die Times uit die hopie. New alliance for province? blaker die voorblad. En There goes the rand again. Dan val sy oog op die derde voorbladstorie. Authorities seek big bad BMW biker. By Allison Healy. Hy lees dit. “Molly,” roep hy, maar daar is geen reaksie nie. “Molly!” ’n Gesig verskyn om die deur. “Get that asshole in the Cape on the line. Right now.”

* * * * *

“Rooivalk Een, dit is Ops Beheer, kom in, oor.” Daar is dringendheid in Quinn se stem. Hy wag ’n oomblik, kry geen reaksie nie, maak seker die frekwensie op die digitale paneel is reg, roep dan weer. “Rooivalk Een, dit is Ops Beheer, kom in, oor.” “Dit is Rooivalk Een, Ops Beheer. Wat het julle vir ons? Oor.” Stem effe deur die slaap. “Ons het kontak, Rooivalk Een. Herhaal – ons het kontak. Onderwerp is vier minute buite Beaufort-Wes op die N1, op pad na Drie Susters. Ons soek julle in die lug. Lees julle? Oor.” “Ons lees jou, Ops Beheer, ons lees jou. Rooivalk Een en Twee operasioneel. Oor.” “Wat is julle verwagte tyd van onderskepping, Rooivalk Een? Oor.” “Verwagte tyd van kontak tien minute, Ops Beheer, herhaal, tien minute. Oor.” Quinn hoor die groot motore wat aangeskakel word helder op die agtergrond. Hy praat outomaties harder. “Ons wil hom net aanjaag Drie Susters toe, Rooivalk Een. Ons soek teenwoordigheid, maar geen kontak nie. Verstaan julle? Oor.” “Geen kontak nie, Rooivalk Een bevestig, geen kontak nie.” Die toonhoogte van die motore skiet die hoogte in. “Is julle bewus van die weersituasie, Ops Beheer? Oor.” “Ons weet dit reën by Drie Susters, Rooivalk Een. Wat is julle situasie? Oor.” “Die reën is dreigend, Ops Beheer, daar’s ’n moerse stelsel ten noorde. Oor.” “Rooivalk Een en Rooivalk Twee op pad, Ops Beheer. Oor.” “Ons behou kontak, Rooivalk Een, die kanale bly oop. Rapporteer as julle onderskep. Ops Beheer oor en uit.” “Roger, Ops Beheer. Rooivalk Een oor en uit.”

Quinn leun terug en kyk om. Janina Mentz is besig met Tiger Mazibuko op die selfoon. Die paar mense wat sedert vieruur rus, is terug op hul pos. Daar’s ’n tinteling in die vertrek. Die Opskamer is wakker.

* * * * *

Allison droom oor haar ma wanneer die telefoon begin lui. Die droom is ’n argument, ’n nimmereindigende, onsamehangende gestry oor ’n onbenulligheid en sy is verlig oor die geluid. In haar droom tel sy die instrument op om te antwoord, maar dit lui voort. Sy kreun van onwilligheid om uit die diepe slaap te kom, sit halforent in die bed. Die laken val van haar weg om haar ronde naaktheid aan die leë kamer te ontbloot. Sy stamp byna die instrument van die bedkassie af. “Hallo.” “Allison?” Dit is ’n kollega se stem, sy is nie seker watter een nie. “What?” “Are you awake?” “Sort of.” “You’d better come down here.” “What’s going on?” “There’s a shoeshine man downstairs. He wants to talk to you.” “A shoeshine man?” Sy wonder vir ’n oomblik of sy al wakker is. “He’s a friend of your big bad Xhosa biker.” “Oh shit,” sê sy. “I’m coming.”

16

Hy het koffie gedrink en ’n oninteressante toebroodjie afgesluk by die vulstasie terwyl die joggie vol maak. Hy het gevra hoe ver dit Bloemfontein toe is en of daar polisie op die pad is. Hy het probeer om na ’n “armed and dangerous” voortvlugtige te lyk en hy het geen idee of iemand die aas gaan sluk nie. Die joggie was senuagtig soos ’n kat in ’n hondehok, maar dit sê niks. Die wolkbank is donker, twintig, dertig kilometer ver en die pad lê voor hom uitgestrek. Die lig is besig om die Karoo in pastelle in te kleur. Hy ry. 185. Want hy wil verby Drie Susters op pad Kimberley toe wees voor hulle kan reageer. Die kafeïen het ’n kommer losgeskop wat hy al sedert Laingsburg moes gehad het: As hulle weet hy’t die motorfiets gevat en hulle weet hy’s op pad noord en hulle vermoed hy’s op die N1, waarom was daar nog geen poging om hom in te wag nie, waarom lê hulle hom nie voor nie? Maak nie saak nie, dink hy, maak nie saak nie. Hy’s hier en hy het gedoen wat hy kon om Bloemfontein as bestemming by hulle te vestig. Al wat hy nou kan doen, is om so hard te ry as wat hy kan. Laat hy weer 200 kilometer per uur probeer, in die daglig is dit dalk minder skrikwekkend. Hy skop af na vyfde, draai die oor van die groot fiets oop en voel die fyn vibrasie van die twee plat silinders, die Bokser-enjin. Eienaardige naam. Daar is ’n dringendheid in hom, ’n kommer. Waar is hulle, wat doen hulle, wat dink hulle? Dan hoor hy die donder. Sy eerste instink is dat dit uit die swaar wolke voor hom kom, maar dit hou aan, ’n oorweldigende dreuning. Sy hart word koud – dit is nie ’n natuurlike geluid nie. Dan swiep ’n donker ding, ’n bonkige skaduwee, oor hom en die geluid maak die Bokser onder hom stil. Hy weet hulle is hier. Hy weet wat hulle doen.

* * * * *

Miriam is in die kombuis besig om Pakamile se papbord uit te spoel. Sy mis vir Tobela. Hy’s die een wat lighartigheid in die voordag gebring het. Voor hom was dit elke oggend ’n stil, amper morbiede gespartel om klaar te kry voor die skoolbus opdaag en sy die Golden Arrow stad toe moet haal. En toe kom die man wat sy voete douvoordag van die bed af swaai met ’n lewenslustigheid vir die dag. Hy wat die koffiewater opsit en die geurige bekers kamers toe dra. Sing-sing deur die huis, nie vreeslik nootvas nie, maar sy diep stem vul die huis opbeurend in die oggend. Sy het gesê die kind is nog te jonk vir koffie en hy het gesê dan maak hy dit flou, maar sy weet dit is al lank nie meer so flou nie. Sy het gesê sy soek nie daardie Afrikaanse radiosender in die huis nie en hy het gesê hy en Pakamile kan nie oefen om boere te wees as hulle soggens na Metro se musiek moet luister nie. Hulle het ’n weervoorspelling en markpryse en landboupraatjies nodig en die kind leer nog ’n taal ook by. Hy het vir Pakamile daarmee aan die gang gehou as die kind soggens so draal, die radio op RSG. Dan het hy gesê: “Pakamile, die plaas kry reën,” of “Pakamile, vandag skyn die son op die plaas, weet jy wat dit beteken?” En die kind sal sê: “Ja, Tobela, die plante groei met chlorofil,” en hy sal lag en antwoord: “Dis reg, die gras word groen en soet en vet en die beeste se sterte gaan swaai.” Vanoggend het sy die radio aangesit om sy afwesigheid te temper, om normaliteit te behou, haar ore by die weervoorspelling uit gewoonte. Die impuls om haar kop vir haarself te skud, was daar. Sy staan en luister na Afrikaans. Haar Tobela wat so baie dinge kom verander het. Sy moet gaan kyk waar Pakamile vasgehaak het. “Pakamile, het jy al tande geborsel?” “Nee, Ma.” “Dit gaan warm wees op die plaas.” “O.” Ongeesdriftig. Hy mis ook vir Tobela. Die tydsein oor die radio, dit is al nuustyd, sy sal haastiger moet maak, die nuusleser se sombere stem, Amerika in

Afghanistan, Mbeki in Engeland. Die rand het nog ’n onverstaanbare afwaartse sprong gemaak. “Moenie draal nie, Pakamile.” “Nee, Ma.” Die petrolprys gaan styg. Tobela, wat voortdurend met omroepers en nuuslesers terugpraat, sou, soos met elke maand se brandstofaankondiging, vir die nuusleser sê: “Kom by die dieselprys, want ek en Pakamile het ’n trekker,” en dan glimlag hy en die seun breed vir mekaar en Pakamile sal op Afrikaans die woorde naaap, die twee “r’e” in trekker aan weerskante uitrek. “Volgens ’n Kaapse oggendblad is intelligensie-owerhede warm op die spoor van ’n voortvlugtige, meneer Tobela Mpayipheli, wat na bewering ’n motorfiets in Kaapstad gesteel het en vermoedelik nou op pad is …” Sy haas haar kombuis toe, draai die knop af voor Pakamile kan hoor.

* * * * *

In die Opskamer kom die stem van die vlieënier helder oor die luidsprekers. “Rooivalk Een na Ops Beheer. Ons het onderskep. Dertig kilometer noordnoordwes van Beaufort-Wes, voortvlugtige op ’n geel motorfiets, beraamde snelheid 200 kilometer per uur. Hierdie man wikkel. Oor.” Hulle klap hande, die hele vertrek, vuiste wat die lug pons, uitroepe. Janina Mentz glimlag breed. Sy was reg, maar daar is ’n verligting in haar. Meer as enigiets anders is daar diepe verligting. “Ops Beheer na Rooivalk Een, ons hoor jou, onderskepping bevestig. Bly net agter hom, Rooivalk Een. Geen kontak nie.” “Geen kontak. Bevestig, Ops Beheer – ons jaag hom net aan.” “Mevrou …” sê Radebe, maar sy hoor hom eers nie bo die handeklappery nie.

“Mevrou?” “Vincent?” “Die motorspan sê ons moet ’n Cape Times kry.” “’n Cape Times?” “Hulle sê daar is plakkate regoor die stad, mevrou.” Dit verg ’n sekere inspanning vir haar om die verstelling te maak en begrip te kry. “Wat sê die plakkate, Vincent?” Die kommer in haar stem het die hele, groot vertrek skielik stil. Net die statika oor die radio wat suis. POLICE SEEK BIG BAD BIKER Dit is ’n vuishou teen haar bors. “Sal jy vir ons ’n koerant laat kry, Vincent?” “Goed, mevrou.” “Quinn, laat vir Mazibuko weet die onderwerp is op pad. Bevestig asseblief kontak met hom. Rahjev …” “Ja, mevrou?” Sy kyk na die bank televisiestelle teen die muur. “Sit vir ons TV2 aan. En e.tv. En sal jy iemand vra om die radionuus te monitor?” “Goed, mevrou.” Die polisie. Sy weet die lek kom van die polisie af. Gelukkig is dié ding omtrent verby.

* * * * *

Die helikopter het laag oor hom gevlieg, die donker pens van die ding skaars ’n honderd meter bo sy kop. Dit het teruggeswiep na agter en toe hy omkyk, sien hy daar is twee van hulle in gelid – roofvoëls wat hul kans afwag hier vlak agter hom. Hy kan die vibrasies van die groot motore in sy lyf voel. Die adrenalien is dik in sy are, die versneller vol oop, maar hy weet dit help hom niks – dié goed kan veel vinniger. ’n Vragmotor van voor. Die bestuurder, sy oë op die verstommende toneel, swaai amper voor hom in. Waarom bly hulle agter hom? Die naald hang net anderkant 200 kilometer per uur. Die wolkbank kom nader. Die voertuie van voor af se ruitveërs is nog aan, hul ligte brand. Hy kry hoop. Hoe dig is dié weer, hoe hard reën dit? Sal die helikopters hom daarin kan volg? Hy wil ’n motor verbygaan. Die geweldige geluid van bo laat die bestuurder verstar. Remligte. Here, hier kom moeilikheid. Hy swaai net betyds. Fyn druppels teen die valhelm se skerm. Fok, hy ry te vinnig. Hy sien die dik gordyn reën vorentoe. Spatsels word druppels, belemmer sy sig. Die drang om sy handskoen te lig en die water af te vee, is groot, maar teen hierdie snelheid … ’n Vragmotor is voor hom. Hy kan nie die spoed volhou nie – die sig is te swak. Hy rem, draai die versneller toe. Dan kom die reën in slierte, saam met vlae wind. Die druppels is hard en seer teen sy lyf. Die vragmotor se wiele veroorsaak reusepluime misreën. Hy kan nie sien wat van voor af kom nie. Stadiger, stadiger. Eindelik vee hy oor die skerm, herrangskik die waterpatrone. Nou is dit harde reën, Afrika-reën. Die vragmotor maak plek vir hom. Hy soek ’n lae rat en versnel, gaan verby, nie te vinnig nie, want die sigbaarheid is vrot. Wat gaan hy doen? Dan besef hy die helikopters se klank het vervaag. Hulle is nie meer bo hom nie.

* * * * *

“My naam is Immanuel,” sê hy vir Allison. “Ek is die shoeshine man.” Sy steek haar hand na hom uit. “Hallo, Immanuel.” “Ek kry elke oggend die Cape Times. Ek kom haal my stapeltjie hier agter, ek verkoop hulle. En as ek klaar my goed reggesit het, dan lees ek eers, want daar is nie baie kliënte so vroeg nie.” “Ek verstaan,” sê sy geduldig. “En toe lees ek vanoggend van Tobela.” “Mpayipheli?” “Hy is my vriend. En dit wat jy oor hom geskryf het, is nie reg nie.” “Hoe bedoel jy?” “Hy is nie ’n big bad biker nie.” “Ek … Dit is maar ’n manier van skryf, Immanuel …” “Maar dit is nie waar nie. Hy is ’n goeie man. Hy is ’n oudstryder.” “’n Oudstryder?” “Dis reg. Hy was ’n soldaat in die Struggle. Hy het in ver lande baklei. Rusland en Duitsland.” “MK?” “Hy het vir ons almal baklei.” “Hy was ’n MK-soldaat?” Dit is nuus. Groot nuus.

Immanuel knik net. “Waarom het hy die motorfiets gesteel?” “Dit is nie waar nie. Tobela steel nie.” “Hoe weet jy, Immanuel?” “Want ek ken hom. Hy is my vriend. Ek praat met hom, drie, vier keer per week. Hy is ’n man van eer. ’n Gesinsman.” “Hy het ’n gesin?” “Dit is die belangrikste ding in sy lewe. Waarom sal hy steel?” “Waar bly sy gesin?” vra sy en trek haar notaboek nader.

* * * * *

“Dit is onmoontlik, Ops Beheer, die sigbaarheid is te swak. Swaar turbulensie. Ons sal moet omdraai. Oor.” Die statika is swaar op die radioverbinding, die stem breek op. Quinn kyk na Janina Mentz. Sy skud haar kop. Hy vertaal die antwoord. “Negatief, Rooivalk Een. Bly agter hom. Oor.” “Ops Beheer, die sigbaarheid is nul. Ons weet nie waar ‘agter hom’ is nie. Ons het nie eens visuele kontak met mekaar nie. Dit is nieoperasionele omstandighede. Oor.” Hy kyk weer vir haar. Sy staan met haar arms gevou, haar mond dun. “Hoeveel miljoene rande het dit gekos om daardie goed te ontwikkel? En hulle kan nie deur die reën vlieg nie.” Quinn wag.

“Sê hulle moet omdraai. Sê hulle moet seker maak hy kom nie terug nie.” Haar selfoon lui in haar sak. Sy kyk oor die bank van televisiestelle wat nou flikkerend die land se kanale verteenwoordig. Vroegoggend-strokiesprente, plaaslike nuusprogramme, sport, CNN, die stemme en musiek wat daaruit fluister. Op TV2 praat die nuusleser. Daar is ’n stukkie grafika agter hom van ’n man op ’n motorfiets. Haar selfoon lui. Rajkumar verstel aan ’n paneel en die klank vul die vertrek. “… somewhere in the Western Cape on a stolen motorcycle … Considered to be armed and dangerous. It isn’t clear why authorities are seeking Mr Mpayipheli at this time.” Sy het die begeerte om te swets. Sy tel die selfoon op. “Mentz,” sê sy streng. “Ma, Lien sê ek is vet,” sê die klaende stem.

* * * * *

Hy kruip voort teen 50 kilometer per uur, die leerhandskoene deurweek, sy hande koud. Hy het die elektriese verwarming vir die handgrepe aangeskakel. Sy grootste probleem is om die pad voor hom te sien. Wasem aan die valhelm se binnekant, stortreën aan die buitekant. Die pad onder hom is glibberig. Hoe sien jy die verkeer voor jou betyds? Die drang om afstand te kry, is groot. Die helikopters se dreun is nou stil, maar hy weet hulle is iewers daar agter. Hulle moet hom met ’n seer hart soek as hulle daardie soort tegnologie inspan. Wat is op die hardeskyf, Johnny Kleintjes? Hulle het vir die daglig gewag, rustig en geduldig, soos ’n kat vir ’n muis. Hulle

het gewag vir die vroegoggend, geweet hy sal moeg wees. Geweet die helikopters is oordadig. Geweet dit sal intimideer, oorheers. Hulle is nie swape nie. Die helikopters het agter hom gebly, soos honde wat ’n skaap aanjaag. Kraal toe. Hulle wag hom in. Iewers hier voor wag hulle hom in.

* * * * *

Allison se vinger loop teen die telefoonboek se bladsy af, kry “Nzululwazi”, kry “M. Nzululwazi, Govan Mbekistraat 21”, krap die nommer neer op haar notaboek, trek die telefoon nader, skakel. Dit lui. ’n Oudstryder. ’n Gesinsman. ’n Goeie man. Lui steeds. Wat is hier aan die gang? Waarom soek hulle hom? Lui, lui, lui. Daar’s niemand by die huis nie. Weer tyd om Laingsburg toe te bel. Miskien is daar nuus.

17

Sewentien kilometer suid van die Drie Susters-padblokkade draai die grondpad wes uit die N1. ’n Onbenullige sytak na nêrens, ’n blote verbinding wat eindig in ’n T-aansluiting by die gewoonlik stowwerige roete tussen die vergete gehuggies van Wagenaarskraal en Sneeukraal. Die twee soldate staan byna 300 meter van die teerpad af, in die knik by die eerste draai waar die polisiebakkie hulle afgelaai het. Klein-Joe Moroka en Koos Weyers, droog onder die doeltreffendheid van die plastiekreënmantels. Maar die koue het ingekruip onder die gekamoefleerde klere en die gesigte is nat. Die water vloei teen die lope van die R6-aanvalsgewere af en vorm van daar net nog ’n straaltjie na die deurnat grond. In die uur voor dagbreek het hulle nog gepraat oor die son wat moet opkom, die lig wat ’n sekere uitkoms sal bring, maar nou druis die reën steeds neer en al wat verander het, is die sigbaarheidsveld. Dit het met ’n veertig of vyftig meter uitgekring om die plat doringbosse en Karooveld, die kliprante en modderpoele sigbaar te maak. Hulle het 24 uur laas geslaap, as ’n mens die rustelose dut op die Oryx buite rekening laat. Die lamheid van ledemate en die krapperige rooi van die oë, die dowwe klop agter die slape verklap hul uitputting. Hulle is honger en hul gesprek gaan oor die smagting na stomende, soet koffie en eiers en wors en spek en roosterbrood waarin die botter wegsmelt. Hulle kan nie ooreenkom oor die teenwoordigheid van gebraaide sampioene op hul denkbeeldige bord nie. Moroka sê fungus is slakkos, maar Weyers meen 60 miljoen Franse kan nie verkeerd wees as dit by smaak kom nie. Die reën is ’n digte kombers, en die GS se uitlaatstelsel is fluisterend sag teen die laer revolusies wat die nat grondpad verg. Moroka en Weyers se sintuie is afgestomp deur die uitputting en verveeldheid, en hul eie stemme dra by om die aankomende klank uit te doof. Moroka sal later, wanneer hy sy volle verslag voor die woedende,

speekselspattende tirade van kaptein Mazibuko lewer, probeer om die oomblikke af te breek en te herkonstrueer: Hulle moes nie so naby aan mekaar gestaan het nie. Hulle moes nie gepraat het nie, hulle moes meer waaksaam gewees het. Maar daar is sekere dinge wat jy nié kan verhelp nie. Soos die feit dat die voortvlugtige beheer verloor het in die pylvak voor die draai, ’n reguit strook met ’n goeie oppervlakte waar die motorfiets sou versnel het, sodat die draai skielik en onverwags skerp sou wees. En hier voor hulle was dit modder, ’n dik, snotterige pappery waar ’n stewel twintig sentimeter wegsink. Die motorfietsryer het die kontoer van die pad, gevorm deur die meerderheid van verkeer wat al hier geloop het, gevolg, en in die modder het die voorwiel sporing verloor. Op daardie kritieke oomblik. Hulle sien die lig bo die roofvoëlsnawel-voorkant van die monstermasjien en hoor dan die enjin, hier reg voor hulle, ’n skim, ’n verskynsel, oomblikke, breukdele van oomblikke waarin die sintuie waarneem en die boodskap vertaal, die brein interpreteer en deur die netwerk van moeë sinapse ’n reaksie in die geheuebanke van oneindige opleiding gaan soek. In sy nabetragting sal Klein-Joe Moroka homself wil om vinniger te reageer, maar in die oomblik van werklikheid hoor hy die afknip van die veiligheidslotte op die vuurwapens soos hy en Weyers tegelyk aan die veelvuldige lesse uitvoering gee. Die motorfiets gly. Yster en staal tref Weyers, en die ryer val weg van die voertuig af. Moroka steier, gly, val op sy rug. Sy vinger in die beuel trek die R6 se sneller sonder wilsbesluit. Skote in die lug, omrol, opbeur, die voortvlugtige se skouer in sy midrif, winduit, val weer. Kaptein, sal Moroka later verduidelik, die man … ek weet nie hoe hy dit gedoen het nie, ek het hom sien val, ek het hom gesien hoe hy regs van Weyers af oor die motorfiets geval het, maar toe ek opstaan toe tref hy my. Hy’s vinnig … Hy’s fokken veertig jaar oud, sal Mazibuko vir hom skree, die bevelvoerder se gesig net sentimeters van syne af. Reën in Moroka se oë, midrif wat na asem snak, stewels wat skoppend vastrapplek soek vir die opstaan, die motorfietsryer op hom, valhelm wat stamp teen sy gesig, pyn wat deur sy kop skiet, die man wat die vuurwapen gryp, rem, ruk, dit uit sy greep draai. Bloed. Sy bloed teen die valhelm se skerm. Dan is die R6 se loop in sy oog en hy kan net daar lê, in die modder van die pad, tot die

man sy skerm opknip en sê: “Kyk wat laat julle my doen.” En hy hoor Weyers se kreun: “Joe …” Weyers wat hom roep, maar hy kry nie sy kop na sy makker toe gedraai nie. “Joe …” Die man hier op hom se gesig wat ’n eienaardige uitdrukking het. Nie woede nie – die oë is byna hartseer. “Joe, ek dink my been is gebreek”. “Kyk wat laat julle my doen,” sê die man.

* * * * *

Die digitale radio aan Mazibuko se heup raak lewendig en hy hoor die vreemde woord daaroor: “Hallo.” Sy humeur vlam dadelik in die fynhout van frustrasie en uitputting en ongemak. “Alpha Een ontvang, wie de fok hou nie by radioprotokol nie? Oor.” “Wat is jou naam, Alpha Een?” Hy ken nie die stem nie – dit is diep, vreemd. “Dit is ’n militêre frekwensie dié. Ontruim onmiddellik, oor.” “My naam is Tobela Mpayipheli. Ek is die man wat jy soek. Wie is jy?” Dit is vir hom ’n bisarre oomblik, want daar is vreugde daarin, saam met die skielike diepe kommer. Mazibuko weet iets het met een van sy spanne gebeur, maar dit verg ’n behendigheidsvlak, dit maak ’n teenstander waardig. “My naam is kaptein Christmas Mazibuko,” sê hy. “En ek praat met ’n dooie. Oor.” “Niemand hoef ’n dooie te wees nie, kaptein Christmas Mazibuko. Sê vir jou meesters ek sal doen wat ek moet doen en as julle my uitlos, sal daar geen bloed wees nie. Dit is my belofte.” “By wie het jy die radio gesteel, jou fokken gemors?” “Hier is mediese hulp nodig, twintig kilometer wes van die N1, die Sneeukraal-

afdraai. Jou manne sal vir jou sê die ernstige besering was ’n ongeluk. Ek is jammer daaroor. Die enigste manier om dit te vermy, is om nie konfrontasie te soek nie. Ek vra mooi. Ek wil nie moeilikheid hê nie.” ’n Wonderlike ding gebeur in Tiger Mazibuko se kop, soos die betekenis van die man se woorde geassimileer en verwerk word, soos tuimelaars elkeen in sy plek val. Die eindresultaat is die sinaptiese ekwivalent van ’n wit vuurbolontploffing. “Jy is dood, hoor jy my, jy is dood!” Hy hardloop na die naaste voertuig toe. “Hoor jy my, jou doos, jou fokken gemors?!” Nee, die helikopter. Hy vlieg om. “Al is dit die laaste ding wat ek doen – jy is dood soos ’n drol, jou kont! Jou fokken hond!” Die magteloosheid, die afstand tussen hulle dryf hom tot raserny. “Kry dié ding aan die gang, nóú,” sê hy vir die vlieënier. “Da Costa, Zongu, kry almal!” skree hy, dan weer tot die vlieënier: “Nóú. Kry die fokken helikopter in die lug.” Hy vat na die wapen aan sy gordel, die Z88-pistool, spring weer uit, hardloop tent toe, ruk ’n wapenkis oop, gryp die R6, twee ekstra magasyne, hardloop uit, die Oryx se motore aan die gang, span Alpha wat aangehardloop kom. Hy hou die radio voor sy lippe. “Ek gaan jou vrekmaak. Ek sweer voor die Here ek gaan jou vrekmaak, jou fokken stuk kak.”

* * * * *

Rajkumar lees die woorde op www.bmw.com vir die hele vertrek soos ’n veroordeelde. Hy weet om die boodskapper van dié tyding te wees, beteken niks goeds nie. “At home all around the world. Adventures are limitless with the BMW R 1150 GS, whether on hard surfaces, pistes or gravel tracks. Uphill and downhill, through valleys and plateaus, forests and deserts – the R 1150 GS is the perfect motorcycle for every adventure.” “Hy kan op grondpad ry,” sê Janina Mentz. Die mense in die Opskamer is stil, die gemurmel van stemme uit die televisiebank skielik baie hoorbaar. “Dit is my fout,” sê sy. “Ek aanvaar verantwoordelikheid vir dié een.”

Sy moes seker gemaak het. Sy moes vrae laat vra het. Sy moes nooit die konvensionele begrip van motorfiets as ’n gegewe aanvaar het nie. Sy stap na waar die groot kaart van die land teen die muur hang. Sy kyk na die afstand tussen die afdraai en die padblokkade. Dit was so naby. Sy was reg. Oor alles. Hy het die N1 geneem. Hy was ’n uur later as wat sy voorspel het, maar hy was daar. En as dit nie vir die reën was nie … Sy kyk na die uitgestrektheid van die Noordwes-provinsie. Wat doen sy nou? Mpayipheli se keuses vermenigvuldig met elke dun rooi strepie wat ’n roete aandui, ongeag die oppervlak. Selfs al is span Bravo ook op die toneel, is daar eenvoudig te veel gate om toe te stop, te veel kruispaaie en aansluitings, afdraaie en opsies om dop te hou. Wat doen sy nou? Sy het ’n warm bad nodig. Sy wil die nag uit haar hare en van haar lyf af skrop. Sy het ’n nuwe stel klere nodig, vars grimering, ’n goeie ontbyt. Haar oë dwaal op na die eindbestemming. Lusaka. Een ding weet sy. Hy het wes gedraai. En daarmee die reguit roete deur Bloemfontein uitgekanselleer. Sy trek ’n nuwe lyn. Deur Gaborone, Mmabatho, Vryburg en Kimberley. Dit is die sterkste moontlikheid. Die reën het hom gered, maar nou is dit sy vyand. Hulle weet die stelsel is 200 kilometer diep, maar hy sal net kan spekuleer. Hy het geval op die grondpad, dus is sy vernuf nie groot nie. Hy sal stadig, versigtig deur die modder moet ry. Hy sal moet dink oor sy keuses. Hy sal wonder waar hulle is, moet terugkyk vir die helikopters, die pad voor hom moet dophou vir soldate. Hy is moeg en nat en koud. Hy is seer van die val. Vyfhonderd, seshonderd kilometer Kimberley toe. Hoe vinnig sal hy kan ry? Sy kyk na haar horlosie. Twaalf van die twee-en-sewentig uur is verby. Sestig oor. Ses, sewe, agt uur voor hy Kimberley bereik. Baie kan in dié tydperk gebeur.

Sy kyk na die wagtende gesigte in die vertrek. Bekommerd. Moeg. Afgehaal. Hulle moet rus kry, moed kry. ’n Warm stort en ’n warm ontbyt. Perspektief. Sy glimlag vir die Opskamer. “Ons weet waar hy is, mense. En hy het net een plek om heen te gaan. Ons sal hom kry.”

* * * * *

By die T-aansluiting val hy amper weer. As hy skerp rem, gly die motorfiets en sy lyf moet ruk om regop te bly. Sy skouer pyn. Hy kyk na die padwyser oorkant hom. Loxton links, Victoria-Wes regs. Hy talm oomblikke lank, onseker. Instink laat hom links draai, want dit is die enigste onvoorspelbare keuse wat hy kan maak. Ry. Bly aan die beweeg. Die gebeure wat agter hom lê, rus swaar op hom. Hy sal weer na die kaart moet kyk. Hy sal slaap moet kry. Maar dit reën, en hy kan nie net die veld in ry en sy kop neerlê nie. As hy net ’n tentjie gehad het … Die grondpad is sleg, die oppervlak onvoorspelbaar. Waar dit ’n helling vorm, is dit maklik om die sagte modder te verwag. Hy hou in die middel. Sy hande is yskoud, sy kop dof noudat die adrenalien uitgewerk het. Hy wil die dinkwerk oor die twee soldate eers terugstoot. Toe hy die motorfiets optel en weer aan die gang kry, was hy vlietend verstom oor die gebrek aan skade, oor die enjin wat met die eerste draai weer vat en wegtrek met ’n agterwiel wat waggel in die sopnat grond. Hy is teleurgesteld in homself. En daardie diepe haat wat hy oor die radio gehoor het … Maar hy wil nie nou daaroor dink nie. Hy maak ’n lysie van sy probleme. Hulle weet waar hy is. Hulle sal op ’n kaart sy opsies kan aftel. Hulle gebruik die Weermag. Onbeperkte mannekrag, helikopters. Voertuie? Hy is moeg. Die spiere in sy skouer is beskadig of erg gekneus, sy knie minder ernstig. Hy is van die teerpad af, die vinnige roete ontneem. Dit reën.

Here, Johnny Kleintjes, waarin het jy my gekry? Ek wil huis toe gaan. Voeg dit ook tot die lysie – hy is nie lus nie, hy wil huis toe gaan na Miriam en Pakamile toe. Hy sien die gehuggie links van die pad uit die hoek van sy oog. ’n Bouval tussen kliprantjies en doringbosse. Dit maak skielik sin – dit verander die voorspelbare, bied uitkoms en rus. Hy trek die remme versigtig, draai stadig om, ry terug na die tweespoor-afdraai. Die hek lê oop, lendelam en verwaarloos. Hy gaan stadig nader op die klipperige paadjie. Die stuurstang spring in sy hande. Hy sien die sementdam en die windpomp, die huisie, die vensters met karton toegemaak, die mure vaal gebrand deur die Karooson, die sinkplaatdak sonder geute, die water wat in strome aftuimel. Hy ry om tot agter, hou stil. Bly iemand hier? Geen teken van lewe nie. Hy bly sit, sy hand op die versneller. Geen wasgoed op ’n draad, geen spore, geen voertuie nie. Hy draai die sleutel, skakel die enjin af, knip die valhelm oop. “Hallooooo …” Net die geluid van die reën op die dak. Hy klim moeisaam af, sit die fiets op die staander, versigtig dat dit nie in die sagte grond omval nie. Sopnat handskoene uit, valhelm af. Die agterdeur se verf het lankal afgedop. Hy klop, die geluid hol. “Hallo.” ’n Antieke swart deurknop. Hy draai dit. Is die deur gesluit? Hy plaas sy gesonde linkerskouer teen die deur, draai en druk. Niks gebeur nie. Hy loop om, kyk eers pad se kant toe, sien of hoor nie verkeer nie. Geen deur aan diékant nie. Hy loop terug en probeer by ’n venster inkyk, kry ’n skrefie tussen karton en muur, maar dit is te donker binne. Hy gaan terug deur toe, neem die knop, stamp dit hard met die skouer. ’n Klapgeluid, dan is dit wawyd oop. ’n Veldmuis skarrel oor die vloer en verdwyn in die hoek. ’n Muf reuk. Verlatenheid. Die klein koolstofie teen die muur was eens swart, nou ’n dowwe grys. Die handvatsel van die kolebak gebreek. Vervalle houtkassie, ’n staalkatel met ’n klapperhaarmatras, ’n oeroue houttafeltjie, twee plastiekmelkkratte, ’n enamelskottel, stof en spinnerakke.

Hy staan vir ’n oomblik só, nadenkend. Die motorfiets kan nie van die pad af gesien word nie. Hier was in weke geen lewe nie. Hy neem sy besluit. Hy gaan haal sy sportsak uit die motorfiets, maak die deur deeglik agter hom toe, gaan sit op die matras. Net ’n uur of twee. Net vir die ergste moegheid. Hy trek die rypak en stewels uit, soek warm klere in sy sak, skud die ergste stof uit die matras, plaas die sportsak as ’n kussing neer en gaan lê. Net ’n uur of twee. Dan sal hy na die padkaart kyk en sy opsies oorweeg.

* * * * *

Die nuus dat die voortvlugtige die helikopters en die padblokkade uitoorlê het, dat een spesialemagte-soldaat per helikopter op pad is Bloemfontein toe, kring uit deur die wetstoeingsgemeenskap. Teen die tyd dat Allison Healy haar bron op Laingsburg skakel, het dit al die barokbyvoegsels van ’n legende in wording verwerf. “En hy is oud-MK,” sê Erasmus met smaak vir haar. “Hy’s ’n veertigjarige hasbeen en hy fok die spioene links en regs op.” Sodat sy geen twyfel het dat die polisie elke oomblik daarvan geniet nie. “Ek weet hy’s oud-MK,” sê sy. “Maar waarom soek hulle hom?” “Hoe weet jy?” Erasmus is honger vir nog skindernuus. “Ek het ’n besoek gehad. Van ’n ou vriend. Waarom soek hulle hom?” “Hulle wil nie sê nie. Dis die een ding wat die fokkers nie wil sê nie.” “Dankie, Rassie. Ek moet gaan.”

“Ek sal jou bel as ek nog iets hoor.” Sy sit die selfoon in haar handsak en stap in by Absa se kantore in die Heerengracht. By die navraetoonbank moet sy haar beurt afwag terwyl die jongste inligting deur haar kop maal. Haar selfoon lui weer. “Allison.” “Hi, Allison, my name is John Modise. I host a talk show for SAFM.” “Hi, John.” “You broke the story about the black guy on the motorcycle.” “Yes.” “How would you like to be on the show this morning? Telephone interview.” Sy huiwer net ’n oomblik. “I can’t.” “Why not?” “It would compromise my position, John. You’re opposition media.” “I understand, but your next edition is only tomorrow morning, a lot can happen …” “I can’t.” “Did you know this guy was in Umkhonto weSizwe?” “I did,” sê sy, met ’n sinkende hart. Haar voorsprong is aan die verdwyn. “How did you find out?” “My producer got it from the Beaufort West police. He slipped through their fingers just an hour ago.” Nou sing hulle almal soos kanaries. “I know.”

“You see, it’s public knowledge. So there’s no harm in being on the show.” “Thanks, but no thanks.” “Okay, but if you change your mind before 11:00, you’ll call me?” “I will.” Dit is haar beurt by die toonbank. “Hi,” sê sy. “I’m looking for a Ms Miriam Nzululwazi. I believe she works here.”

18

“Ek is klaar met al dié dinge. Ek is klaar met baklei, met die geweld, met skiet en slaan en haat. Veral die haat. Klaar,” het hy gesê. Dit was in die hospitaal in Milnerton, langs die bed van sy vriend Zatopek van Heerden, hulle al twee vol medikasie en verbande en pyn en die gedeelde trauma van ’n vreemde, gewelddadige ervaring waarin hy en die oudpolisieman deur toeval saamgegooi is in die dae toe hy nog vir Orlando Arendse gewerk het. Hy het gegloei van binne, vol van die Damaskus-ervaring, van ’n nuwe lewensvisioen, opgepomp deur die lucidum intervallum. Van Heerden het byna uitdrukkingsloos na hom gestaar, net sy oë wat die skimp van ’n sekere empatie verklap het. “Jy dink nie ek kan verander nie?” “Dis moeilik, Tiny.” Tiny. Dit was sy naam. Hy het dit ook verwerp tydens die metamorfose, deel van die proses om die verlede dood te maak. Soos ’n slang wat sy vel afskud en dit as ’n spookbeeld agterlaat. Hy’t Tobela geword. Sy doopnaam. “As jy dit kan droom, kan jy dit doen.” “Waar kom jy aan daardie populistiese kak?” “Iewers gelees. Dis waar.” “Dis Norman Vincent Peale of Steven Covey, een van daardie vals profete. Groot wit toordokters.” “Ek ken hulle nie.” “Ons is geprogrammeer, Tiny. Bedraad. Wat ons is, is in ons vesel en been.” “Ons word ouer en slimmer. En die wêreld verander om ons.”

Van Heerden. Altyd pynlik eerlik. “Ek dink nie ’n man kan sy basiese natuur verander nie. Die beste wat ons kan doen, is om die balans tussen die goeie en bose in onsself te erken. En herken. Want dit is daar. Of minstens die potensiaal daartoe. Ons leef in ’n wêreld waar die goeie verheerlik en die slegte misverstaan word. Wat jy kan doen, is om die perspektief te verander. Nie die natuur nie.” “Nee,” het hy gesê. Hulle het dit daar gelaat as ’n meningsverskil. En toe hy ontslaan word en die wit man nog in die hospitaal agterbly, toe hy met soveel geesdrif vir die kentering in homself, soveel vuur vir die nuwe Tobela Mpayipheli vir Van Heerden groet, het die wit man al twee sy hande geneem en gesê: “As iemand dit kan doen, is dit jy.” Daar was ’n dringendheid in sy stem, asof hy ’n persoonlike belang in die stryd het. En nou lê hy op ’n stowwerige, stinkende klapperhaarmatras in die middel van die Karoo en die slaap wil nie kom nie, want hy speel die toneel met die twee soldate terug, oor en oor, soekend na die punt, die oomblik van regressie, toe dit wat hy wil wees, weggeval het. Hy het hulle nie daar verwag nie. Hy weet nie wie die grootste geskrik het nie. Hulle was skielik net daar en hy wou uitswaai en versnel en rem, Here, hy weet nie wat hy alles wou doen nie. Dit het so onbeskryflik vinnig gebeur. Hy het gegly in die modder, die fiets onhanteerbaar. Hy hoor nog die geluid van die masjien wat die witte tref, hy sweer hy kon die been hoor breek en die fiets wat stop, maar die momentum wat hom oor die handvatsels laat val, regterskouer tref die nat grondpad en die volgende oomblik is hy op die ander soldaat, die swart een, sonder dat hy hoegenaamd weet hoe hy daar gekom het en die hoë bloed van baklei is in sy kop, sy hande reg om dood te maak, sy kop wat die kennis, die lys van sensitiewe punte op die man se lyf uitknetter soos masjiengeweervuur en hy wat homself wanhopig keer, moenie, moenie, moenie, veg met homself, teleurstelling, so diep, so groot, as Pakamile hom kon sien, Miriam, hoe sal sy nie geskok wees nie. “Kyk wat laat julle my doen.” Die woorde oor sy lippe voor hy hulle gevorm het. Nou weet hy dit was verplasing van skuld. Hy het ’n sondebok gesoek, maar die sondaar lê binne hom. Bedraad. Wat kan jy doen?

As Van Heerden reg is, wat kan jy doen? Hulle het een keer gaan kuier, hy en Miriam en Pakamile, by Van Heerden, wat op ’n kleinhoewe anderkant Table View bly, hy in ’n klein wit huisie, sy ma in die groot wit huis. ’n Saterdagmiddag. Die gesin uit die townships, gehaal by die taxistaanplek by Killarney. Hy en Van Heerden het dadelik aan die praat geraak, die band tussen hulle steeds sterk soos dit altyd is as twee mense saam voor dood se deur gestaan het. Miriam was stil, ongemaklik, Pakamile met oë groot en nuuskierig. Toe hulle by die hoewe aankom, was Van Heerden se ma daar om die kind weg te swiep: “Ek het ’n ponie net vir jou.” Sy het hom ure later teruggebring, die seun se oë blink van die loutere opwinding. “Kan ons perde op die plaas hê, Tobela? Asseblief, Tobela.” Die vroueprokureur, Beneke, was ook daar. Sy en Miriam het Engels gepraat, maar dit wou nie werk nie. Regsgeleerde en teemaker. Die kloof van velkleur en kultuur en driehonderd jaar se Afrika-geskiedenis het gapend in die ongemaklike stiltes tussen hulle gelê. Hy en Van Heerden het buite gaan vuur maak vir die braaivleis. Tobela het vertel van sy nuwe werk, stories van die motorfietskliënte, middeljarige mans wat kom medisyne soek om die menopousesweer te salwe. Hulle het gelag daar langs die rooikransvlamme, want Tobela Mpayipheli het ’n natuurlike talent vir die mimiek van ander en later, toe net die kole gegloei het en Van Heerden behendig die wors en tjops omgedraai het, het hy vir sy vriend gesê: “Ek is ’n ander mens, Van Heerden.” “Ek is bly.” Hy het gelag vir die wit man. “Jy glo dit nie.” “Dit is nie ek wat dit moet glo nie. Dit is jy.” Hulle het nie weer só saamgekuier nie. Daarna het hy en Van Heerden een keer per maand iewers gaan eet en gepraat. Oor die lewe. Oor mense. Oor ras en kleur en politiek en aspirasies, oor die Sielkunde wat Van Heerden weer met ’n verbetenheid begin bestudeer het sodat hy sy eie monsters kan tem. Hy sug diep, draai op sy rug, die pyn in die skouer erger. Hy moet slaap, hy moet rus, hy moet sy kop helder kry.

Wat kan jy doen? Jy kan jouself wegneem uit omstandighede wat die slegste in jou uitbring. Jy kan jouself isoleer van omstandighede. Die haat in kaptein Christmas Mazibuko se stem oor die radio. Loutere, suiwer, skoon, helder haat. Hy het dit herken. Byna veertig jaar lank was dit sy boesemvriend. Dit is nie ek wat dit moet glo nie. Dit is jy.

* * * * *

Dit neem Allison byna vyftien minute om die Xhosa-vrou te oortuig sy is aan Mpayipheli se kant. Miriam se mond bly stroef, haar woorde min, en sy ontwyk die vrae met ’n negatiewe skud van die kop, tot sy eindelik ingee: “Hy help ’n vriend, dit is wat hy doen. En nou maak hulle só.” “Hy help ’n vriend?” “Johnny Kleintjes.” “Is dit die vriend se naam?” Sy skryf nie, te bang dit sal die vrou intimideer. Sy memoriseer verbete, sê die naam in haar gedagtes. Miriam knik. “Hulle was saam in die Struggle.” “Hoe help hy hom, mevrou?” “Kleintjes se dogter het gisteraand kom vra Tobela moet goed vir hom vat. In Lusaka.” “Watse goed?” “Ek weet nie.” “Was dit dokumente?”

“Nee.” “Hoe het dit gelyk?” “Ek het dit nie gesien nie.” “Waarom het sy dit nie self gevat nie?” “Kleintjes is in die moeilikheid.” “Watse moeilikheid?” “Ek weet nie.” Allison haal diep asem. “Mevrou Nzululwazi, ek moet seker maak ek verstaan dié ding reg, want as ek ’n fout maak, as ek iets skryf wat nie waar is nie, is ek en die koerant in die moeilikheid en dit help nie vir meneer Mpayipheli nie. Kleintjes se dogter het gisteraand by u huis aangekom en gevra hy moet iets vir haar pa in Lusaka neem?” “Ja.” “Omdat haar pa in die moeilikheid is?” “Ja.” “En hy het ingestem omdat hulle oudkamerade is?” “Ja.” “En toe neem hy die motorfiets …” Die spanning en onsekerheid raak te veel vir Miriam. Haar stem breek. “Nee, hy sou die vliegtuig gevat het, toe keer hulle hom.” Die verslaggeefster snap vir die eerste keer, sien die botheid in die perspektief van diepe kommer en sit haar hand op die skraal skouers. Miriam staan vir ’n oomblik styf en verneder en dan leun sy teen Allison, laat die wit vrou se arms om haar vou en haar trane vryelik loop.

* * * * *

Janina slaap twee uur lank op die sofa in haar kantoor, diep en droomloos. As die selfoon se alarm afgaan, swaai sy haar voete onmiddellik en doelgerig af en staan op, die rus ’n dun buffer teen die uitputting en spanning. Maar dit sal moet doen. Sy gaan stort in die groot badkamer op die tiende verdieping, neem behae in die tintelende warm water, die aroma van die seep en sjampoe, haar gedagtes by die volgende stappe, haar dag soos ’n landkaart voor haar. Sy trek ’n swart broek en wit bloes aan, swart skoene, vryf die stoom van die spieel af, borsel haar hare, bring die grimering met behendige bewegings van hande en vingers aan. Dan loop sy uit, eers na haar kantoor toe vir die dossiere en dan op met die trappe, tot voor die direkteur se deur. Sy klop. “Kom in, Janina.” Asof hy haar verwag. Sy maak die deur oop, stap in. Hy staan by die venster wat uitkyk oor Waalstraat, na die provinsiale regeringsgebou met Tafelberg daaragter, die oggend helder en sonnig buite. Die vlae oorkant die straat wals lui-lui in die trae wind. “Ek kom bieg, meneer.” Hy draai nie om nie. “Jy hoef nie, Janina. Dit was die reën se skuld.” “Nie daaroor nie, meneer.” As hy so afgeëts staan teen die lig in die wit syhemp, is die boggel duidelik, soos ’n ligte vrag bagasie. Hy staan so stil, asof hy te moeg is om te beweeg. “Die minister het al twee keer gebel. Sy wil weet of dié ding vir ons ’n verleentheid gaan word.” “Ek is jammer, meneer.” “Moenie jammer wees nie, Janina. Ek is nie. Ons doen ons werk. Die minister

moet hare doen. Sy word betaal om verleenthede te hanteer.” Sy plaas die dossiere op sy lessenaar neer. “Meneer, ék het vir Johnny Kleintjes by dié ding betrek.” Hy beweeg nie. Die stilte tussen hulle rek. “Op 17 Maart vanjaar is ’n Moslem-ekstremis deur die polisie in hegtenis geneem op aanklag van die besit van ongelisensieerde wapens. Ene Ismail Mohammed, ’n leiersfiguur, vermoedelik lid van Pagad, Qibla en/of MAIL. Hy het herhaaldelik ’n gesprek met ’n verteenwoordiger van die intelligensiedienste aangevra. Ons was gelukkig dat die polisie eerste by ons uitgekom het. Ek het vir Williams gestuur.” Die direkteur draai stadig om. Sy wonder of hy laas nag geslaap het. Sy wonder of dit dieselfde hemp is wat hy gister aangehad het. Sy gesig verraai geen moegheid nie. Hy loop na die stoel agter sy lessenaar, maar sy oë ontwyk haar. “Hier is die volle transkripsie van die onderhoud. Dit was net Williams, die tikster en ek wat tot nou toe daarvan geweet het.” “Ek is seker jy het ’n rede gehad om dit nie vir my te wys nie, Janina.” Nou kan sy vir die eerste keer sien hy is tam, die kombinasie van infleksie en lyftaal en die dofheid van die oë. “Meneer, ek het ’n keuse gemaak. Ek meen u sal eindelik saamstem dat dit ’n sinvolle keuse was.” “Vertel my.” “Mohammed het inligting gehad oor Inkululeko.” Dit is ’n oomblik waarop sy lank gewag het. Hy wys geen reaksie nie, sê niks. “U weet daar is al jare lank gissings en vermoedens.” Dit is asof die direkteur innerlik sug, asof ’n spanning verlig word. Hy leun

agteroor in sy stoel. “Wil jy nie sit nie, Janina?” “Dankie, meneer.” Sy trek die stoel nader, trek haar asem in om voort te gaan, maar hy hou sy klein handjie in die lug, die palm ligroos van kleur, die naels perfek gemanikuur. “Jy het dit van my weerhou omdat ek ’n verdagte is.” Nie ’n vraag nie, maar ’n ewewigtige stelling. “Ja, meneer.” “Was dit die regte ding om te doen, Janina?” “Ja, meneer.” “Ek dink ook so.” “Dankie, meneer.” “Jy hoef my nie te bedank nie, Janina. Dit is wat ek van jou verwag. Dit is immers hoe ek jou geleer het. Moet niemand vertrou nie.” Sy glimlag. Dit is waar. “Dink jy dit is nodig dat ek nou alles weet?” “Ek dink u moet weet van Johnny Kleintjes.” “Dan kan jy my maar vertel.” Sy dink eers na, kry haar gedagtes agtermekaar. Die direkteur sal weet van Inkululeko se geskiedenis wat terugstrek na die jare tagtig, toe die gerugte binne die ANC-leierskring afgemaak is as teenintelligensie wat kwaadwilliglik deur die regime geplant is om die eenheid tussen Xhosas en Zoeloes binne die organisasie te ondermyn. Maar selfs na 1992 het dit hardnekkig oorleef, die geweld in KwaZulu, die Derdemag-bedrywighede. En sedert die ’94-verkiesing – die vermoede dat die CIA té goed ingelig is. Sy tik op die dossier voor haar. “Ismail Mohammed sê in die onderhoud Inkululeko is ’n senior lid van ’n Intelligensie-arm, meneer. Hy sê hulle het

bewyse. Hy sê Inkululeko werk vir die CIA. Al jare lank.” “Watse bewyse?” “Nie een groot ding nie. ’n Klomp kleintjies. U weet die Kaapse Moslemekstremiste is ingeskakel by Gaddafi en Arafat en Bin Laden. Hy sê hulle het doelbewus disinformasie hier in die stelsel ingesit en gekyk hoe dit in die Midde-Ooste ontplooi. Hy sê daar is nie twyfel nie.” “En ’n mens moet aanneem dat hulle besluit het om Inkululeko te probeer verwyder deur aan ons inligting te gee.” “Minstens die moontlikheid oorweeg, meneer.” Hy vee langsaam met sy hande oor sy das, asof hy denkbeeldige kreukels wil verwyder. “Ek dink ek verstaan nou, Janina. Jy het vir Johnny Kleintjes uit sy aftrede gaan haal.” “Ja, meneer. Ek moes iemand met geloofwaardigheid kry. Iemand wat toegang tot die data sou gehad het.” “Jy het hom na die Amerikaanse konsulaat gestuur.” “Ja, meneer.” “Hy moes vir hulle gaan sê hy het data wat hy nou wil verkoop. En as dit ek was, sou ek vir Johnny gesê het om die 11 September-aanvalle in te gooi as motivering. Iets soos ‘ek kan nie langer sit en kyk hoe die dinge gebeur terwyl ek inligting het wat julle kan help nie’.” “So iets, meneer.” “En die naam van Inkululeko as ’n nagedagtenis, ’n toevallige toegif?” Sy knik. “Sodat hulle kan weet of ons weet. Dit is slim, Janina.” “Dit was nie slim genoeg nie, meneer. Of dalk het slim nou sy baas gevang.” “Ek sou raai jy het ’n paar name gehad waarmee jy wou eksperimenteer, ’n paar

moontlike Inkululeko’s? Om reaksie te toets?” “Drie name. En ’n klomp ander skadelose inligting. As die Amerikaners sê die data is bog, sou ons weet dis nie een van die drie nie. As hulle betaal, weet ek ons was in die kol.” “En myne was een van hulle.” “Ja, meneer. Na Johnny se besoek aan die konsultaat het die CIA gereageer soos ons verwag het. Vir Johnny gesê hy moet nie weer so direk kontak maak nie, want die gebou word dopgehou. Don’t call us, we’ll call you. En toe reël ek vir meeluistering van sy telefoon. Hulle het ’n week gelede ’n oproep gemaak, ’n rookskerm vir ’n ontmoeting in die Tuine. Daar het hulle vir Johnny gevra om die inligting Lusaka toe te vat.” “Wat het verkeerd gegaan, Janina?” “Ek dink Johnny het inisiatief geneem, meneer. Ek dink die hardeskyf wat hy saamgeneem het, was leeg. Of gevul met sinnelose data.” “Johnny Kleintjes,” sê die direkteur met nostalgie. “Ek dink hy het jou dalk nie ten volle vertrou nie, Janina.” “Dit is moontlik. Dit het heelwat oortuiging gekos om hom te laat saamwerk. Die drie name …” “Hy ken al drie.” “Ja, meneer.” “En hy glo nie een van die drie is Inkululeko nie.” “Dis reg.” “Tipies Johnny. Wou sake eers deurkyk. Maar met ’n nooduitgang as die Yanks ernstig is.” “Ek vermoed Tobela Mpayipheli het die regte hardeskyf by hom.” “Die een wat jy voorberei het.”

“Ja, meneer.” “Nou verstaan ek waarom jy nie gretig was om die Reaksie-eenheid in te roep nie. Want jy wou hê die data moet in Lusaka kom.” “Ek het gedink ons sal Mpayipheli op die lughawe keer. Ek wou een van my eie mense stuur met die hardeskyf. Dit is nog steeds die plan.” “Meer beheer.” Sy knik. “Meer beheer.” Die direkteur trek een van die groot lessenaar se laaie oop. “Ek moet ook bieg, Janina,” sê hy en sy hand verdwyn in die laai, kom te voorskyn met ’n foto, ’n effens gehawende kitskamera-kleurafdruk. Hy hou dit na haar uit. Sy neem dit versigtig, hou haar vingerpunte op die skerp kant van die ou, verbleikte oppervlak, hou dit voor haar oë. Die direkteur, jonk, maklik twintig jaar gelede. Hand om die lyf met ’n lang, breedgeskouerde jong swart man, soepel gespierd, eweredige gelaatstrekke, die lyn van mond en ken sterk, vasberade. Op die agtergrond is ’n militêre voertuig. “Dar es Salaam,” sê die direkteur. “1984.” “Ek verstaan nie, meneer.” “Die ander man op die foto is Tobela Mpayipheli. Hy was my vriend.” Daar is ’n fyn glimlag op die klein Zoeloe se mond. Daar kom ’n koue oor haar. “Dit is waarom u die Reaksie-eenheid laat kom het.” Hy kyk na die dak, sy gedagtes by ’n ander plek en tyd. Sy wag geduldig. “Hy is ’n meedoënlose man, Janina. Hy is ’n frats. Hy is … Hy was maar sewentien toe hy aangesluit het. Maar hulle het hom van die begin af raak gesien. Geïdentifiseer. Terwyl die ander in Tanzanië en Angola gewone voetsoldaatopleiding gekry het, is hy saam met die room Sowjetunie toe. En Oos-Duitsland. Die KGB het eerste verlief geraak, tred gehou met sy ontwikkeling. Die Duitsers het hom geskaak Hulle het geweet …”

“Dit is waarom hy op geen lêer is nie.” Die direkteur is steeds iewers elders in sy kop. “Hy was alles wat hulle nodig gehad het. Toegewyd, slim, sterk, ook geestelik. Vinnig … kon skiet. Tiny kón skiet …” “Tiny?’ ’n Klein handgebaar. “Dit is ’n storie op sigself. Maar bowenal was hy ’n onbekende in hul wêreld, ’n nuwe faktor waarvan die Amerikaners en die Britte en selfs Mossad nie geweet het nie. ’n Swart, onbekende faktor, ’n splinternuwe speler, ’n dossierlose sluipmoordenaar met die honger …” Die direkteur trek homself terug, sy oë fokus stadig op haar. “Hulle het hom by ons gekoop, Janina. In ruil vir wapens en plofstof en opleiding. Daar was net een klein probleempie. Hy wou nie. Hy wou SuidAfrika toe kom, hy wou Boere kom skiet en die SAW opblaas. Sy haat was gefokus. Hulle het amper twee weke lank met hom gesit, vir hom probeer verduidelik dat hy ’n bydrae lewer, dat die CIA en MI5 kop in een mus is met die Boere, dat oorlog teen die een ook oorlog teen die ander impliseer. Twee weke … Tot hulle sy kop gedraai het.” Sy stoot die foto terug oor die lessenaar. Sy ontmoet die direkteur se oë en hulle sit só, starend, metend, wagtend. “Hy laat my aan Mazibuko dink,” sê sy. “Vir my ook.” “Was hy die sogenaamde ‘Umzingeli’?” “Ek ken net ten dele, Janina.” Sy staan op. “Ek kan nie bekostig dat hy Lusaka bereik nie.” Die direkteur knik. “Hy is die soort man wat vir Johnny én die data kan terugkry.” “En dit sal nie deug nie.”

“Nee, dit sal nie deug nie.” ’n Stilte kom lê tussen hulle, elkeen besig om die implikasies te deurdink, tot die direkteur sê: “Ek wil hê jy moet weet ek gaan nou huis toe om so ’n bietjie te rus. Ek sal later terug wees. Gaan jy dieselfde span kry om my dop te hou?” “Dit sal dieselfde span wees, meneer.” Hy knik, moeg. “Dit is goed so.”

19

Die nuusredakteur van die Cape Times kyk na die ronde figuur van Allison voor hom en dink weer: As sy tien, vyftien kilogram kan afskud … Sy het ’n sensualiteit. Hy wonder weer of dit die rondings is, of die persoonlikheid. Daar is ’n mooi, maer vrou iewers daar binne. “… and nobody else knows about this Johnny Kleintjes, which gives us a great angle for tomorrow’s story. I’ve got his address, and I will get an interview with the daughter. And this afternoon, we’ll get a pic of Mrs Nzululwazi and the boy. Exclusive.” “Right,” sê die nuusredakteur en wonder of sy ’n maagd is. “But there’s more, chief. I know it. And I want to use this radio show to put some bait in the water. Stir the pot.” “You’re not going to leak our scoop, are you?” “I’m going to be all coy and clever, chief.” “You’re always coy and clever, Healy.” “Fair enough,” sê sy en hy lag. “Just make sure you plug the newspaper. And if you can let it slip that we will be revealing a lot more tomorrow morning …”

* * * * *

Janina sit by die groot tafel, gemaklik, selfversekerd.

“Kan jy ons hoor, Tiger?” vra sy. Die kaptein se stem kom oor die sprekerfoon, die hele vertrek wat luister. “Ek kan hoor.” “Goed so. Wat is julle status?” “Span Bravo het aangekom, ons voertuie is hier. Ons verwag die Oryx enige oomblik terug en daar is nog een op pad van Bloemfontein.” Sy kan die ongeduld in Mazibuko se stem hoor, die onderdrukte woede. “Hoe lyk die weer, kaptein?” “Dit reën nie meer hard nie, die Lugmag sê die stelsel is aan die beweeg. Oostelik.” “Dankie, Tiger.” Sy staan op, gaan staan langs Vincent Radebe. “Ons het almal ’n blaaskans gehad, met die uitsondering van kaptein Mazibuko. Dinge het verander die afgelope klompie ure. En dit is tyd dat ek julle op die hoogte bring. Ek het nou net ’n lang gesprek met die direkteur gehad. Ons het bo redelike twyfel vasgestel dat Tobela Mpayipheli ’n MK-lid was wat spesialisopleiding in die Oosblok gehad het. Daar is nog sekere besonderhede wat ontbreek, maar hy is ’n waardige teenstander, Tiger. Jy moet nie te hard op jou span wees nie.” Die lyn sis net, daar is geen reaksie nie. “Die punt is: Hy is nie ’n onskuldige burgerlike nie.” Sy kyk nadruklik na Radebe, wat haar oë ontmoet. “Hy weet hoe ernstig ons oor die data is en hy het nie geskroom om geweld te gebruik nie. Hy het die keuse uitgeoefen om te konfronteer. Hy is gevaarlik en hy is doelgerig. Ek hoop almal verstaan dit.” Koppe wat knik. “Ons weet ook nou dat die data wat hy by hom het, van ’n uiters sensitiewe aard is vir hierdie regering en boonop vir ons as intelligensiediens. Só sensitief dat ek nie by magte is om meer te sê nie. Só sensitief dat ons die status van die voortvlugtige met onmiddellike effek gaan verander. Tiger, van nou af het julle die reg om enige nodige aksie te neem om hom te stop. Ek herhaal. Enige nodige

aksie.” “Ek hoor,” sê Mazibuko. “Wat met Weyers en Moroka gebeur het, was my skuld, Tiger. Ek moes vroeër meer mense ontplooi het. Ek gaan in die volgende halfuur vra dat die beskikbare mannekrag van die Weermagbasisse by De Aar, Kimberley en Jan Kempdorp gemobiliseer word. Ons het voete op die grond nodig. Daar is te veel moontlike roetes om nou dop te hou. Tiger, ek wil julle sentraal in Kimberley hê, om vinnig te kan reageer. Gegewe die voortvlugtige se agtergrond, sal ons ’n konsentrasie van hoogs mobiele, behendige reaksie nodig hê wanneer hy weer kontak maak. Dit help nie ons verdun jul doeltreffendheid by ’n horde padblokkades nie. Laat die Weermag en polisie die paaie dophou. Ek gaan ook vra dat die hele eskader Rooivalke Kimberley toe skuif op ’n gereedheidsgrondslag.” “Hoe seker is ons van Kimberley?” kom Mazibuko se stem oor die eter. Sy dink ’n oomblik na. “Ek moet toegee: Dit is ’n ingeligte raaiskoot. Hy’s moeg, hy’s nat, hy’s honger en die reën maak hom stadig. Hy kan die horlosie hoor tik en sy tyd raak min. Hy kan nie bekostig om nou ompaaie te ry nie. Kimberley is die naaste aan ’n reguit lyn tussen hom en Botswana en hy sal Botswana sien as vryheid en sukses. Hy hoef nie deur Kimberley self te gaan nie. Die kaarte wys tientalle grondpaaie en subroetes. En die alternatiewe … Ek dink hy het homself tot die Kimberley-roete verbind die oomblik toe hy die N1 verlaat het. Ek sien nie veel ander opsies nie. Buitendien: Ons was reg oor sy aanvanklike roete op die N1. Hy het nie ’n gebrek aan selfvertroue nie en hy dink ons dink hy sal nie so astrant wees nie.” Sy sien hoe een van Rajkumar se mense in sy oor fluister. “Is daar iets, Raj?” “Radioprogram, mevrou. SAFM.” “Is daar enige vrae?” Sy wag veral vir reaksie van Radebe en Mazibuko. “Mazibuko uit,” sê die kaptein oor die sprekerfoon. Radebe sit en staar na die digitale instrumente voor hom. “Sit aan, Raj,” sê sy. … ed by Allison Healy, crime reporter for a Cape Town newspaper, who

broke the saga of the big bad Xhosa biker in her newspaper this morning. Welcome on the show, Allison. Thanks, John, it is a privilege to participate. You have interesting new information about our fugitive motorcyclist? I have, John. We now know what Mr Mpayipheli’s motivation is, and let me just say it is more of a mercy mission than anything else. His motives, it seems, are noble. Please go on. I’m afraid that’s about all I can say, John. And how did you get that information, Allison? From a source very close to him. Let’s call it a love interest. “Quinn,” sê Janina Mentz met ingehoue woede in haar stem. “Ja, mevrou?” “Bring haar in.” Hy snap nie. “Miriam Nzululwazi. Bring haar in.” “Goed, mevrou.” … on the side of the fugitive? It is not for me to choose sides here, John, but there are two things that I find puzzling. According to information provided to the police by what is allegedly the Presidential Intelligence Unit, Mr Mpayipheli stole the BMW motorcycle. But that seems to be a lie. No charges were laid, there is no theft investigation and I spoke to the owner of the dealership just five minutes ago. The truth is that Mr Mpayipheli left a note behind, saying he had no choice but to borrow the machine, and will pay for the privilege. That doesn’t sound like theft to me.

And the second thing, Allison? The Cape Times broke the story more than five hours ago, John. If the fugitive is guilty of anything, why has the Government not stepped forward to set the record straight? I see where you are going. What do you think is really happening here? I think the Government is once again trying to cover up, John. I wouldn’t be surprised if some form of corruption or something similar is involved. I’m not saying that’s it. I’m just saying I will not be surprised. I’m working on several new leads, and the Cape Times will have a full story tomorrow morning. Thank you very much, Allison Healy, crime reporter of a Cape-based newspaper. This is John Modise and you are tuned to SAFM. The lines are now open, if you have an opinion on the matter, please call us. And , the subject this morning is the fugitive Xhosa motorcyclist, so let’s stick to that … “Monica Kleintjes,” sê Mentz. “Ons sal haar ook moet inbring. Voordat die media voor haar deur gaan staan.” “Goed, mevrou,” sê Quinn. “Maar wat van haar telefoon, as hulle weer bel van Lusaka af?” “Kan jy die lyn hierheen herlei?” “Ek kan.” Janina se gedagtes spring. Hoe het Healy die inligting bekom? Hoe het sy die konneksie tussen Mpayipheli en Nzululwazi gemaak? Wat kan sy doen om Healy te kortwiek? … Pretoria Chapter of the Hell’s Angels. Good morning, Burt. Good morning, John. What we want to know is where the man is. Do you have information? We know he was in the vicinity of Three Sisters at six o’clock this morning, Burt. Where he is now, is anybody’s guess. Why are you asking?

Because he is our brother, John. And he is in trouble. Your brother? All motorcyclists are part of a greater brotherhood, John. Now, you may have heard a lot of untruths about the Angels, but I can tell you, when one of our brothers is in trouble, we help. And how do you think you will be able to help? In any way we can. Rajkumar maak ’n geluid van minagting en draai die klank sagter. “Al die wurms kruip nou uit die houtwerk,” sê hy. “Nee,” sê Janina Mentz. “Los dit aan.”

* * * * *

Hy dut onrustig en vlak, kruis en dwars oor die grens van slaap. Droom en werklikheid vermeng. Hy ry die GS op eindelose paaie, voel die fyn vibrasie van die motorfiets in sy beendere, praat met Pakamile, hoor die reën op die huisie se dak en dan die suiggeluid van motorbande in die modder buite, ’n enjin teen lae toere. Maar hy word eers regtig wakker wanneer ’n motordeur klap. Hy rol van die dun matras af, hou aan met rol tot teen die muur onder die venster.

* * * * *

Anonymous from Mitchells Plain, go ahead, you are on the air. Hello, John, can you hear me.

You’re on the air, go ahead. I’m on the air? Yes, Anonymous, the whole country can hear you. Oh. Well, I just wanted to say this Mpayipheli is not the hero you want to make him. We are not making him into a hero. We are letting the facts speak. What have you got for us? I don’t know if it is the same guy, but there was a Tobela Mpayipheli working for a drug gang in Mitchells Plain. Big black man. Mean as a scrap yard dog And they were saying he was ex-MK. They used to call him “Tiny”. Working for a drug gang? Yes, John. He was what we call an “enforcer”. “We”, Anonymous? Who are “we”? I used to be a drug dealer on the Cape Flats. You’re an ex-drug dealer? Yes. In Mitchells Plain? No, I worked from the Southern Suburbs. Sounds like a franchise business. And what does an “enforcer” do, Anonymous? He makes sure the dealers pay the supplier. By beating them or shooting them. Or their families. And Mpayipheli worked as an enforcer for a supplier? He worked for the biggest supplier in the Peninsula at the time. That was before the Nigerian Mafia came to the Cape. These days, they run the show.

The Nigerian Mafia? We must have you back for a radio show all of your own, Anonymous. So why did you quit drug dealing? I did time. I’m rehabilitated now. There you have it. Strange but true. This is a strange country, John, believe me. Amen, brother.

* * * * *

Hy lê op die vuil vloer, stof in sy neusgate, en hoor die voeteval buite. Dit klink of iemand om die motorfiets loop. Dan hoor hy die stem. “Halloooooo …” Instinktief soek hy na ’n wapen, kyk in die vertrek rond. Hy verwyt homself dat hy nie die aanvalsgeweer van die soldaat gehou het nie. Miskien kan hy ’n poot van die houttafeltjie afbreek. Hy staan op. Hy keer homself voor, een tree van die tafel af. Nie nog geweld nie, nie nog baklei nie. Die implikasies daarvan kom stel hulself voor – dit beteken sy reis is verby, dit beteken hy kan huis toe, dit beteken Johnny Kleintjes is gefok. Hy staan besluiteloos tussen drang en weerhouding. “Hallo, die huis …” ’n Man se stem. Afrikaans. Die boer van die plaas? Sy hande langs sy sye, maak oop en toe, oop en toe. “Tobela?” hoor hy die stem sy naam sê. “Tobela Mpayipheli?” Soldate, dink hy. Die adrenalien vloei. Hy tree oor na die tafel, neem die een poot in sy hande, druk sy voet teen die blad. Nee, sê sy kop, nee, laat dit dan liewer alles verby wees.

* * * * *

Go ahead, Elise, what is your take on this unfolding drama? Two things, John. Firstly, I don’t believe this drug business at all. Why is it that everybody always want to drag people down the moment they hit the limelight? Secondly, I am the secretary of the Pretoria BMW motorcycle club, and I just want to say we don’t need the Hell’s Angels to act on our behalf. Mr Mpayipheli is riding a BMW, and if anybody helps him, it will be the BMW motorcycle fraternity. I don’t know how the Hell’s Angels with their Harleys are going to travel on the gravel roads of the Northern Cape. So the fugitive is a member of the BMW club? No, John, but he rides a BMW. And that gives you ownership. We don’t own him, John. But neither do the Hell’s Angels. What is this about gravel roads? Mr Mpayipheli slipped through the roadblocks by travelling on gravel roads. He’s on a GS, you know. A GS? It is an on road/off road motorcycle. Like a scrambler? No. Yes, I suppose you can call it a scrambler with a thyroid condition. Ha. Now there’s the quote of the day. How do you know he slipped through a road block? It is all on our website, John. Your website?

Yes. www.bmwmotorrad.co.za. We have inside information. And just how is your website getting inside information? Oh, policemen ride BMW’s too, you know.

* * * * *

“Ek gaan inkom, Tobela, moenie skiet nie. Ek’s jou vrind.” Moenie skiet nie, hulle dink hy is steeds gewapen. “Ek is alleen, Tobela, jy moet nou nie rou wees nie.” Die deur gaan oop. “Ek is aan jou kant, my broergoed.” Hy wag ’n enkele hartklop lank en dan laat sak hy sy skouer in gereedheid.

* * * * *

“Ek kry niks,” sê Rajhev Rajkumar. Die webleser gee ’n foutboodskap: The page cannot be displayed. The page you are looking for is currently unavailable. The website might be experiencing technical difficulties, or you may need to adjust your browser settings. “Motorrad het ’n dubbel-‘r’,” sê Vincent Radebe sag. “Hoe weet jy?” vra Rajkumar afgunstig. “Dit beteken ‘motorfiets’ in Duits.”

Hy tik die nuwe adres in. Die webruimte laai. Heel bo, onder die mashoof, staan die opskriffie: FOLLOW THE GS FUGITIVE – AN INSIDE STORY. Hy staan met sy voete wyd geplant, skouer omlaag, die stryd in hom byna pynlik. Hy weet dit is die oomblik van waarheid, weet dit is waar hy maak of breek, wen of verloor. Op te veel vlakke. Die deur gaan stadig oop. Die stem kom sag en paaiend. “Ek is ’n man van vrede.” ’n Bruin man, geklee in ’n gehawende pak klere, kleurlose grys hemp en ’n strikdas wat in ’n vorige era rooi kon gewees het. Sy oë is groot en sy hande is voor hom, in beskerming. “Wie is jy?” “My naam is Koos Kok,” sê hy, versigtig. “Jy sal my nie bedoot nie?” “Hoe ken jy my?” “Net een kyk na die motorfiets gegee. Jy is op die draadloos. Die big bad Xhosa biker.” “Draadloos?” “Almal is koorsag oor jou.” “Wat maak jy hier?” Mpayipheli staan op. “Ek was honger vir my se winterhuis,” sê hy en beduie na die huisie. “Ek het geloop kom warmte soek.”

* * * * *

They had a road block just outside of Three Sisters, manned by an army unit, some SAP and traffic authorities, and a big helicopter. They also had some Rooivalk attack helicopters at Beaufort West, who tried to follow the GS, but the

rain forced them back, lees Rajkumar hardop van die webruimte en hy wonder waarom die noodlot hom uitsonder vir die rol van boodskapper van slegte nuus. “Jissis,” sê Quinn. “Gaan voort,” sê Janina Mentz. Apparently, the GS took a side road, presumably the Sneeukraal turn-off, and went through a two-soldier road block, hurting one badly. Then he disappeared. That is all I have at the moment. The only way we can help this guy is if all BMW owners in the country unite. We must all gather at Three Sisters and try to find him. That way, we can help him get through to wherever he is going. “Hulle wil hom help,” sê Quinn. “Wie het daardie stuk geskryf?” vra sy. “An Insider. Dit is al wat hulle sê.” “Fokken polisieman,” sê Quinn en sien Janina se afkeurende oë. “Ekskuus, mevrou.” “Is daar nog?” vra sy vir Rajkumar. “Hier is ’n paar boodskappe van ouens wat sê hulle sal gaan help.” “Hoeveel?” Hy tel. “Elf. Twaalf.” “Nie veel nie,” sê Quinn. “Te veel,” sê Mentz. “Hulle gaan in die pad kom.” “Mevrou,” sê Vincent Radebe. “Ja?” Hy hou ’n telefoon na haar uit. “Die direkteur.”

Sy neem die oproep. “Meneer?” “Die minister wil ons sien, Janina.” “In haar kantoor?” “Ja.” “Sal ek u daar ontmoet, meneer?”

* * * * *

We have time for one more call. Burt from the Hell’s Angels, you back again? Yes, John. Two things. We don’t ride Harleys. Well, a few do, but only a few. And this thing that the Xhosa guy belongs to the BMW people is bullshit. Let’s watch the language, Burt. This is a family show. I’m sorry, but they’re nothing but a bunch of fair-weather, breakfast-run weekend wannabe bikers. What happened to the great brotherhood of motorcycle riders, Burt? Real bikers, John. Not these Beemer sissies. That Mpheli … Mpayi, that guy out there is a real biker. A former soldier. A warrior of the road. Like us. And you can’t even pronounce his name?

20

Hulle kry twee ministers vir die prys van een. Die Intelligensie-minister is ’n vrou, skraal, soos dit haar amp betaam. ’n 43jarige Tswana uit die Noordweste. Die Minister van Waterwese en Bosbou sit in die hoek, ’n gryskop wit man, ’n ikoon van die Struggle. Hy sê nie ’n woord nie. Janina weet nie waarom hy daar is nie. Sy en die direkteur sit voor die Intelligensie-minister se lessenaar. Janina het vlugtig na die direkteur gekyk voor sy begin praat het. Hy het met ’n klein knik van die kop vir haar aangedui dat sy niks moet terughou nie. Sy gee die agtergrond van die begin af: Die Ismail Mohammed-onderhoud, die teenspioenasie-operasie, die dinge wat verkeerd geloop het. “Het julle die TV-nuus gesien?” vra die Intelligensie-minister kil. “Ja, Minister.” Gelate. Dit is nie die eerste keer dat sy wonder waarom politici meer gevoelig is oor televisie as koerante nie. “Nou is daar elke halfuur iets nuuts oor die radio. En hoe meer hulle praat, hoe meer word hy ’n held. En lyk ons soos die Gestapo.” ’n Fyn vuis benadruk haar mening op die diepdonker hout van die lessenaarblad. Haar stem spring ’n halwe oktaaf. “Dit kan nie so aangaan nie. Ek soek oplossings. Ons het ’n openbarebetrekkinge-krisis. Wat sê ek as die President bel? Want hy sál bel. Wat sê ek?” “Minister …” “Twee agente by die lughawe. Twee Rooivalke en ’n hele brigade by Drie Susters en julle weet nie waar hy is nie.” Janina bly stil. “En dan wonder almal waarom die rand val en die wêreld lag. Vir Afrika. Vir

onbeholpe, agterlike Afrika. Ek is siek en sat daarvoor. Moeg. Tot in my siel toe. Hierdie kabinet …” Die minister staan op, haar woede te veel vir die sittende posisie, haar hande wat saampraat. “… sloof hom af, werk dag en nag, veg teen ’n oormag en watter steun kry ons van die amptenary? Onbeholpenheid. Flou verskonings. Is dit goed genoeg?” Janina staar na die mat. Die minister trek haar asem diep in, bedink haarself, gaan sit weer. “Minister,” sê die direkteur in sy sagte, diplomatiese stem, “terwyl ons nou klaarblyklik kaalvuis gaan gesels, wil ek ’n paar dinge op die rekord plaas. Hierdie is die eerste weldeurdagte teenspioenasie-operasie wat ons aanpak en mag ek sê dit is hoog tyd. Dit is nie net ’n noodsaaklike een nie, maar ook vindingryk. Kreatief. En niks wat nog gebeur het, het die doelwit van die operasie in gevaar gestel nie. Inteendeel, hoe langer dinge ontwikkel, hoe meer eg sal dit vir die CIA lyk. Toegegee, dinge het nie presies volgens plan verloop nie, maar dit is hoe die lewe werk.” “Is dit wat ek vir die President sê, meneer die direkteur? Dit is hoe die lewe werk?” Haar toon is koud, sarkasties. Die direkteur se stem eggo hare: “Minister, u weet verplasing van skuld is nie my styl nie, maar as daar lojaliteit vir die kollektiewe Staat onder lede van die polisiemag was, sou die media nie nou so baljaar het nie. Miskien moet ons die skuld plaas waar dit hoort: voor die deur van die Minister van Veiligheid en Sekuriteit. Dit is hoog tyd dat hy ’n slag hard praat.” “Dié operasie is my verantwoordelikheid, my portefeulje.” Sy het effens kalmeer, maar die woede lê nog vlak. “Maar dit is ’n ander staatsdepartement wat die sukses daarvan bedreig, wat dit ondermyn. Ons skroom nie om ons slae te vat nie, maar dan moet dit verdiend wees. Die omstandighede by die lughawe was van só ’n aard dat ons nie ’n insident wou veroorsaak nie. Ons mense het met omsigtigheid opgetree. En wat die weer betref: Ons invloed strek nog nie ver genoeg om dit te beheer nie.” Janina Mentz het nog nooit die direkteur so driftig hoor praat nie. Die minister is nou stil. Die direkteur gaan voort: “Ek vra u om net vir ’n oomblik te dink aan die moontlikheid dat ons die magtige CIA kan ore aansit. Dink net aan die waarde daarvan, op elke denkbare vlak. Laat hulle lag vir

Afrika, Minister. Maar ons sal laaste lag.” “Sal ons?” “Ons sal die operasie suksesvol voltooi. En spoedig. Maar daar moet baie hard met die polisie gepraat word.” “Hoe spoedig?” Mentz weet dit is haar beurt: “Twee dae, Minister. Nie meer nie.” “Is julle seker?” “Minister, as die Departement van Verdediging en die polisie saamwerk, is ek bereid om my professionele reputasie daarop te verwed,” hoor Janina haarself sê en sy wonder of sy dit glo. “Hulle sal saamwerk,” sê die minister verbete. “Wat sê ek vir die media?” Janina ken die antwoord. “Daar is twee moontlikhede. Die een is om niks te sê nie.” “Niks? Weet jy hoeveel oproepe hierdie kantoor al vanoggend gehad het?” “Minister, in geen land in die wêreld word die media toegelaat om met koverte intelligensie-operasies in te meng nie. Waarom moet ons hulle hier toelaat? Maak nie saak wat u sê nie, die media sal skryf en uitsaai wat hulle wil, u woorde verdraai, of dit teen ons gebruik. Ignoreer hulle, wys hulle ons word nie geïntimideer nie. Teen môre, oormôre is daar ’n ander groot ding wat hulle aandag in beslag neem.” Die minister dink lank daaroor na. “En die tweede moontlikheid?” “Om die media in ons guns te gebruik.” “Jy sal moet verduidelik.” “Die skeidslyn tussen held en skurk is dun, Minister. Dit lê dikwels in die manier waarop ’n mens die feite interpreteer.” “Gaan aan.”

“Die voortvlugtige is ’n voormalige lid van ’n dwelmnetwerk wat meegehelp het om die sosiale struktuur te verwoes en wrakke van ons kinders op die Kaapse Vlakte te maak, wat sy MK-opleiding misbruik het vir intimidasie en geweld. Ons vermoed hy is steeds betrokke – daar is onverklaarbaar groot bedrae geld in sy bankrekening. Hy is ’n man wat nie skroom om op ’n onskuldige vrou en haar kind te parasiteer nie, hy het nie eens sy eie blyplek nie. ’n Roekelose man wat reeds een jong wit soldaat ernstig beseer het, duidelik met opset, wat twee keer willens en wetens gekies het om die Staat te dwarsboom toe hy die geleentheid gehad het om homself oor te gee. Onskuldige mense, goeie landsburgers, helde word nie voortvlugtiges nie. Daar was baie oud-MK-lede wat ’n ander pad gevolg het. Wat die land kom bou het, nie kom afbreek het nie. Wat vandag nog die goeie stryd stry te midde van werkloosheid en armoede. En al wat ons nodig het om te doen, is om die feite aan die media deur te gee.” Die Intelligensie-minister skuif die goueraambril met ’n vingerpunt teen haar neus op, nadenkend. “Dit kan werk,” sê sy. “U hou meer van dié opsie?” “Dit is meer … prakties.” Uit die hoek kom die Minister van Waterwese en Bosbou se welluidende stem. “Ons moet net een ding onthou,” sê hy. Al die koppe draai na hom. “Ons praat hier van Umzingeli.”

* * * * *

Koos Kok het al pratende twee stoele agter uit sy geroeste, gehawende, 25 jaar oue Chevrolet El Camino-bakkie gaan haal en hulle sit binne die huisie by die tafel en eet brood met ingelegde sardyne in ’n ryk, chilli-tamatiesous en drink goedkoop brandewyn uit blikbekers.

“Ek’s die groot Griekwa-troebadoer,” het hy homself amptelik voorgestel, “die kitaarspeler wat David Kramer gemis het, skeefbroer van geboorte, nie eers voorlopige kind nie, vooraan van klein af, norring erg oor musieke, langtanne vir die skool …” “Ek verstaan nie wat jy sê nie,” het Mpayipheli hom gekeer. “Ek praat nie Xhosa nie, my broergoed, ek is jammer, dis ’n skanne, met grootjie Adam Kok wat by hulle gaan bly het en als.” “Jy praat ook nie Afrikaans nie.” “Duusman Afrikaans? Ek kan.” En só het sy storie in ’n stortvloed van onbeskaamd selfgesentreerde woorde uitgekom, sy geplooide, geleefde gesig geanimeerd. In “konvensionele” taal. Tot Kok weer terugval in die taal van sy mense en Tobela Mpayipheli moet frons en ’n hand in die lug steek om ’n vertaling te kry. Hy’s die Troebadoer van die Noord-Kaap, die vermaak vir die “dorpers” wat die “danshols” besoek en met sy kitaar en sy versietjies die landskap en die mense besing. “Maar ek sien nie kans vir die drukmekaar nie, in die somer reis ek, in die winter is dit my hys dié, ek maak vuur en ek skryf nog versietjies en net nou en dan sal ek jongman-jongman by Beaufort-Wes se meisies as die gevoelte te groot raak.” Hy het die draadloos in sy Chev vanoggend aangehad, eers die radionuus gehoor en toe na John Modise geluister. Daarom weet hy van die big bad Xhosa biker wat los is hier in die kontrei. Toe hy die motorfiets agter sy winterhuis sien, toe weet hy, dis die werk van die Jirre, dit is só bestel en hy gaan nie paphanne toekyk nie, hy gaan help. “Jy gaan help?” vra Mpayipheli, sy maag behaaglik vol en die brandewyn in sy bloed. “Ja, my broergoed, Koos Kok het ’n plan.”

* * * * *

Mazibuko roep span Alpha bymekaar voor die oop deur van die Oryx. Blou krake in die wolkbank, die druppels is fyn en die wind onrustig. “Ek het vanoggend vir Klein-Joe voor julle almal uitgekak en nou moet ek voor julle almal verskoning vra. Ek was verkeerd. Ek was kwaad. Ek moes kalm gebly het. Joe, dit was nie jou skuld nie.” Moroka sê niks, knik net. “Ek kan dit net nie vat as daar iets met my manne gebeur nie,” sê Mazibuko ongemaklik. Hy sien die moegheid op hul gesigte. “Ons gaan Kimberley toe. Lugafweerskool. Daar sal warm kos en warm beddens wees. Span Bravo sal die eerste bystand doen. Die Weermag en die polisie gaan die blokkades doen.” ’n Paar glimlag flou. Hy wil nog iets sê, hy wil die band herstel, die skade verminder. Die woorde wil nie kom nie. “Klim op,” sê hy. “Kom ons gaan slaap.”

* * * * *

Allison ry Suidelike Voorstede toe, na Johnny Kleintjes se huis, volgens die adres in die telefoonboek. Sy gebruik die selfoon se gehoorstuk, bel eers werk toe om vir ’n fotograaf te vra, skakel dan Absa se nommer. Sy wil vir Miriam Nzululwazi vra oor Mpayipheli se beweerde dwelmbetrokkenheid. Sy glo dit nie. Die radiobydrae was dun aan feite, dik aan insinuasie. “Mevrou Nzululwazi is nie hier nie,” sê die skakelbordvrou. “Weet u waar sy is?” “Hulle het haar kom haal.”

“Wie het?” “Die polisie.” “Die polisie?” “Is daar ’n boodskap?” “Nee.” Sy wil van die pad aftrek. Sy is op De Waalrylaan, met die Kaap wat skouspelagtig voor haar uitstrek. Daar is nie ’n padskouer nie en sy hou aan met ry, haar hande wat bewe. Sy soek die snelbelnommer van die SAPD se skakeloffisier, druk die knoppie. “Nic, dis Allison. Ek moet weet of julle vir mevrou Miriam Nzululwazi aanhou vir ondervraging.” “Ek het gewonder wanneer jy gaan bel.” “So julle het haar ingebring?” “Ek weet nie van wie jy praat nie, Allison.” “Sy is die houvrou van Tobela Mpayipheli, die man op die motorfiets. Haar werkgewer sê die polisie het haar by die werk kom haal.” “Ek weet van hom, maar ek weet nie van haar nie.” “Kan jy uitvind?” “Ons slaan nie die kitaar op dié een nie.” “Nic, ek vra mooi …” “Ek sal uitvind. Ek kom terug na jou toe.” “Nog iets. Daar is gerugte dat Mpayipheli by dwelms op die Vlakte betrokke was …” “Ja?” “Wie sal weet?”

“Richter. By die Dwelmtak.” “Sal jy …” “Ek sal.” “Dankie, Nic.”

* * * * *

“Ek sal my lewe lank verantwoordelik voel vir daardie man,” sê die Minister van Waterwese en Bosbou. Hy sit afgeëts teen die venster, die laatoggendlig ’n heilige stralekrans. Janina wonder of dit hartseer is wat sy stem so swaar maak. “Ek was Hoof van Staf: Operasies. Ek moes die besluit maak. Ons het die Duitsers so baie geskuld.” Hy vee met sy hande oor sy breë gesig, asof hy iets wil skoonmaak. “Dis nie ter sake nie,” sê hy, skuif regop, vooroor, leun sy elmboë op sy knieë, vou sy hande ineen asof hy ’n gebed wil doen. “Ek het een keer elke ses maande ’n besoeker gehad uit Berlyn. Welwillendheid, as jy wil. ’n Mondelinge vorderingsverslag, niks op papier nie, ’n diplomatiese gebaar. Om te sê hoe dit met Tiny gaan. Hoe ingenome hulle met hom is. ‘He is a credit to your country.’ ’n Lang, maer Duitser, elke keer. Hulle was almal maer. Yond Cassius has a lean and hungry look; He thinks too much: such men are dangerous. En elke keer is ek op datum gebring met die telling. Soos ’n sport. ‘Hy het al ses gedoen.’ Of nege. Of twaalf.” Die Minister van Waterwese en Bosbou haal sy hande uitmekaar en kruis sy arms voor sy bors. “Hulle het hom sewentien keer gebruik. Sewentien,” sy oë spring van die minister na die direkteur na Janina. “Die een waaroor hulle nie uitgepraat kon raak nie, was Marion Dorffling. CIA. Legende. Dertig, veertig eliminasies. Dit

gaan die verstand te bowe. Dit was ’n vreemde tyd. ’n Vreemde oorlog. En Umzingeli het hom gekry. Weke lank het hy hom gesoek, uitgesnuffel, gevolg.” Hy glimlag met byna tere heimwee. “Dit was my voorstel. Umzingeli. Die Jagter. Sy kodenaam.” Hy skud sy kop stadig van kant tot kant, asof hy nie die herinneringe kan glo nie. Hy sien hulle nie, vir ’n minuut of langer is hy nie in die vertrek nie. As hy weer begin praat, is sy stem sagter, ligter. “Hy was by my. Hy het my kom sien. Twee maande voor die ’94-verkiesing. My sekretaresse … Daar was so baie mense wat wou kom praat. Sy het my nie gesê nie, sy het gedink sy doen die regte ding om hulle weg te hou. Tot sy laat een middag ingekom en gesê het: ‘There’s this big guy who won’t go away,’ en toe ek uitloop, staan hy daar, met apologie op sy gesig en hy sê hy is jammer om te pla.” Die kop skud weer. “Hy’s jammer om te pla.” Janina wonder ongeduldig waarheen die man op pad is, of daar ’n punt aan sy herinneringe is. “Ek was daardie dag skaam. Hy het my vertel wat gebeur het sedert die val van die muur. Sy Duitse meesters het verdwyn, oornag. Sy betaling het opgedroog. Hy het nie geweet waarheen nie. En hy was kroonwild, want die Weste was besig om die Stasi-dossiere te plunder en hy het geweet hulle gaan hom ook soek. Dit was ’n nuwe wêreld en niemand wou onthou nie, almal wou vergeet, behalwe die mense wat hom gejag het. Ons Londen-kantoor het hom nie geken nie. Dit was nuwe mense. Niemand het iets van hom geweet nie en hulle wóú ook nie weet nie. Toe gaan lê hy laag en toe hy eindelik huis toe kom en my vir werk kom vra, toe sê ek ek sal help en toe kom die verkiesing en die nuwe regering en ek het vergeet van hom. Ek het eenvoudig vergeet van hom.” Die Minister van Waterwese en Bosbou staan skielik op, sodat Janina skrik. “Ek mors julle tyd,” sê hy. “Dit is mý skuld waaraan ek vandag moet dra. Dit is mý skuld dat hy ’n ander heenkome gaan soek het. Maar een ding kan ek vir julle sê. Iets het met daardie man gebeur. Want as hy nog Umzingeli was, sou daar nou minstens vier lyke gewees het wat julle moes verduidelik. As julle kan uitwerk waarom hy hulle gespaar het, het julle ’n kans om hom in te bring.”

21

“Dankie, meneer,” sê sy buite op die trappe vir die klein Zoeloe. Hy gaan staan met ’n ernstige frons. “Nie te danke nie, Janina. Ek was maar net eerlik. Ek dink werklik dit is ’n vindingryke operasie.” “Dankie, meneer.” “Waarom het jy niks gesê nie, Janina?” “Dat u naam op die lys is?” Hy knik. “Ek het nie gedink dit is ter sake vir die vergadering se doeleindes nie.” Hy knik weer en tree langsaam die trappe af. Sy bly staan. “Ís u Inkululeko, meneer?” Hy stap tot heel onder en draai dan om, gee haar net ’n fyn glimlag voor hy die lang tog terug kantoor toe aanpak.

* * * * *

Hy lê agter in die El Camino op die ou matras, langs die R 1150 GS, die motorfiets nou sonder waardigheid op sy sy. Die drakaste is afgehaal en langs die kartonkas met gesteelde skaapvleis (“’n Ietsietjie vir die herverdeling van rykdom, ek’s ’n skorrie-morrie,” het Koos Kok gesê) neergesit, tussen stukkies gehawende huisraad – twee stoele, ’n koffietafeltjie met net drie pote, die kopstuk van ’n katel. Vier verflenterde reistasse met klere en dokumente, alles onder die verfbevlekte, vuil bokseil. Die skokbrekers van die bakkie is klaar, dit

stamp op die grondpad. Die matras maak dit darem draaglik en hy lê in die fetusposisie opgekrul, sy plekkie beknop. Die reën is byna weg, net nou en dan waai ’n vlagie teen die seil en die water drup deur die gaatjies daarin af. Hy dink aan die oomblik toe die deur oopgegaan het. Hy dink aan sy selfbeheersing, sy oorwinning, die rede wat oor instink geseëvier het. Hy het die byna onweerstaanbare impulse onderdruk en dít vul hom met genoegdoening. Hy wil vir Miriam vertel, hy wil haar iewers vorentoe bel en vir haar sê dit gaan goed met hom. Sy sal wonder oor wat met hom gebeur, haar bekommer. Maar die stories wat hy na dit alles sal kan vertel. Vir Pakamile in die aand. Koos Kok, die Griekwa. “Jy weet nie van Adam Kok nie, Xhosa? Hy het tussen julle gaan bly.” Koos het vlugtig vir hom die geskiedenis uitgelê. Die brandewyn maak hom lomerig en wanneer hulle op die teerpad tussen Rosedene en Slangfontein in Loxton se rigting draai en die sagte wieg van die Chev hom slaap toe sus, is sy laaste gedagte aan ’n riviergod. Otto Müller wat vertel het van die twee Britse wetenskaplikes se teorie dat diere doelbewus onvoorspelbaar optree om te oorleef. Soos die haas wat vir die hond weghardloop. Does it run in a straight line? Of courze not. If it runs in ze straight line, it will be caught. So it zig-zags. But not predictably. Now zigging, zen zagging, ze dog always guessing, never knowing. Ze British scientists called it ze protean behaviour. Na die Griekse god Proteus, wat sy vorm na willekeur kon verander. Nou klip, dan boom, dan dier. Om sy vyande aan die raai te hou, om hulle te ontwyk. Die big bad Xhosa biker het die big bad Xhosa enger geword. Müller sou hiervan gehou het, die verandering van vorm om die opponent te ontglip. En sy vriend Zatopek van Heerden wat nie sal kan glo dat hy ook die Proteus van sy lewe, sy inherente natuur geword het nie. Dit is sy laaste gedagte voor hy slaap, ’n verswelgende, rustige, diepe slaap.

* * * * *

Allison het geklop, om die woning gestap, weer geklop, maar daar was geen teken van lewe by die huis nie. Sy het in die oprit teen haar motor aangeleun en

gewag. Miskien is Monica Kleintjes vir ’n wyle uit. Die fotograaf het gekom en gesê hy kan nie bly nie, hy moet lughawe toe, Bobby Skinstad kom aan na die Europese verloortoer. Hy neem ’n klompie foto’s van die huis, net vir ingeval, dan ry hy. Dit is nie ’n buitengewoon groot huis nie. Netjiese tuin, groot bome. Rustig, die struktuur onbewus van die drama wat die inwoners insluk. Sy steek ’n sigaret aan. Sy is gemaklik met haar gewoonte en rook net so tien per dag, soms minder. Nie meer baie plekke waar ’n mens kan rook nie. Dit is haar eetlusonderdrukker, haar troosprys, haar oomblik van ontvlugting, klein oases in haar dag. Nic het haar geleer. Nic het haar verlei. Toe hy nog getroud was. Nic het gesê hy wou haar bespring van die eerste dag af, toe sy gaan kennis maak, toe sy in die SAPD-kantoor instap. Hy het gesê hy kon dit nie help nie. Sestien maande lank by Nic geslaap. ’n Ongekompliseerde, kettingrokende man. ’n Goeie man, seker, as ’n mens sy ontrouheid aan sy vrou buite rekening laat. Emosioneel behoeftig, nie vreeslik aantreklik nie. Ook nie ’n buitengewoon goeie minnaar nie. Hoewel haar verwysingsraamwerk nie wyd is nie. Vyf mans, sedert die eerste keer op universiteit. Sy en Nic in haar woonstel, een, twee keer per week. Waarom het sy dit laat gebeur? Want sy was alleen. ’n Duisend kennisse en nie een boesemvriend(in) nie. Die lot van die mollige vrou in ’n wêreld van die maerlyf-standaard. Of is dit haar verskoning? Die waarheid is dat sy nêrens tuis voel nie. Die waarheid is dat sy ’n ronde pen in ’n wêreld van vierkantige gate is. Sy kon nog nooit ’n plek of ’n groep kry waar sy hoort, waar sy weet dit is háár mense nie. Nie eens met Nic nie.

Om alleen, kaal, seksueel vervuld op haar bed agter te bly met musiek en ’n sigaret was soms lekkerder as die oomblikke van ie, die piek van orgasme. Sy was nie lief vir hom nie, het net baie van hom gehou. Nou nog. Maar toe het hy geskei en die skuld met hom saamgedra. Hy vra nog, nou en dan: “Kan ons nie weer nie? Net een keer?” En sy oorweeg dit. Soms sterk, want die begeerte om vasgehou te word, die begeerte om geliefkoos te word … Hy het van haar lyf gehou. “Jy is sexy, Allison. Here, jou borste …” Miskien was die groot ding dat hy haar lyf aanvaar het, want sy kan tog niks daaraan doen nie. Die rondings is geneties, van ouma na moeder na kind oorgedra in ’n reguit, ononderbroke lyn. Ronde mense, mollige vroue, ondanks die beste pogings van diëte en oefenprogramme. Sy druk met die punt van haar skoen die sigaret in die gras dood. Die stompie lê daar soos ’n verwyt. Sy tel dit op, gooi dit agter ’n struik in ’n bedding van madeliefies. Waar is Monica Kleintjes? Haar selfoon lui. “It’s the chief, Allison. Where are you?” “Newlands.” “You’d better get back. The Minister is holding a press conference in fifteen minutes?” “Which one?” “Intelligence.” “I’m on my way.”

* * * * *

Tydens die ontwerp en inrig van die Presidensiële Intelligensie-eenheid se ondervragingskamer het Janina gevra waarom daar ’n tafel moet wees. Niemand kon haar antwoord nie. Daarom is daar nie een nie. Sy het gevra waarom die stoele hard en ongemaklik moet wees. Waarom die mure, behalwe die een met die eenrigtingvenster, kaal moet wees. Sy het gevra of ’n gestroopte, onaangename, kil vertrek beter resultate lewer as ’n gemoedelike omgewing. Niemand kon haar antwoord nie. “Ons bedryf nie ’n polisiekantoor nie,” was haar argument. Daarom is daar drie opgestopte stoele, van die soort waarvan Lewis of Ster Meubileerders jaarliks honderde verkoop vir die volk se sitkamers, oorgetrek in sindelike, bruin materiaal en bedek met vlekwerende chemiese middels. Die enigste verskil is dat die stoele in die vertrek nie rondgeskuif kan word nie, want niemand wil hê die ondervraagde moet toegang tot die deur belemmer deur byvoorbeeld iets voor die ingang te skuif nie. Die stoele is in die vloer vasgebout, in ’n intieme geselskapkring, ’n gesellige driehoek. Die vloer is met ’n volvloertapyt bedek, patroonloos en eweredig beige. Nie kakie nie, nie pampoen nie, maar, volgens Janina Mentz se voorskrifte, beige. Die mikrofoon is weggesteek agter die fluoorlig in die dak en die kringtelevisiekamera is in die vertrek langsaan, die waarnemingskamer, soos dit bekend staan, sy sikloopsoog deur die eenrigtingvenster gerig op die drie stoele. Sy staan nou langs die kamera en kyk na die vrou in een van die stoele. Interessant, dink sy, dat elkeen wat daar ingebring word, die stoel kies wat effens met sy rugkant na die venster staan. Asof hulle weet. Die gevolg van te veel swak televisieprogramme? Miriam Nzululwazi, houvrou van Tobela Mpayipheli. Wat sou Umzingeli in haar sien? Sy lyk nie na ’n hartlike mens nie, maar na iemand wat voortdurend ongelukkig is. Ingeboude lyne van ongelukkigheid op haar gesig, veral om die mond. Nie laglyne nie – klalyne. Sy voorspel die vrou sal nie saamwerk nie. Sy voorspel die vrou sal vyandig en gespanne wees. Sy sug. Dit is iets wat gedoen moet word.

* * * * *

Allison se selfoon lui as sy met die trappe opstap. “Dis Nic.” “Het jy nuus?” “Ons het nie jou mevrou Nzululwazi nie.” “Wie het haar?” “Ek weet nie.” “Mag die Intelligensiemense iemand aanhou? Sonder verhoor?” “Daar is drie stukke wetgewing wat veronderstel is om hulle te beheer. Maar die Intelligensiemense doen wat hulle wil, want dis landsbelang en die mense met wie hulle werk, is nie die soort wat hof toe hardloop oor onregmatige behandeling nie.” “En die dwelmhoek?” “Ek het met Richter gepraat. Hy sê Mpayipheli is ’n ou bekende. Hy’t vir Orlando Arendse gewerk toe dié nog die Prins van die Vlakte was. Geen arrestasies nie, geen rekord nie, maar hulle het gewéét van hom.” “En Orlando Arendse was ’n handelaar?” “’n Invoerder en verspreider. Groothandelaar. Mpayipheli was sy afskrikmiddel vir handelaars wat nie wou betaal nie. Of wat nie hul teikens gehaal het nie. Dis ’n ander besigheid daardie.” “Waar kry ek vir Arendse in die hande?” “Dis gevaarlike mense, Allison.” “Nic…”

“Ek sal uitvind.” “Dankie, Nic.” “Daar’s nog iets.” “Nie nou nie.” “Dis nie oor … ons nie.” “Wat is dit?” “Memo van ons minister. Streng stappe as hy iemand vang wat inligting oor die Mpayipheli-ding aan die media lek. Volle samewerking met ons intelligensiekollegas, groot mobilisasie in die Noord-Kaap.” “Jy’s nie veronderstel om my te sê nie.” “Nee.” “Ek waardeer dit.” “Ek wil jou sien, Allison.” “Totsiens, Nic.” “Asseblief.” Sy stem is soos dié van ’n seuntjie. “Nic …” “Asseblief. Net een keer.” En dan swig sy voor … alles. “Miskien.” “Vanaand?” “Nee.” “Wat van …”

“Die naweek, Nic. Koffie. Iewers.” “Dankie.” Hy klink só opreg dat sy skuldig voel.

* * * * *

“Hoe kan ek u daarvan oortuig dat ons vir Tobela wil help?” Janina gebruik doelbewus sy voornaam. Miriam haal net haar skouers op. “Mevrou, hierdie mense misbruik hom. Hulle stel hom onnodig in gevaar. Hulle het hom belieg en bedrieg. Hulle is nie goeie mense nie.” “Ek glo dit nie. Hy is Tobela se vriend.” “Hy wás, jare gelede. Maar hy het sleg geword. Hy wil ons uitverkoop. Ons land. Hy wil ons skade doen, en hy gebruik vir Tobela.” Sy sien onsekerheid oor die vrou se gelaat, wil daarop kapitaliseer. “Ons weet nou Tobela is ’n goeie man. Ons weet hy was ’n held in die Struggle. Ons weet hy sou nie betrokke geraak het as hy van alles geweet het nie. Ons kan dinge regmaak en hom veilig terugbring, maar ons het u hulp nodig.” “My hulp?” “U het met die media gepraat …” “Sy wou ook help. Sy was ook aan Tobela se kant.” “Hulle manipuleer u, mevrou.” “En jy?” “Hoe gaan die media help om Tobela veilig huis toe te bring? Óns kan. Met u samewerking.”

“Ek kan niks doen nie.” “Verwag u dat Tobela sal bel?” “Waarom vra jy?” “As ons net vir hom ’n boodskap kan stuur.” Miriam kyk skerp na Janina, na haar oë, haar mond, haar hande. “Ek vertrou jou nie.” Janina sug. “Omdat ek wit is?” “Ja. Omdat jy wit is.”

* * * * *

Mazibuko kan nie slaap nie. Hy rol rond op die weermagbed. Dit is bedompig in Kimberley – nog nie warm nie, nog bewolk, maar die humiditeit is hoog en die vertrek swak geventileer. Wat is dié haat wat hy vir Mpayipheli voel? Die man was in die Struggle. Dié man het nie sy kamerade uitverkoop nie. Waar kom die haat vandaan? Dit vul hom en beïnvloed sy gedrag. Hy het nie reg gemaak met Klein-Joe nie. Hy het nog altyd ’n woede in hom gehad, maar dit het nog nooit sy leierskap befok nie. Waarom? Dis maar net ’n armsalige, middeljarige man wat lank gelede sy oomblik van glorie gehad het. Waarom?

Buite is daar ’n dreuning wat groei, harder en harder. Hoe kan hy slaap? Dit is die Rooivalke. Die vensters skud hul rame, die diep bas van die motore vibreer tot in sy bors. Netnou was dit die vragmotors, die een na die ander, ’n doelgerigte, vertrekkende konvooi. Soldate wat ontplooi word, wat na stofpaaie en teerpaaie ry, wat die blokkades gaan oprig, die net nou wyer gespan om die enkele vis te vang. Hy draai weer om. Maak dit saak waar die haat vandaan kom? Solank hy dit beheer. Kanaliseer. Enige nodige aksie, het Janina Mentz gesê. Met ander woorde, skiet die fokker as julle wil. Here, hy gaan dit geniet.

22

Die span van ses deursoek die huis in Guguletu met behendige professionalisme. Eers die video-opname en digitale stilfoto’s voor hulle begin, sodat elke ding presies op sy plek teruggeplaas kan word. Dan die metodiese, omvattende soektog. Hulle ken die wegsteekplekke van sowel amateurs as beroepsbedrieërs, laat niks onaangeraak nie. Stetoskope teen die mure en vloere, kragtige flitse in die ruimte tussen dak en plafon. Lopersleutels vir kas- en deurslotte bly in onbruik. Een van die ses mans is die meester van die inventaris. Hy prewel in ’n handgrootte bandopnemer, soos ’n sakeman wat briewe dikteer. Dit is nie ’n groot huis nie. Binne is nie oorvloed nie. Die soektog duur 130 minute. Dan is hulle weg in die mikrobus waarmee hulle gekom het. Die meester van die inventaris bel sy baas, Vincent Radebe. “Niks,” sê hy. “Niks?” vra Radebe. “Nie vuurwapens nie, nie dwelms nie, nie kontant nie. ’n Paar bankstate. Die gewone dokumentasie. Mpayipheli skryf matriek, daar’s korrespondensie en boeke. Tydskrifte. Kaartjies – soetsappige liefdeskaartjies in die vrou se klerelaai. ‘Van Tobela. Aan Miriam. I love you this, I love you that.’ Verder niks. Gewone mense.” In die Opskamer skud Vincent Radebe sy kop. Hy het so gedink. “O, een ander ding. ’n Groentetuin agter in die erfie. Netjies. Mooiste tamaties wat ek in jare gesien het.”

* * * * *

Die kuns op ’n nuuskonferensie is om jou vrae só te vra dat jy nie die inligting waaroor jy beskik aan die ander media oordra nie. Daarom, nadat die minister die voorbereide nuusverklaring voorgelees het oor die onstuimige lewe en gewelddadige, kriminele tye van Tobela Mpayipheli en ’n horde vrae van radio-, koerant- en televisiemense byna sonder uitsondering beantwoord het met “I am not in a position to answer that question, due to the sensitive nature of the operation,” vra Allison Healy: “Is anybody else connected with this operation being detained at the moment?” En omdat die minister nie weet nie, huiwer sy. Dan gee sy die antwoord wat haarself sal beskerm indien die teendeel waar is. “Not to my knowledge,” sê sy.

* * * * *

Hulle bring vir Miriam koffie en toebroodjies in die ondervragingskamer. Sy vra wanneer hulle haar kan laat gaan. Die kosaandraer weet nie. Hy sê hy sal uitvind. Sy eet of drink nie. Sy is diep bekommerd oor haar werk. Wat dink die bank se mense? Dat sy ’n misdadiger is? Gaan hulle haar ontslaan? Sal iemand hier vir die bank se mense gaan verduidelik waarom hulle haar kom haal het? Sy wil hier uit. Oor ’n paar uur moet sy vir Pakamile gaan haal by die bewaarskooltjie. Sy kan nie laat wees nie. En Tobela? Waar is hy nou? Is dit waar wat die wit vrou sê? Is hy in gevaar? Sy het nie hiervoor gevra nie.

* * * * *

Janina wag dat almal wat gaan rus het, terug in die Opskamer is voor sy hulle om die tafel laat vergader. Dan vertel sy hulle feitlik die hele waarheid. Sy sê nie die direkteur se naam is op die lys nie, maar sy beken dat sy die operasie van die begin af beplan het. Sy sê sy gaan nie verskoning vra omdat sy hulle in die duister gelaat het nie. Sy sê hulle behoort te verstaan waarom sy dit so gedoen het. Sy vertel hulle van die vergadering met die minister, van die bevestiging dat Tobela Mpayipheli, kodenaam Umzingeli, ’n voormalige lid van MK is, dat hy gevorderde opleiding gehad het, dat hy ’n gevaarlike teenstander is en dat dit nou van kardinale belang is dat hy gestop word. “Ons gaan nie meer tyd mors om uit te vind wie hy wás nie. Ons gaan ons nou daarop toespits om uit te vind wie hy nóú is. Gegewe sy agtergrond maak sy optrede die afgelope 18 uur nie sin nie. Hy het homself doelbewus weerhou van geweld. Hy het op die lughawe gesê, en ek haal aan: ‘Ek wil niemand seermaak nie.’ Hy het, in sy konfrontasie met twee lede van die Reaksie-eenheid gesê: ‘Kyk wat laat julle my doen.’ Maar hy het homself nie by een van dié geleenthede oorgegee nie. Myns insiens maak dit nie sin nie. Is daar enigiemand met ’n mening hieroor?” Sy weet Rajkumar sal ’n opinie hê. Hy het altyd een. “Eskalasie,” sê hy. “Hy is nie ’n pampoen nie. Hy weet as hy iemand skiet, sal die ding buite sy beheer eskaleer.” Radebe sê niks, maar Janina betrek hom doelbewus. “Vincent?” Hy sit met sy palms oor sy wange, sy vingerpunte op sy slape, sy oë op die groot tafel. “Ek dink anders,” sê hy. “Wat?” vra Rajkumar ergerlik. “Sit alles bymekaar,” sê Radebe. “Hy het die dwelmwerk gelos. Uit eie, vrye wil. Orlando Arendse sê hy het net geloop, sonder verduideliking. Hy het doelbewus ’n betrekking gekies waar geen geweld betrokke is nie, bes moontlik teen ’n aansienlik kleiner salaris. Hy begin ’n verhouding met ’n enkelma, bly by haar en haar kind, skryf in vir korrespondensie-matriek, koop ’n plasie. Wat sê dit?” “Rookskerm,” sê Rajkumar. “Wat van al die geld?”

“Hy het ses jaar lank in die kontantryke dwelmbedryf gewerk. Waarop kon hy sy geld uitgegee het?” “’n Duisend dinge. Wine, women, song. Dobbel.” “Nee,” sê Radebe. “Wat dink jy, Vincent?” vra Mentz sag. “Ek dink hy wou ’n nuwe lewe begin.” Sy hou die gesigte om die tafel dop. Sy wil steun vir Radebe se standpunt toets. Sy sien niks. “Waarom gee hy homself dan nie oor nie, Vincent?” vra Rajkumar met ’n flambojante handgebaar. “Ek weet nie,” sê Radebe. “Ek weet net nie.” Rajkumar sit agteroor, asof hy die argument gewen het. “’n Luiperd,” sê Janina, “verander nooit van kolle nie. Hy was vir tien jaar buite die groot spel gewees. Maar nou’s hy terug. Ek dink hy geniet dit.”

* * * * *

Hy word met ’n ruk wakker, onmiddellik daarvan bewus dat die El Camino nie beweeg nie, dat die enjin af is, dat stemme opklink. “Koos Kok, klim uit.” “Vir wat?” “Ons wil kyk of jy ’n man met ’n mouterbaaik smokkel.” Onder die bokseil is Tobela blind vir wat buite aangaan.

“Ja, okay, julle het my uitgevang. Wees my tog genadig, dis net ’n dwerg op ’n vyftig cc.” Padblokkade. Sy hart klop oorverdowend, sy eie asemhaling klink hard, hy wonder of hy ’n geluid gemaak het met die wakkerwordslag. “Jy’s ’n gladdebek, Koos, jou lewe lank al.” “En jy is ’n ghwar, Sarge, selfs vir ’n Duusman.” “Ghwar? Wat is ’n ghwar?” “Ek’s sommer koggelrig, Sarge. Wat is dit dan vandag met julle?” “Hoeveel skape het jy daar agterin, Koos?” “Ek’s nie meer in daai besigheid nie, Sarge.” “Jy lieg, Koos Kok. Jy sal ’n skaapdief bly tot die dag dat jy doodgaan. Maak oop die seil.” Hoeveel van hulle is daar? Sal hy hulle kan … “Los die man, Gerber, dis nie waarvoor ons hier is nie.” “Hy’s ’n skaapdief. Ek wed jou daar’s vleis hieronder.” Tobela hoor die man se stem hier by hom, gevolg deur die geritsel van ’n hand oor die seil. Here, hy’s weerloos, wapenloos, hy lê, hy’t nie ’n kans nie. “Julle kan maar kyk, dis net my huisraad,” sê Koos Kok. “Waarheen trek jy?” “Bloemfontien toe. Ek gaan ’n regte werk soek.” “Ha! Jy lieg soos ’n tannetrekker.” “Laat die man ry, Gerber, hy blokkeer die pad.” “Ek sê jou hier’s skape …”

“Laat hom ry.” “Kom, Koos, vat jou skedonk uit die pad uit.” “Nou wat dan van die man met die mouterbaaik? Ek kan hom nie al die pad daar agter laat ry nie,” hoor hy weer Koos se stem. “Fokkof, Koos, voor jy moeilikheid kry.” “Okay, okay, Sarge. Ek ry,” en die bakkie se vere skuif soos Koos Kok inklim en dan draai die enjin en die groot sessilinder dreun. “Jissis, Koos, jy sal aan die exhaust moet laat werk.” “Net sodra ek die mouterbaaikman afgelaai het,” sê Koos Kok en trek met slepende bande weg.

* * * * *

Quinn kom sit die eerste uitgawe van die Argus versigtig voor haar neer. FUGITIVE BIKER WAS MK HERO Hoofopskrif. The fugitive motorcyclist now hunted nationally by intelligence agencies, the military and the South African Police Service was a top Umkhonto weSizwe soldier who served the Struggle with great distinction, says a former SANDF colonel and comrade of Mr Tobela Mpayipheli. “Although I lost track of Tobela’s military career during the latter part of the struggle against apartheid, there is no doubt that he was an honourable soldier,” says Col “Lucky” Luke Mahlape who retired as second in command at 1 Infantry Battalion in Bloemfontein last year. Col Mahlape, now living in Hout Bay, called The Argus to set the record straight after news of Mr Mpayipheli’s high-speed cross-country dash on a big BMW

motorcycle caught local headlines earlier today. Hulle sal hul deuntjie nou moet verander, dink sy. As die minister haar werk ordentlik doen.

* * * * *

Hy slaap nie weer nie, daar waar hy lê en skud agter op die matras. Die adrenalien vloei weer. Hy wonder of daar nog padblokkades gaan wees, want sy senuwees sal dit nie hou nie. Hy wil uit onder die seil, weer op die motorfiets klim. Hy wil beheer hê, nie so magteloos voel nie. Hy wonder waar hulle is. Hoe lank het hy geslaap? Dit is feitlik donker waar hy lê, sy horlosiewysers nie sigbaar nie. Hy draai sodat hy die seil kan lig, besef dit reën nie meer nie, bewerkstellig ’n opening. Twintig oor twaalf. Maak die seil weer toe. Twee uur op die pad teen ’n gemiddeld van negentig, honderd kilometer per uur. Richmond, dit is waar hy vermoed die padblokkade was – dit was die een gevaarpunt wat hulle bespreek het toe hulle in die huisie oor die kaart gebuk het. Hy wou De Aar toe, maar Koos Kok het gesê nee, daar’s Weermag daar, ons gaan oor Merriman, Richmond toe en dan met die agterpaaie na Philipstown en dan’s jou kop deur. Petrusville, Luckhof, Koffiefontein. Miskien ’n klein gevaartjie by Petrusburg, want dis op die hoofpad tussen Kimberley en Bloemfontein, maar dan’s dit reguit – Dealesville, Bloemhof, Mafikeng en Botswana. Niemand sal eers weet nie. Hy was nie so seker nie. Kimberley was die reguit lyn. Maar dit is waar hulle vir hom sal wag. Op ’n motorfiets, nie agterop ’n El Camino nie. En eindelik besluit die risiko is te groot. Die bakkie verloor spoed. Wat nou weer?

Hou stil. Here. “Xhosa,” sê Koos Kok. “Ja?” “Moenie skrik nie. Ek moet gaan petrol ingooi.” “Waar?” “Richmond. Dis net hier voor.” Here. “Dis reg.” Koos Kok trek weg. Hy moes bygevoeg het: “Los net die grappies oor die man met die mouterbaaik.” Maar hy weet nie of dit sou gehelp het nie.

23

Sy was naïef toe sy by die Cape Times aangesluit het, ’n alumnus van Rhodes Universiteit se joernalistieke skool met sterre in haar oë en die diepe begeerte om by Cosmo of Fair Lady haar liefdesverhouding met woorde te gaan uitleef, bereid om eers die skoolgeld van dagbladervaring te betaal. Sy het almal vertrou, almal geglo, grootoog van verwondering oor die bekendes en beroemdes met wie sy deur haar werk in aanraking gekom het. En toe kom die ontnugtering, nie opeens en dramaties nie, die langsame oorrompeling van klein waarhede wat hulle ongenooid aan haar kom opdring: Die besef dat die mensdom ’n onbetroubare, oneerlike, selfgesentreerde, selfsugtige, rugstekende, gewelddadige, skelm spesie is wat lieg, bedrieg, moor, verkrag, steel. Ongeag hul status, hul agtergrond, hul ras of kleur. Dit was ’n stelselmatige, soms traumatiese proses vir iemand wat net die mooi en goed wou sien. Miriam Nzululwazi en Immanuel die skoenpoetser wat met soveel oortuiging, soveel drif sê Mpayipheli is ’n goeie man. Die minister het die ander pool geskets, die groot tragedie van die eens betroubare soldaat wat sleg geword het. Hondsleg. Waar lê die waarheid? Sal die regte Tobela Mpayipheli asseblief opstaan? Die enigste manier om by die waarheid uit te kom, weet sy, is om aan te hou met grawe. Om aan te hou vrae vra en in die antwoorde die koring van die kaf te skei. Wanneer Nic vir haar die kontaknommers van Orlando Arendse deurbel, huiwer sy nie ’n oomblik nie. Sy skakel tot sy self met hom praat, tot hy instem om haar in die stad te ontmoet, niemandsland, die opelugrestaurant in die Tuine. Hy is laat, en sy wag byna ’n halfuur voor hy opdaag. Hy lyk soos ’n skoolmeester – driestuk-snyerspak, blou hemp, rooi kolletjiesdas, grys aan die slape, maar die diepbruin gesig is met die lyne van ’n harde lewe geëts.

“Rubens,” is die eerste woord wat hy sê as hy by die tafel aankom. “Ekskuus?” “’n Spel, juffrou Healy. Rubens sou jou geskilder het. Ek hou van Rubens.” “Hy’s die een wat van vet vroue gehou het.” Sy is geaffronteer. “Nee,” sê Orlando Arendse. “Hy is die een wat perfekte vroue geskilder het.” Sy is van stryk. “Meneer Arendse …” Hy trek die stoel oorkant haar uit. “Jy kan my Orlando noem. Of oom Orlando. Ek het ’n dogter wat so oud is soos jy.” “Is sy ook in die …” “Dwelmbedryf? Nee, juffrou Healy. My Julie is ’n kopieskrywer by Ogilvie. Sy het verlede jaar ’n Pendoring gewen vir haar werk aan die Volkswagen Golfveldtog.” Allison bloos diep. “U moet my verskoon. Ek het anders verwag.” “Ek weet,” sê hy. “Wat wil jy drink?” “Tee, asseblief.” Hy wink ’n kelner nader met die gesag van ’n man wat gewoond is aan bevele gee. Hy plaas die bestelling, koffie vir homself. “Daar is een voorwaarde, juffrou Healy. Jy noem nie my naam nie.” Haar wenkbroue maak ’n vraagteken. “Om my lyf in die koerante rond te gooi, is ’n seker manier om die aandag van die SAPD te trek,” sê hy. “Ek kan dit nie bekostig nie.” “Is u werklik ’n dwelmbaron?” Hy lyk dit nie, praat nie soos een nie. “Ek het die benaming nog altyd amusant gevind. ‘Baron’.” “Is u?”

“Daar was ’n tyd in my lewe, toe ek jonger was, dat ek daardie vraag met ’n lang rasionalisasie sou beantwoord het, juffrou Healy. Hoe ek maar net die vervuller is van mense se behoeftes om te ontsnap. Dat ek bloot ’n sakeman is wat ’n produk voorsien waarvoor daar ’n geweldige aanvraag bestaan. Maar met ouderdom kom realisme. Ek is onder meer ’n dwelmverskaffer. ’n Onwettige invoerder en verspreider van verbode substanse. Ek is ’n parasiet wat op die inherente swakheid van mense teer.” Hy praat sag, nie selfverwytend nie, bloot die konstatering van feite. Allison verwonder haar. “Waarom?” Hy glimlag vir haar, soos ’n grootvader vir ’n kind wat ’n voor die hand liggende vraag vra. “Dit is apartheid se skuld,” sê hy en dan lag hy, sag en privaat en slaan oor na ’n Vlakte-aksent en -nuanses, soos iemand wat ’n ander taal begin praat. “Crime of opportunity, mêrrim, djy vat wat djy kan kry, verstaa’ djy?” Sy skud haar kop, verwonderd. “The stories you could tell,” sê sy. “Eendag, in my memoirs. Maar kom ons praat oor die man van die oomblik, juffrou Healy. Wat wil jy weet van Tiny Mpayipheli?” Sy maak haar notaboek oop. Sy vertel hom van die minister se verklaring, die bewering dat Mpayipheli die gevalle held is, die misbruiker van talente. Sy word onderbreek deur die tee en koffie wat aankom. Hy vra haar of sy melk neem, skink vir haar, berei sy koffie voor met melk en drie teelepels suiker, teug daaraan. “Die Spoke was by my, gisteraand. Hulle vragies kom vra, met daardie houding van ‘we have the power and the right …’ Dit bly interessant vir my, die feit dat alles verander en niks verander nie. Pleks dat hulle die Nigeriërs jag wat besig is om ons land oor te neem. Hoe moet ’n mens ’n lewe maak? Nietemin, toe dink ek, laas nag en vanoggend, toe Tiny in die nuus is. Baie oor hom gedink. In my werk sien jy alles. Van mense. Jy leer om mense te sien vir wat hulle is, nie wat hulle probeer om vir jou te wys nie. En Tiny … Ek het geweet hy’s anders toe hy by my deur instap. En ek het geweet hy’s tydelik. Dit was asof hy daar was, maar sy kop nie. Ek het vir baie jare gedink dit is omdat hy ’n Xhosa in ’n bruinmanwêreld is, ’n vis uit die water. Maar nou dink ek anders. Hy was nooit in sy hart ’n enforcer nie. Hy is ’n warrior. ’n Krygsman. As hy driehonderd jaar gelede geleef het, sou hy die een vooraan gewees het wat die vyand bestorm met

die spies en die skild, die een wat op die linies afhardloop terwyl sy makkers om hom val, die een wat die lem sal aanhou swaai tot dit net bloed en sweet en dood is …” Hy kom terug na die werklikheid. “I’m a romantic at heart, my dear, jy moet my verskoon.” “Was hy gewelddadig?” “Now there’s a question. Wat is ‘gewelddadig’? Ons is almal gewelddadig, as ’n spesie. Almal. Dit prut net hier ander die oppervlak, soos ’n vulkaan. En as jy gelukkig is, gaan jy jou lewe deur en daar is nie ’n groot uitbarsting nie.” “Was Tobela Mpayipheli meer geneig tot geweld as die gewone mens?” “What are we trying to prove here?” Met ’n sekere ergernis. “Het u die Argus vandag gesien?” “Ja. Hulle sê hy is ’n war hero.” “Meneer Arendse …” “Orlando.” “Orlando, die intelligensiedienste is besig om ’n man oor die lengte en breedte van die land te jaag. As daardie man ’n geweldenaar en krimineel is, plaas dit ’n heel ander perspektief op wat hulle doen. En hoe hulle dit doen. En die publiek het die reg om te weet.” Arendse grynslag sodat die lyne sy gesig diep keep. “Dit is my probleem met die media, juffrou Healy. Julle moet mense in kitsverpakkings inprop, want dit is al waarvoor daar plek en tyd is. Labels. Maar jy kan mense nie label nie. Ons is nie goed óf sleg nie. Daar’s ’n bietjie van al twee in almal van ons. Nee. Daar’s baie van al twee in ons.” “Maar nie almal van ons word moordenaars of verkragters nie.” “Granted.” Hy neem ’n suikerpakkie tussen sy vingers, draai dit om en om. “Hy

het nooit geweld gesoek nie, moet jy verstaan. Hy’s groot – ses voet vyf. As jy ’n drug dealer op die Flats is en hierdie groot, swart bliksem stap in by jou deur en jy kyk in sy oë en jy sien jou toekoms en dit lyk nie goed nie, dan is geweld die laaste ding wat jy wil aanmoedig. Hy het die belofte van geweld in hom gedra.” “Het hy soms tot geweld oorgegaan?” “Here, jy sal nie ophou voor jy nie die antwoord het nie. Voor jy nie die sensasie gekry het nie.” Sy skud haar kop, maar hy gaan aan voor sy kan protesteer. “Ja, hy het soms tot geweld oorgegaan. What do you expect, in my lyn van besigheid? Maar jy moet ook onthou, he was provoked. In die dae voor die Nigeriërs hier kom lol het, was dit die Russe wat die drug trade wou beheer. En hulle was rassiste. En Tiny het ’n paar van hulle gebliksem tot in die intensive care unit. Ek was nie by nie, maar die manne het my kom vertel, met sulke groot oë en in fluisterstemme, asof hulle iets otherworldy gesien het. Die intensity, sê hulle, it was awesome. Rou. En die ding wat hulle die bangste gemaak het – hulle sê hy het dit geniet. Hulle sê dit was asof daar ’n lig uit hom geskyn het.” Sy skryf in haar notaboekie, haastig om by te bly. “Maar as dít is hoe jy hom wil definieer, sal jy ’n fout maak. He has a lot of good in him. Een slegte winter is ons laataand in die stad, onderkant Strandstraat in die red-light district besig om protection money in te vorder en hy staan die straatkinders so en kyk en toe gaan maak hy hulle bymekaar, daar moet twintig, dertig gewees het, en hy vat hulle na ’n Spur toe en sê vir die management hulle verjaar, die hele lot van hulle en elkeen moet ’n bord kos met ’n sparkler op kry en die kelners moet Happy Birthday vir hulle sing. Daar was vir jou ’n paartie.” Sy kyk op van haar aantekeninge. “Hy het destyds ’n keuse gemaak. Hy het by jou kom werk. Dit sê iets van hom. Ek kan nie verstaan waarom ’n oud-MKsoldaat by ’n dwelmbaron gaan werk nie.” “Dit is omdat jy nooit ’n oud-MK-soldaat sonder werk in ’n nuwe Suid-Afrika was nie.” “Touché.”

“As jy jou lewe gegee het vir die Struggle en jy wen, moet daar die een of ander vorm van beloning wees. Dis menslik, dit is ’n inherente verwagting. Vryheid is ’n vae beloning. Jy kan dit nie in jou hand vashou nie. Jy word een oggend wakker en jy is vry, maar jou township is nog net so ’n ghetto soos gister, jy is nog net so arm, jou mense kry nog net so swaar. Jy kan nie vryheid eet nie. Jy kan nie met vryheid ’n huis of ’n kar koop nie.” Hy neem ’n groot sluk koffie. “Madiba was Moses en hy het ons na die beloofde land gelei, maar toe’s daar nie melk en heuning nie.” Hy sit die koppie neer. “Of so iets.” Hy glimlag weer simpatiek, sag. “Ek weet nie wat om vir jou te sê nie. Jy’s op soek na die ware Tiny Mpayipheli en ek dink nie enigiemand weet wie hy is nie. Ek kan vir jou sê in die jare dat hy vir my gewerk het, was hy nooit laat nie. Hy was nooit siek nie, het nie gedrink nie, nie die produce of the trade gesample nie. Vroumense? Tiny is ’n man. Hy het sy drange gehad. En die meisies het gevrek oor hom, die bruin meisies, die jongetjies, sewentien, agtien. Hulle het hom gesoek, gejaag met ’n ope wellus. Maar daar was nooit moeilikheid nie. Ek kan vir jou sê sy lyf was in die werk, maar sy kop was op ’n ander plek.” Orlando Arendse skud sy kop in herinnering. “Laat ek jou vertel van die ding met die Franse. Ek en Tiny loop eendag in die stad, of in St. Georges. Daar’s toeriste, Franse, wat met ’n kaart staan en kopkrap en hulle roep my nader en hulle Engels is sleg en hulle soek na ’n plek. Die volgende oomblik gooi hierdie Xhosa die Frans soos jy nie kan glo nie. Daar voor my oë word hy ’n ander mens, ander lyf, ander oë, ander taal, ander land. Skielik toe leef hy, skielik is sy kop en sy lyf op een plek, skielik toe lééf daardie man.” Die materiaal in sy geheuebanke laat hom lag. “Jy moes daardie mense se gesigte gesien het. Hulle het hom omtrent omhels, hulle het gekwetter soos spreeus. En toe ons wegloop, toe vra ek hom hoe dan nou? En toe sê hy ‘my vorige lewe’, net dit, ‘my vorige lewe’. Maar hy sê dit met ’n verlange wat ek nou nog kan voel. Toe weet ek ek ken hom nie. Ek sal hom nooit ken nie.” “Nog tee?” “Dankie,” sê sy en hy skink weer. “En toe verlaat hy u diens?”

Arendse drink die laaste koffie in sy koppie. “Ek en Tiny … Daar was respek. Ons het mekaar in die oë gekyk en laat ek vir jou vertel, dit gebeur nie met baie mense in my lyn van werk nie. Deel van daardie respek was dat ons al twee geweet het die dag sou kom.” “Waarom is hy weg?” “Waarom is hy weg? Omdat die tyd gekom het. Dis miskien die eenvoudigste antwoord, maar dit is nie die volle waarheid nie. Die ding is: Ek het hom uitgeleen net voor hy bedank het. Lang storie. Noem dit besigheid, ’n transaksie. Daar was ’n skietery en ’n gebakleiery. Tiny is hospitaal toe. En toe hy uitkom, toe kom sê hy hy is klaar.” “Uitgeleen?” “I’m honour bound, my dear. Jy sal vir Van Heerden moet gaan vra.” “Van Heerden?” “Zatopek van Heerden. Former policeman, former private eye, nou’s hy ’n professortjie in Sielkunde hier by die universiteit.” “UCT?” “The Lord works in mysterious ways, verstaa’ djy,” sê Orlando Arendse met ’n vonkel in sy oog en wink die kelner nader om die rekening te kry.

* * * * *

Vincent Radebe maak die deur van die ondervragingskamer agter hom toe. Miriam Nzululwazi staan teen die eenrigtingvenster, ’n diep frons op haar gesig. “Wanneer kan ek huis toe gaan?” vra sy in Xhosa. “Wil jy nie sit nie, suster?” Sag, simpatiek, opreg. “Moet my nie suster nie.”

“Ek kan verstaan.” “Jy verstaan niks. Wat het ek gedoen? Hoekom hou julle my hier?” “Om vir jou en Tobela te beskerm.” “Jy lieg. Jy’s ’n swart man en jy lieg vir jou eie mense.” Radebe gaan sit. “Asseblief, mevrou, laat ons net praat. Asseblief.” Sy draai haar rug op hom. “Mevrou, van al die mense wat hier werk, is ek omtrent die enigste een wat dink Tobela is ’n goeie man. Ek dink ek verstaan wat gebeur het. Ek is aan jou kant. Daar moet ’n manier wees om jou dit te laat glo.” “Daar is. Laat my gaan. Ek gaan my werk verloor. Ek moet na my kind toe. Ek is nie ’n misdadiger nie. Ek het nog nooit vir enigiemand iets gedoen nie. Laat my gaan.” “Jy sal nie jou werk verloor nie. Dit belowe ek jou.” “Hoe gaan jy dit regkry?” “Ek sal met die bank se mense gaan praat. Vir hulle verduidelik.” Sy draai om. “Hoe kan ek jou glo?” “Ek sê jou. Ek is aan jou kant.” “Dit is wat die wit vrou ook gesê het.” Mentz was reg, dink hy. Dit is nie maklik nie. Hy het aangebied om met haar te kom praat, die onrustigheid in hom omdat sy hier is, omdat sy ingeperk is. Sy gedagtes was by haar, sy empatie, maar die skade is reeds aangerig. Hy laat die stilte aangroei. Sy gee hom ’n geleentheid: “Wat kan ek vir jou sê? Wat kan ek doen dat julle my los?” “Daar’s twee goed. Jy het vanoggend met die mense van die koerant gepraat …”

“Hoe moes ek maak? Hulle kom na my werk toe. Hulle sê ook hulle is aan my kant.” “Dit was nie verkeerd gewees nie. Net gevaarlik. Hulle skryf wilde goed. Ons …” “Julle is bang hulle skryf die waarheid.” Hy onderdruk sy frustrasie, hou kop. “Mevrou, Tobela Mpayipheli is daar iewers met ’n klomp inligting wat ’n paar mense baie graag wil hê. Van hulle sal enigiets doen om hom te keer. Hoe meer die koerante skryf, hoe gevaarliker word die goed wat hulle sal doen. Wil jy dit hê?” “Ek sal nie weer met die koerante praat nie. Is dit wat jy wil hê?” “Ja, dit is wat ek wil hê.” “Wat nog?” “Ons moet weet waarom hy homself nog nie oorgegee het nie.” “Julle moet vir hom vra.” Want as alles wat hulle sê waar is, verstaan sy ook nie. “Ons sou graag wou. Ons het gehoop u sal vir ons kan help om te begryp.” “Hoe kan ek? Ek weet nie wat hy dink nie. Ek weet nie wat gebeur het nie.” “U ken hom.” “Hy het ’n vriend gaan help, dit is al wat ek weet.” “Wat het hy gesê voor hy weg is?” “Ek het al klaar vir die bruin man gesê wat by my huis was. Hoekom moet ek weer sê? Daar’s niks meer nie. Niks. Ek sal stilbly. Ek sal met niemand praat nie, dit sweer ek vir jou, maar julle moet my nou laat gaan.” Hy sien sy is naby aan breekpunt en weet wat sy sê, is waar. Hy wil na haar uitreik, haar troos. Maar hy weet sy sal dit nie toelaat nie. Hy staan op. “Jy’s reg, mevrou,” sê hy. “Ek sal gaan reël.”

24

Hy moet sy bene strek, want die krampe bekruip hom. Sy skouer klop. Die nes onder die bokseil is nou te klein, te warm, stowwerig. Die grondpaaie skud. Hoe ver nog? Hy wil asem skep, uitkom. Dit gaan te stadig en die ure raak verlore in die eentonige dreuning van die Chevrolet. Elke keer dat Koos Kok spoed verminder, dink hy hulle is daar. Dan is dit net nog ’n afdraai, nog ’n aansluiting. Sy ongeduld en ongemak raak byna ononderdrukbaar. En dan hou die Griekwa stil, maak die seil met ’n teatrale gebaar oop, en sê: “Die pad is oop, Xhosa.” Die skielike lig verblind hom. Die middagson is helder. Hy kom stram orent, laat sy oë aanpas. Die landskap is nou anders – minder Karoo, grasveld, koppies, ’n dorp in die verte. “Dis Philipstown,” volg Koos Kok sy blik. Die pad lê voor hulle uitgestrek, reguit noord. Hulle stoei met moeite die GS van die El Camino af en die twee planke wat as loopvlak dien, buig diep onder die fiets se gewig, maar dit is makliker as toe hulle die masjien op die bakkie moes kry. Hulle werk haastig, bekommerd oor die moontlikheid van verkeer. “Jy moet wag tot sonsonder,” sê Koos Kok. “Daar’s nie tyd nie.” Die GS staan reg, op sy systaander, en Tobela trek die rypak weer aan. Hy maak die sportsak oop, tel ’n klomp note af, hou dit uit na Koos Kok. “Ek wil nie jou geld hê nie. Jy het klaar vir die petrol betaal.” “Ek skuld jou.”

“Jy skuld my niks. Jy’t my musieke gegee.” “Musieke?” “Ek gaan komponeer oor jou.” “Is dit waarom jy my gehelp het?” “Nee.” “Hoekom het jy?” “Want Afrika het nie wenners nie, Xhosa.” “Afrika het nie wenners nie?” “Jy sal nog eendag verstaan.” Tobela weifel ’n oomblik en druk dan die paar honderd rand in die bosak van die man se baadjie. “Vat dit vir slytasie,” sê hy. “Jy moet ry soos die wind, Xhosa.” “Jy moet mooi loop, Griekwa.” Hulle staan vir ’n oomblik oorkant mekaar, ongemaklik. Dan steek hy sy hand na Koos Kok uit. “Dankie.” Die Griekwa skud blad, glimlag met sy geel, onderbroke tande. Hy plaas die sportsak in die sytas, sit die valhelm op, steek sy hande in die handskoene en klim op, druk die aansitter. Die GS huiwer ’n oomblik voor dit vat en dan lig hy sy hand en hy ry, versnel stadig deur die ratte, gee die enjin eers kans om warm te word. Dit voel goed, dit voel reg – hy is weer in beheer, hy is weer op pad. Vierde, vyfde, sesde, 140 kilometer per uur. Hy skuif reg, vind die liggaamshouding – effens vooroor – wat die meeste van sy bolyf agter die windskermpie wegsteek en laat die naald nog ’n bietjie opskuif. Dan kyk hy in die truspieël, maar Koos Kok en die El Camino het te klein geword agter in die pad. Die digitale horlosie sê 15:06 en hy maak sy somme, sien die padkaart in sy kop.

200 kilometer se teerpad Petrusburg toe. Dis die gevaarlike deel, helder oordag op die R48. Maar die pad is stil. Teen halfvyf, vyfuur op Petrusburg. Brandstof inneem. En as hy gerapporteer word, lê die netwerk van stofpaaie na die noorde wat hulle onmoontlik almal kan toestop. Hy sal keuses hê, Dealesville of Boshoff toe, en sy keuses sal vermenigvuldig. Dan is dit donker en as alles goed gaan, kan hy voor middernag oor die grens by Mafikeng. Dan is hy weg, dan is hy veilig, dan sal hy vir Miriam uit Lobatse uit bel, vir haar sê hy is veilig, maak nie saak wat hulle oor die radio sê nie. Maar eers moet hy verby Petrusville en dan oor die Oranje. As hy ’n padblokkade moes opstel, sal dit by die Grootrivier wees, soos Koos Kok dit genoem het. Maak die brug toe. Die kaart sê daar’s nie ander keuses nie, tensy jy by Orania jou geluk wil gaan toets. Hy glimlag binne die valhelm. Fokken snaakse land dié. Wat sal die Boere van Orania sê as hy in ’n stofwolk daar stilhou en sê: “Ek’s Tobela Mpayipheli, kêrels, en die ANC-regering soek my met ’n seer hart.” Sal dit ’n geval wees van “as jy teen die regering is, is jy vir ons”? Seker nie. Hy moet verby ’n skaaplorrie, ry stadiger, gebruik sy flikkerligte soos ’n wetsgehoorsame burger, versnel dan weer, kantel die fiets in die draaie waar die pad opeens tussen koppies deur kronkel, bewus van die landskap. Mooi wêreld dié. Kleurvol. Dit is die verskil, die groter verskil tussen hierdie landskap en die Karoo. Meer kleur, asof die Here se palet na die suide toe algaande opgebruik is. Hier is die groene groener, die rantjies bruiner, die gras geler, die lug blouer. Kleur het hierdie land opgefok. Die verskil in kleur. Die pad trek weer reguit, ’n swart lint wat voor hom uitstrek, grasveld en doringbosse. Cumuluswolke in gelid, soos ’n leërskare aan die marsjeer deur die hemel. Dit is die gesig van Afrika dié, dink hy. Onmiskenbaar. Zatopek van Heerden sê dis nie kleur nie. Dis gene. Van Heerden is groot op gene. Gene wat die Boere van Orania so laat laer trek. Van Heerden sê rassisme is ’n inherente ding, die mens se drang om sy gene te beskerm, om die eie te soek sodat die gene kan oorleef. Van Heerden sê dit is al wat ons is: wandelende, denkende, bakleiende, liefdemakende houers vir ons gene. Hy sê die mens het al hierdie wane oor hoe slim ons is en hoe bewus ons is en hoe spesiaal ons is …

Maar dis alles kak, om Van Heerden se eie woorde te gebruik. Al wat ons is, is Draers van die Gene met een doel voor oë: Om daardie gene te laat voortplant. Dis hoe alle lewe werk, of jy nou ’n mikrobe of ’n mens is. Mobiele geensakke. Doeltreffend, ja. Meedoënloos, dis waar. Maar niks meer en niks minder nie. Hy wat Tobela is, het gestry. Want Van Heerden se siening is te leeg. Te verdoemend. Te maklik. “So, ek kan doen wat ek wil en net my skouers ophaal en sê ‘dis die gene’?” “Jy moet onderskei tussen genetiese programmering en moraliteit, Tobela.” “Ek weet nie wat jy sê nie.” Van Heerden het sy skouers ineengetrek asof die gewig van al die kennis vir hom te swaar is. “Daar’s nie ’n maklike manier om dit te verduidelik nie.” “Dit is gewoonlik die geval as dit by loutere twak kom.” Laggend: “Dis fokken waar. Maar nie in dié geval nie. Die probleem is dat die meeste mense nie die groot waarhede wil aanvaar nie. Jy moet sien hoe stry hulle in Die Burger se brieweblad oor evolusie. Nie net hier nie. In Amerika wil hulle nie eens evolusie in die klaskamer toelaat nie. Nou. In die een-entwintigste eeu. Die getuienis is verdoemend, maar hulle stry tot die dood toe.” Van Heerden wat sê begrip vir evolusie is die eerste tree. Die mens is deur natuurlike seleksie gevorm, sy lyf en sy kop en sy denke en sy optrede. Geprogrammeer. Vir een ding alleen: Die voortbestaan van die spesie. Die bewaring van die gene. Die wit man het die getuienis voor hom kom lê in die een gemotiveerde laag na die ander. Maar eindelik het hy vir sy vriend gesê daar mag waarheid in wees, maar dit kan nie die vólle waarheid wees nie – dit weet hy, dit voel hy in sy beendere. Wat van God, wat van liefde, wat van al die vreemde, wonderlike dinge waartoe mense in staat is, dinge wat ons doen en ervaar en dink? Van Heerden het ’n handgebaar gemaak wat sê: Kom ons los dit. En hy het gesê: “Weet jy wat, Whitey, dit klink vir my na die nuwe verskoning.

Al die groot moeilikheid van die wêreld is in die naam van die een of ander verskoning gedoen. Kerstening, kolonialisering, herrenvolk, kommunisme, apartheid, demokrasie. En nou evolusie. Of is dit genetika? Verskonings, nog ’n rede waarom ons maar kan doen wat ons wil. Ek is gatvol daarvoor. Klaar daarmee. Ek is moeg vir my eie verskonings en ander mense se verskonings. Ek vat nou verantwoordelikheid vir wat ek doen. Sonder verskonings. Ek het keuses, jy het keuses. Van hoe ons wil leef. Dis al. Dis heeltemal al. Fok die verskonings. Leef reg of raak weg.” Hy het met drif gepraat, met oortuiging. Hy het hard gepraat en die koppe het gedraai in daardie koffiewinkel waar hy en Van Heerden ontmoet het, maar hy het nie omgegee nie. En nou, op hierdie verlate stuk Afrika wat hy teen 160 kilometer per uur deurjaag, weet hy hy was reg en dit vul hom met ’n genoegdoening, met ’n geesdrif vir wat hy moet doen. Nie net met die ding in die sportsak nie, maar ook daarna. Gaan leef ’n lewe van verantwoordelikheid, ’n lewe wat sê as jy ’n verandering wil maak, begin dit hier, binne, in jouself.

* * * * *

“Mevrou, kom ons laat haar gaan.” Radebe sit langs Janina, praat sag sodat die potensiaal van konflik tussen hulle kan bly. Hy weet sy hou hom dop, dat daar twyfel is by haar oor sy houding, oor sy steun. Maar hy moet doen wat hy moet doen. Sy sit by die groot tafel, by haar skootrekenaar. Sy tik eers klaar, draai dan na hom. “Ai, Vincent,” sê sy. “Sy weet niks. Sy kan niks van waarde toevoeg nie,” sê hy. “Maar sy kan skade doen.” “Mevrou, sy verstaan nou sy moet nie met die media praat nie.” Janina sit haar hand sag en deernisvol op sy arm. “Dit is goed dat jy deel van die

span is, Vincent. Jy bring balans. Ek het respek en waardering vir jou bydrae. En jou eerlikheid.” Dit is nie wat hy verwag het nie. “Kan ek haar laat gaan?” “Kom ek gee jou ’n scenario om oor na te dink. Ons laai vir mevrou Nzululwazi by haar huis af. Sy gaan haal haar kind en ’n fotograaf van die Cape Times neem die tweetjies af waar hulle hand in hand voor hul huisie staan. Die foto is môre op die voorblad. Met die onderskrif: ‘Ma en kind wag eensaam vir voortvlugtige se terugkeer’ – of so iets. Het ons dit nodig? Terwyl die minister swoeg om Mpayipheli se ware kleure aan die media te verduidelik? Sy het klaar skade gedoen. Jy het die verslaggeefster op die radio gehoor. ‘Sy houvrou sê hy’s so ’n goeie man.’” Hy sien wat sy bedoel. “En in elk geval, Vincent, watter waarborg het ons dat sy nie weer met die media sal praat nie? Wat gebeur as hulle tjekboeke begin uithaal?” “Ek het haar anders opgesom,” sê hy. Sy skud haar kop, op en af, denkend. “Dalk is jy in ’n beter posisie om oor dié een te besluit, Vincent.” “Mevrou?” “Dis jou keuse.” “Ek kan besluit of sy mag gaan?” “Net jy, Vincent. Maar jy moet die verantwoordelikheid ook dra. En die gevolge.” Hy kyk agterdogtig na haar, soek tekens in haar gesig, in haar oë. “Ek sal eers moet dink,” sê hy. “Dit is die regte ding om te doen.”

* * * * *

Hy verminder spoed wanneer hy Petrusville sien. Hy het gehoop die pad loop om die dorp, maar dit gaan regdeur. Koos Kok was reg, dit sou beter gewees het in die donker, maar daar is nie nou genade nie – hy moet aangaan. Hy kyk na die brandstofmeter, sien daar is nog meer as ’n halwe tenk. Hy hou die naald presies op sestig die dorp in. Een- en tweeverdiepinggeboue, verbleikte uithangborde, ouwêreldse argitektuur. Uit die hoek van sy oog kan hy swart gesigte in die onderdorp sien wat draai, wat staar. Hy is kleur- en identiteitsloos agter die valhelm, die een genade. Hy hou by die vierrigtingstop stil. ’n Motor trek langs hom in en ’n vrou, vet en veertig, kyk na die motorfiets, na hom. Hy hou sy oë voor hom, trek weg. Bewus van aandag. ’n Sprinkeling van aktiwiteit op ’n warm, slaperige somermiddag. Voetgangers. Motors, bakkies, fietse. Hy ry, sy ore gespits vir ’n alarmkreet, sy rug gespan asof hy ’n koeël tussen die skouerblaaie verwag. Hou by sestig, hou die revolusies laag, moenie lawaai nie, wees onsigbaar. Maar dis onmoontlik op hierdie voertuig. Huise en kinders langs die pad. ’n Paar vingers wat wys. Eien hulle hom of is dit die motorfiets wat aandag trek? Dorpsgrens, ’n bordjie wat sê hy kan weer 120 ry. Hy versnel stadig, onseker, hou die spieëltjie dop. Niks. Kan dit wees? Motor langs die pad. Wittes onder ’n doringboom, fles koffie op die betontafeltjie. Hulle waai. Hy lig sy linkerhand. Bord sê Vanderkloofdam, draai regs. Hy ry reguit aan. Iewers hier voor sal die afdraai wees Luckhof toe. En die brug oor die Oranje. Dit is seker waar die moeilikheid wag.

* * * * *

“Department of Psychology,” sê die vrouestem oor die telefoon. “Hi. May I speak to Mister Van Herden?” “You mean Doctor Van Heerden?” “Oh. Zatopek van Heerden?” “I’m afraid Dr Van Heerden isn’t in. May I take a message?” “This is Allison Healy of the Cape Times. Do you know how I can get hold of him?” “I’m afraid I’m not at liberty to provide his home number.” “Does he have a cell number?” Die vrou lag aan die ander kant. “Dr Van Heerden is not keen on cell phones, I’m afraid.” “May I leave my number? Will he call me back?” “He will be in again tomorrow.”

* * * * *

Tobela Mpayipheli weet die brug moet minder as ’n kilometer hiervandaan wees, dit is wat die kaart gesê het. ’n Volkswagen Kombi kom van voor af. Hy hou die bestuurder dop, soekend na ’n teken van blokkades, die gereg, soldate. Niks. Hy sien die groen soom van die rivier, weet die oorgang is net hier voor. Geen

teken van aktiwiteit. Is hy ver genoeg oos? Is dit waarom hulle nie hier is nie? Die pad maak reguit en die brug is sigbaar – twee wit relings, dubbelbaan, oop, skoon. Hy versnel, verlaat die Noord-Kaap, kyk af na die bruin waters wat sterk vloei en waarop die middagson blink weerkaats. Die dam se sluise moet oop wees, dink hy. Seker van die reën. Oor die brug, oor die Oranje. Vrystaat. ’n Verligting stoot in hom op. Hulle het ’n fout gemaak. Wat van … Sy kop ruk op, op soek na die spikkels van helikopters. Sy ore soek na die dreuning bo die geluid van die motorfiets. Niks. Of het die rit agter in die El Camino hom deur die net laat glip? Maak nie saak nie. Die inisiatief, die voordeel is nou by hom. Hy moet dit benut. Hy wend die wringkrag met mening aan, voel hoe die krag na die agterwiel vloei, hoe die stuurstang lig raak. Hy wil lag. Fokken wonderlike Duitse ding.

* * * * *

Veertien kilometer suid van Koffiefontien sit die amptenaar van die Vrystaatse Provinsiale Verkeersowerheid en lees.

Sy wit patrolliemotor is agter die doringbosse wat by die droë lopie groei en sy seilstoel is só geposisioneer dat hy terselfdertyd die lesing van die gatsometer en die pad wat uitstrek na die suide kan sien. Die boek is op sy skoot gebalanseer. Sover was dit ’n gemiddelde dag. Twee minibustaxi’s vir spoed gekry, drie vragmotors uit Gauteng vir oortredings van kleiner ordonnanse – hulle dink as hulle hier deurkom en die hoofroetes vermy, kan hulle oorlaai, of met vrot bande wegkom, maar hulle maak ’n fout. Hy is nie oorywerig nie. Hy geniet sy werk, veral dié deel wat hom toelaat om op ’n perfekte somermiddag in die skadu van ’n akasia te sit, die voëls te hoor kwetter en Ed McBain te lees. Maar wanneer dit kom by die toeing van ordonnansies, is hy dalk ’n ietwat meer streng met voertuie van ander provinsies. Hy het ’n paar boere in hul bakkies afgetrek. Een het nie sy bestuurderslisensie by hom gehad nie, maar jy kan nie net vir dié menere skryf nie, want hulle het invloed. Jy gee maar ’n waarskuwing. Twee toeriste, Dene, het stilgehou en padaanwysings gevra. ’n Gemiddelde dag. Hy kyk weer na sy horlosie. Kwart voor vyf gaan hy die drade van die gatsometer begin oprol. Nie ’n minuut later nie. Hy kyk in die pad op. Geen verkeer nie. Hy laat sy oë weer na die boek sak. Daar’s van sy kollegas op ander dorpe wat radio luister, op die groter plekke, waar twee amptenare gestasioneer is, sit die manne en twak praat van die oggend tot die aand, maar hy verkies dié manier. Alleen, net hy en McBain se karakters, Caralla en Hawes en die groot Neger, Brown en Oliver Weeks en hul dinge. ’n Gemiddelde dag.

25

Alles gebeur tegelyk. Die direkteur kom by die Opskamer ingestap en almal is verstom, Janina se selfoon lui en Quinn, oorfone op die ore, maak skielik wilde handgebare om haar aandag te trek. Sy neem die oproep, want sy sien op die skermpie van wie dit kom. “Dis Tiger hier. Ek is wakker.” “Kaptein, ek skakel jou nou terug,” sê sy en verbreek die verbinding. “Wat het jy, Rudewaan?” vra sy vir Quinn. “Johnny Kleintjes se huisnommer. Ons het dit hierheen herlei.” “Ja?” “Dit lui. Onophoudelik. Elke paar minute bel hulle weer.” “Waar is sy? Bring haar af.” “In my kantoor. Gaan sy antwoord?” ’n Senuagtige vraag, want die direkteur is nou hier, die randfiguur, die grootbaas vir wie hulle byna nooit sien nie. Hulle kan nie nou ’n gemors bekostig nie. Janina se stem is kalm en gerusstellend. “Miskien is dit niks. Miskien is dit die media. Selfs al is dit die mense van Lusaka – teen dié tyd weet hulle iets is aan die gang met al die mediadekking.” Quinn knik vir een van sy mense om vir Monica Kleintjes te gaan haal. Sy draai na die direkteur en staan op. “Middag, meneer.” “Middag, almal,” sê die klein Zoeloe en glimlag soos ’n politikus by ’n

stemlokaal. “Moenie opstaan nie, Janina. Ek weet jy is besig.” Hy kom staan hier by haar. “Ek het ’n boodskap van die minister. Toe dag ek ek kom sommer af. Kom toon my solidariteit.” “Dankie, meneer. Ons waardeer dit.” “Die minister het vir die Departement van Verdediging gevra om mense op te spoor wat saam met Mpayipheli gedien het in die ou dae en … sal ons sê, nie tere herinneringe van hom het nie.” “Sy is ’n vindingryke vrou, meneer.” “Dit is sy, Janina.” “En sy het iemand gekry?” “Sy het. ’n Brigadier in Pretoria. Lucas Morape. Hulle het saam opleiding in Rusland gehad en hy beskryf ons voortvlugtige as, en ek haal aan: ’n aggressiewe moeilikheidmaker, miskien ’n psigopaat, wat voortdurend vir die Beweging en sy kamerade ’n verleentheid was’.” “Dit is goeie nuus, meneer. Vanuit ’n openbarebetrekkinge-oogpunt natuurlik.” “Dit is. Die brigadier sal in die loop van die middag ’n kort verslag aan die media uitreik.” Hy maak aanstaltes. “Dit is al wat ek op die oomblik het, Janina. Ek wil nie steur nie.” “Ek waardeer dit opreg, meneer. Maar ek wil vir u nog een guns vra. Kan u nie asseblief dié nuus persoonlik aan Radebe oordra nie?” “Is hy ietwat ongelowig, Janina?” “’n Mens kan seker so sê, meneer.” Die direkteur draai om en stap na waar Radebe by die kommunikasietoerusting sit. Sy neem weer haar selfoon, kry Mazibuko se nommer op die skerm en skakel. “Jy moet weet ons werk hier met morone,” sê Mazibuko.

“Hoe so?” “Jissis,” sê hy. “Soveel ego’s. Soveel politiek. Kommandement Vrystaat wil die ding beheer en Noord-Kaap wil die ding beheer. Hulle het nie eens genoeg radio’s vir al die blokkades nie en Groblershoop is nie gedek nie, want die lorries het gebreek.” “Tiger, stadig. Waar is jy?” “Lugafweerskool. Kimberley.” “Dit is waar die Rooivalke is?” “Ja. Hulle staan hier op ’n ry en wag. My mense ook.” “Tiger, volgens my inligting dek Kommandement Vrystaat die N8 vanaf Bloemfontein tot by Perdeberg en Noord-Kaap is verantwoordelik vir die res, tot by Groblershoop. Met die polisie as bystand.” “In teorie.” “Hoe bedoel jy in teorie?” “In die Vrystaat lyk dinge redelik – hulle het veertien blokkades en dit lyk reg op my kaart. Maar tussen ons en Groblershoop is daar omtrent twintig paaie wat die N8 kruis. Die koloneltjie hier sê daar is net sestien blokkades, en vier het nog nie ingerapporteer nie omdat hulle nog nie radio’s ontvang het nie. Of die radio’s werk nie.” “Sluit dit die polisie in?” “Die polisie gebruik hul eie netwerk. Die koördinasie stink.” “Dis te wagte, Tiger. Dié ding het skielik op hulle afgekom.” “Hulle gaan die fokker laat deurglip, mevrou.” “Kaptein …” “Ek is jammer.”

Sy sien Monica Kleintjes by die deur inkom met ’n dringende hinkstap, Quinn se assistent agter haar. “Ek kyk wat ek kan doen, Tiger. Ek bel jou terug.” Sy staan op, stap na Quinn. “Bel hulle nog die huis?” “Dis nou stil.” “Monica, hoe voel jy?” “Bang.” “Daar is niks om voor bang te wees nie. Ons het reeds mense in Lusaka en ons sal die ding hanteer.” Die bruin vrou kyk hoopvol na haar. “As dit die media is, sê jy jy weet nie waarvan hulle praat nie. As dit die mense van Lusaka is, praat jy die volle waarheid. Met een uitsondering. Jy sê jy is by die huis. Jy sê nie ons het jou ingebring nie. Verstaan jy?” “Ek sê ek het die hardeskyf vir Tiny gegee?” “Die volle waarheid. Jy sê waarom jy dit vir hom gegee het, wanneer jy dit oorhandig het, alles. As hulle vra of dit die man is wat nou so in die nuus is, sê jy ‘ja’. Hou net by die waarheid. As hulle vra of ons jou gekontak het, sê jy ja, daar was ’n man wat jou kom ondervra het. Erken dat jy alles vertel het. As hulle vra hoe ons geweet het, sê jy jy vermoed ons het op jul telefoonlyn meegeluister. Hou by die waarheid. Maar moenie dat hulle weet jy is hier nie.” “Maar my pa …” “Hulle soek die data, Monica. Moenie dit vergeet nie. Jou pa is veilig solank dit die geval is. En buitendien: Ons het spanne in Lusaka. Alles is onder beheer.” Monica Kleintjes se oë bly groot, maar sy knik. Jy is nie jou pa se kind nie, dink Janina. Daar is niks van Johnny se stille krag nie. Miskien werk dit nog in ons guns.

“Mevrou,” sê Rajkumar, “hier’s iets aan die broei.” Sy kyk na die Indiër wat met ’n vet vinger op die rekenaarskerm van een van sy assistente tik. “Ek kom,” sê sy vir hom. “Quinn, laat Monica antwoord as hulle weer bel.” “Goed, mevrou.” Terwyl sy na Rajkumar beweeg, sien sy die direkteur en Radebe in diepe gesprek in die hoek by die radiopaneel. Sy sien Radebe wat driftig praat, met sy hande beduie, die direkteur oënskynlik klein en weerloos teen die aanslag, maar sy kan nie ’n woord hoor nie. Die stemme is te gedemp. Laat hy sien waarmee sy opgeskeep sit. Laat hy sien hoe sy ondermyn word. Sodat daar nie moeilikheid is as sy Vincent Radebe na ligter diens verplaas nie. Die Indiër skuif sy tamaai lyf om vir haar plek te maak. Op die skerm is die BMW-motorfietswebruimte. “Kyk hier,” sê hy. “Ons monitor hulle nou al die hele middag.” Sy lees. Boodskappe, die een na die ander. This is going to be better than the annual gathering. We’re four guys, leaving at 13:00. See you in Kimberley. – John S, Johannesburg. I’m leaving now, will take the N3 to Bethlehem, then Bloemfontein and on to Kimberley. I’m on a red K 1200 RS. If there’s anybody who wants to come along for the ride, just fall in behind me. If you can keep up, of course. – Peter Strauss, Durban See you at Pietermaritzburg Peter. We are on two R 1150 S’s, a F 650 and a new RT. – Dasher PM Ons is drie ouens op 1150 GSse, net soos die big bad biker. Ons kry julle by die

Groot Gat, sal solank die bier koud hou, dis net oor die bult vir ons. – Johan Wasserman, Klerksdorp. “Hoeveel is daar?” vra Mentz. “Twee-en-twintig boodskappe,” sê Rajkumar se assistent. “Meer as sewentig motorfietsryers wat sê hulle is op pad.” “Dit bekommer my nie.” Rajkumar en sy agterryer kyk vraend na haar. “Dis ’n spul mans wat ’n verskoning soek om te gaan drink,” sê sy. “Sewentig? Wat gaan hulle doen? ’n Coup d’état by Kommandement Noord-Kaap met hul skoetertjies bewerkstellig?”

* * * * *

“Department of Psychology.” “This is Allison Healy of the Cape Times again. I wonder if …” “I told you Dr Van Heerden will be in tomorrow.” “You did. But I was wondering if you could call him at home and tell him it is in connection with Tobela Mpayipheli.” “Who?” “Tobela Mpayipheli. The man on the BMW, you know.” “I have no idea what you are talking about.” “Have you seen today’s newspapers?” “No.”

“Have you listened to the radio?” “Contrary to popular belief, we actually work at the university, Miss Hailey.” “Healy.” “Whatever.” “Tobela Mpayipheli. Dr Van Heerden knows him well. The man is in trouble, and if you could call him and tell him, I can leave you my number.” “Dr Van Heerden does not like to be disturbed at home.” “Please.” Daar is ’n stilte aan die ander kant, gevolg deur ’n oordrewe sug. “What is your number?” Sy verskaf dit. “And your name again?”

* * * * *

Die Reaksie-eenheid se spanlede sit in groepies wat deur die akasias se koeltekolle langs die hardgebakte rooiwit paradegrond van die Lugafweerskool afgebaken is, tussen die voertuie en kiste. Die ry bome gee ewig skuiwende skuilte teen die allesoorheersende hitte en meedoënlose son van 34 grade Celcius – twee tente is opgeslaan, net die dakgedeeltes, soos reusesambrele. Hemde is uit, bolywe blink van die sweet, vuurwapens word skoongemaak. ’n Paar van span Alpha lê en slaap, ander gesels, hier en daar klink ’n gedempte lag op. ’n Radio speel. Terwyl kaptein Christmas Mazibuko nader stap, hoor hy hoe dit stil raak as ’n nuusbulletin aangekondig word. Hy kyk op sy horlosie. Waar is die dag heen? Vieruur op Radio Diamantstad en hier is die nuus, gelees deur René Grobbelaar.

Kimberley is die fokuspunt van ’n landwye soektog na oud-MK-soldaat Tobela Mpayipheli, wat gisteraand wetstoeers in Kaapstad op ’n gesteelde motorfiets ontglip het. Volgens senior inspekteur Tappe Terblanche, plaaslike polisie-skakeloffisier, is ’n gesamentlike operasie tussen die Weermag en SAPD van stapel gestuur om die voortvlugtige aan te keer. Hy bevind homself vermoedelik nou iewers in die Noord-Kaap. ’n Soortgelyke netwerk is ook in die Vrystaat ontplooi. Tydens ’n nuuskonferensie vroeër vandag het die Nasionale minister bekend gemaak dat Mpayipheli, wat as gewapen en gevaarlik beskou moet word, in besit is van uiters sensitiewe, geklassifiseerde inligting wat hy wederregtelik bekom het. Op ’n vraag oor die aard van die inligting het die minister gesê dit is nie in belang van nasionale sekuriteit om besonderhede bekend te maak nie. Lede van die publiek wat Mpayipheli teëkom, of wat oor inligting beskik wat tot sy inhegtenisname kan lei, word versoek om die volgende tolvrye nommer te skakel … Met sy geluk, dink Mazibuko, sal die een of ander javel vir Mpayipheli met sy warmgemaakte Opel van die pad af dwing en nog ’n beloning ook eis. Hy gaan sit langs luitenant Penrose. “Is Bravo reg?” “As die sein kom, kan ons binne vyf minute rol, kaptein.” “Ás die sein kom.” Hy beduie na die gebou agter hom, waar die operasie gekoördineer word. “Hierdie klomp ape kan nie ’n drol op ’n dreskas opspoor nie.” Die luitenant lag. “Ons sal hom kry, kaptein. Jy sal sien.”

* * * * *

Veertien kilometer suid van Koffiefontein gee die gatsometer sy fyn elektroniese gil en die amptenaar maak die boek in een vloeiende beweging toe, kyk na die spoedlesing, staan op en stap oor die pad. Dit is ’n wit Mercedes Benz, so ses,

sewe jaar oud. Hy hou sy hand in die lug en die motor begin dadelik rem, tot dit hier langs hom stilhou. Hy loop om na die bestuurder se kant. “Middag, meneer Franzen,” groet hy die bestuurder. “Jy het my al weer,” sê die boer. “Honderd-twee-en-dertig, meneer Franzen.” “Ek was ’n bietjie haastig. Die kinders het weer die helfte van hul goed op die plaas vergeet en môre is rugbyoefening. Jy weet hoe dit gaan.” “Speed kills, meneer Franzen.” “Ek weet, ek weet, dis ’n pes van ’n ding.” “Ons sal maar dié keer oë toeknyp, maar u moet asseblief die snelheidsperk eerbiedig, meneer Franzen.” “Nie weer nie. Ek sweer.” “U kan maar ry.” “Dankie. Groetnis, hoor.” Hy ken nie eens my naam nie, dink die amptenaar. Tot ek vir hom ’n kaartjie skryf.

* * * * *

Quinn beduie vir almal om stil te bly voor hy vir Monica Kleintjes laat antwoord. Sy het ’n kopstuk op, oorfone en mikrofoon. Hy druk die knoppie en knik vir haar. “Monica Kleintjes,” sê sy en haar stem bewe. “You have a lot of explaining to do, young lady.” Lusaka. Dieselfde aksentlose

stem van die eerste oproep. “Please,” sê sy. “You gave the disk to the guy on the motorbike?” “Yes, I …” “That was a very stupid thing to do, Monica.” “I had no choice, I … I couldn’t do it on my own.” “Oh no, Monica. You were just plain stupid. And now we have a real problem.” “I’m sorry. Please …” “How did the Spooks find out, Monica?” “They … the phone. It was tapped.” “That’s what we thought. And they’re listening right now.” “No.” “Of course they are. They are probably standing right next to you.” “What are you going to do?” Die stem is steeds kalm. “Unlike you, my dear, we’re sticking to the original deal. With maybe a few codicils. You have 48 of the 72 hours left. If the disk isn’t here by then, we will kill your father. If we see anything that looks like an agent in Lusaka, we’ll kill your father. If the disk reaches us and it’s more bullshit, we’ll kill your father.” Monica Kleintjes se liggaam ruk liggies. “Please,” sê sy, wanhopig. “You should know, Monica, that your daddy is not a nice man. He talked to us – with a little encouragement, of course. We know he is working with the Intelligence people. We know he tried to palm off bullshit data. That’s why we ordered the real stuff. So here’s the deal for you and your friends from Presidential Intelligence: If the motorbike man doesn’t make it, we kill Kleintjes.

And we’ll give the bullshit disks and the whole story of how they abused a pensioner to the press. Can you imagine the headlines, Monica? Can you?” Sy huil met skouers wat ruk, haar mond wat woorde wil vorm sonder dat dit haar lippe ontsnap. En dan besef almal die verbinding is verbreek. Die direkteur kyk na Janina met ’n eienaardig uitdrukking op sy gesig.

26

Hy ry byna 180 wanneer hy die twee dubbelpypies van die gatsometer hier reg voor hom sien en hy gryp ’n hand vol voorrem en trek hard, ’n suiwer instinktiewe reaksie. Die ABS-stelsel skop in, kerm. Hy is oor die pypies, steeds te vinnig, iewers in die omgewing van 140. Hy sien die man met sy hand in die lug oor die pad gehardloop kom en moet weer rem om kontak te vermy. Hy besef dit is verkeerspolisie – een man, net een man. Hy moet kies tussen jaag en stop, maar die keuse is te vinnig op hom, die kousaliteit te wyd. Jaag. Hy los die rem, draai die versneller, skiet verby die verkeersman, sien ’n motor regs van hom onder die boom. Een motor. Hy neem ’n besluit, sy hart in sy keel, en trek weer die rem, bring die motorfiets tot stilstand op die grondsoom langs die pad. Dit maak nie sin nie. ’n Enkele amptenaar, een motor. Hy kyk terug en sien hoe die man aangedraf kom, half verskonend. Dan staan hy hier langs hom en sê: “Meneer, vir ’n oomblik het ek gedink jy gaan wegjaag.”

* * * * *

Daar is vir die eerste keer vrees in haar as sy saam met die direkteur die trappies uitklim na sy kantoor toe. Daardie oomblik toe hy vir haar in die Opskamer gekyk het, het die balans tussen hulle verskuif. Hy het net ’n klein beweging met sy kop gemaak en sy het geweet wat hy bedoel en hom gevolg, haar personeel wat onwetend en swygend hulle agterna kyk. Dit is nie ’n verandering in die magsewewig tussen haar en die Zoeloe wat nou soos ’n klamp om haar hart kom druk nie. Dit is die wete dat sy nie meer beheer

nie, dat persepsie en werklikheid uitmekaar gedryf het soos twee bewegende teikens. Hy wag tot sy binne is, maak sy deur toe, staan stil. Hy kyk stip na haar. “Dit is nie die CIA nie, Janina,” sê hy. “Ek weet.” “Wie is dit?” Sy gaan sit sonder dat hy nooi. “Ek weet nie.” “En die skyf wat Mpayipheli by hom het?” Sy skud haar kop. Hy stap stadig deur die vertrek, om die lessenaar. Sy sien sy kalmte. Hy gaan sit nie, staan agter sy stoel, kyk vanuit die hoogte. Hoe vinnig verander sake nie. “Jy het my alles vertel, Janina?”

* * * * *

Een man. Dit is surrealisties, asof hy in ’n droomwêreld van die motorfiets afklim, die handskoene verwyder, die valhelm. “Dis ’n pragtige motorfiets,” sê die verkeersbeampte. Vir ’n oomblik dink hy aan die ironie: Die verkeersman sien die verwydering van bybehore as ’n sekere oorgawe, maar hy het dit gedoen sodat hy kan optree as dit nodig is. Hy dwing homself terug na die modus van pasifis. Hy sien ’n vuurwapen in ’n blink bruin leerskede aan die man se heup. “Ons sien nie baie van hulle hier rond nie.”

Die bloed pols deur hom; ’n geruislose terugtrek van die haan van geweld. As hy dit kan herken, kan hy dit beheer. Steeds die onwerklikheid, die sinneloosheid van die gesprek. “Dit is die grootste verkoper bo 750 cc in die land,” sê hy, hou sy stem met moeite egalig, vriendelik. “Wraggies?” Hy weet nie wat om te antwoord nie, die motorfiets is tussen hulle, hy wil die afstand verklein, hy wil die afstand behou. “Jy het ’n bietjie vinnig gery.” “Ek het.” Gaan hy ’n spoedkaartjie kry? Gaan dit só ’n lagwekkende ervaring wees? “Ek sal moet vra om jou rybewys te sien.” Agterdog. Hy weet iets, hy kan nie alleen wees nie. “Natuurlik.” Hy haal die sleutel uit die aansitter, sluit die drakas oop, probeer ongesiens die soom van doringbome en bosse deurkyk. Waar is die ander? “Baie pakplek, nè?” Daar is ’n onskuld in die man en die vraag maak iets in sy buik los, ’n vreemde ding. Hy rits die sportsak oop, soek na sy beursie, haal die kaart uit, gee dit aan, kyk stip na die amptenaar se gesig, soek vir tekens. “Mpay …” “Mpayipheli,” help hy met die uitspraak. “Is dit jou motorfiets, meneer Mpayipheli?” Dan weet hy wat in sy binneste aan die gebeur is. Hy wil giggel, oorweldigend. Dit stoot sonder waarskuwing in hom op as sy brein die moontlikheid snap dat dié provinsiale verteenwoordiger hoegenaamd nie weet nie. Hy laat die lag beheersd na bo borrel, gee versigtig uiting daaraan, hartlik, skielik ontspanne. “Ek sal nooit een kan bekostig nie.” Die amptenaar lag saam, ’n band wat vorm, twee middelklasmans met

verwondering vir die speelgoed van die rykes. “Wat kos dié goed?” “So net oor die negentigduisend.” Die man fluit deur sy tande. “Wie s’n is dit?” “My baas. Hy’t ’n agentskap in die Kaap. Vir BMW.” En weer stoot die lag in hom op. Hy gaan netnou wakker word onder die seiltjie van die El Camino. Hierdie oomblikke, hierdie toneel kan nie só afspeel nie. Die verkeersinspekteur gee sy bestuurderslisensie aan hom terug. “Ek het ’n Kawasaki gery toe ek by Bloemfontein Verkeer begin het. ’n Sewe-vyftig. Maar ek sien nie meer kans nie.” Soekend om die band te versterk. “Ek het ’n Honda Benly by die huis.” “Daai goed hou vir ewig.” Albei weet daar kom ’n oomblik van waarheid, ’n bepalende faktor in die blommende verhouding. Dit hang, saam met ’n momentele stilte, tussen hulle. Die amptenaar haal sy skouers op, selfverskonend. “Eintlik moet ek jou skryf.” Fok, hy kan dit nie inhou nie, die behoefte om te lag vul sy hele lyf met ’n dringendheid, soos ’n natuurnood. “Ek weet,” sê hy met moeite. “Jy moet ry, voor ek van plan verander.” Hy glimlag, dalk te breed, maar hy kan nie help nie, steek sy hand uit. “Baie dankie,” sê hy en draai vinnig om, sit die lisensie in sy beursie, beursie in die sak, sak in die motorfiets. “En vat dit kalm,” kom die stem vanoor sy skouer. “Speed kills.” Hy knik, sit die valhelm op, trek die handskoene aan.

* * * * *

“U weet alles wat ek weet,” sê Janina. “Ek het die operasie beplan na aanleiding van Ismail Mohammed se intelligensie. Ek het vir Johnny Kleintjes gewerf. Net ek. Niemand anders het geweet nie. Ons het die data saam opgestel. Dit is vals, maar dit is geloofwaardig, ek is seker daarvan. Hy het die Amerikaners gekontak. Hulle was geïnteresseerd. Hulle het hom Lusaka toe genooi. Hy het gegaan. En toe kom die oproep na hul huis.” “En sy kry vir Mpayipheli.” “Onvoorsiens.” “Onvoorsiens, Janina? Volgens die transkripsie van Monica se ondervraging het Johnny twee weke voor hy Lusaka toe is, na haar werk toe gekom en gesê as iets met hom moet gebeur, is Mpayipheli die man. En bo-op die hardeskyf in die kluis was daar ’n nota met Mpayipheli se naam en telefoonnommer.” Dan sien sy wat die direkteur sien en die hand om haar hart druk ’n bietjie stywer. “Hy het geweet.” Hy knik. Sy sien teen ’n wyer hoek. “Johnny Kleintjes het ons uitverkoop.” “Vir ons én die Amerikaners, Janina.” “Maar waarom, meneer?” “Wat weet jy van Johnny Kleintjes?” Sy gooi haar hande in die lug. “Ek het sy lêer bestudeer. Aktivis, uitgewekene, ANC-lid, rekenaars …” “Johnny is ’n Kommunis, Janina.” Sy spring op, frustrasie en vrees die aandrywers. “Meneer die direkteur, met alle respek, wat beteken dit? Ons was almal Kommuniste toe dit ons gepas het om hulp van die Oosblok te kry. Waar’s die Kommuniste nou? Gemarginaliseerde dromers wat nie eens meer ’n noemenswaardige invloed op die regering het nie.” Sy staan met haar hande op sy lessenaar en raak bewus van ’n afkeuring in die

Zoeloe. Wanneer hy haar antwoord, is sy stem sag. “Johnny Kleintjes mag ’n dromer wees, maar jy het hom gedemarginaliseer.” “Ek verstaan nie,” sê sy en verwyder haar hande, staan terug. “Wat verstaan jy nie, Janina?” “Meneer,” sê sy en sak stadig terug op die stoel, “na wie toe kon hy gaan? Aan wie het hy ons uitverkoop?” “Dit is wat ons sal moet uitvind.” “Maar dit maak nie sin nie. Kommunisme … Daar’s niks oor nie. Daar’s niemand meer nie.” “Jy is te letterlik, Janina. Ek vermoed dit is meer ’n kwessie van ‘my vyand se vyand’.” “U sal moet verduidelik.” “Johnny het altyd ’n spesiale haat vir die Amerikaners gehad.” Insig kom stadig oor haar, onwillig. “U bedoel …” “Wie beskou die CIA deesdae as bedreiging nommer een?” “Here,” sê Janina.

* * * * *

’n Bebrilde swart soldaat met die epoulette van die Lugafweerskool op sy skouers kom roep vir Mazibuko onder die boom. “Die kolonel vra dat kaptein gou sal kom hoor.” Hy spring op. “Het hulle hom gekry?” Drafstap vooruit, bewus van die verwagting van die Reaksie-eenheid agter hom.

“Ek dink nie so nie, kaptein.” “Jy dink nie so nie?” “Die kolonel sal praat, kaptein.” Hy draf by die gebou in. Die kolonel staan by die radio, mikrofoon in die hand. “Ons het ’n situasie.” “Wat?” “Daar is nege-en-dertig Hell’s Angels op motorfietse by Windserton Road se blokkade. Hulle wil deurkom.” “Waar de fok is Windserton Road?” “Vyf-en-veertig kilometer noord, op die N12.” “Die Johannesburg-pad?” Die kolonel knik. “Fok hulle, stuur hulle huis toe.” “Dis nie só eenvoudig nie.” “Wat?” “Hulle sê daar is nog vyftig op pad. En as dié aankom, ry hulle deur en as ons hulle wil keer, moet ons maar skiet.” Mazibuko oordink dit alles en dan sê hy: “Laat hulle deur.” “Is jy seker?” Mazibuko glimlag. “Baie seker.” Die kolonel aarsel ’n oomblik en druk dan die seinknop op die mikrofoon. “Sersant, laat hulle deurkom net wanneer hulle wil.”

“Roger en uit,” kom die antwoord. “Wat is jou plan, kaptein?” vra die kolonel net voor Mazibuko met ’n sekere opgeruimdheid in sy tred uitloop. Hy kyk nie om nie, hou aan met stap. “Afleiding, kolonel. Daar’s niks soos ’n bietjie afleiding vir ’n span gefrustreerde soldate nie,” sê hy.

* * * * *

Die verkeersman is besig om die gatsometer se pypies sorgvuldig op te rol. Dit is ’n langsame taak as jy alleen is, maar hy doen dit meganies, sonder verwyt, net nog ’n deel van sy gemaklike roetine. Sy kop is by die swart motorfietsryer. Eienaardig. ’n Eerste. Swart man op ’n groot motorfiets. Jy sien nie baie van hulle nie. Maar dis nie die ding nie. Toe hy weggery het, die BMW se plat tweesilinderenjin wat so ’n gedempte, mooi geluid maak … Hy kon sweer hy het die man hoor lag – ’n diep, bulderende, aansteeklike, verlammende lag. Seker maar sy verbeelding.

* * * * *

“Wie?” vra Janina Mentz. “Al Qaida? Hoe, meneer? Hoe?” “My persoonlike mening is Teheran. Ek vermoed Johnny het op die een of ander manier ’n kontak of twee bekom. Dalk deur die plaaslike ekstremiste. Maar na my beskeie mening is dit nie noodwendig die brandendste kwessie nie, Janina.”

Sy haal diep asem om die groeiende onrus in haar te onderdruk. Sy kyk net voor haar, wagtend vir sy volgende woorde. “Die vraag wat ons nou moet vra, is wat is op die hardeskyf?” En dan weet sy waarom die balans verskuif het. Hy is nie die Zoeloe-bron nie, hy is nie Inkululeko nie. Hy is vry. Van agterdog, van misverstand, van omstandigheidsgetuienis. Hy is in die reine. Die direkteur leun oor die lessenaar na haar toe en sê met groot deernis: “Ek het gehoop jy sal ’n paar idees hê.”

* * * * *

Die luitenant van Een Infanteriebataljon het diep gedink voor hy die padblokkade by Petrusburg opgestel het. Sy probleem is dat dié plek oordadig baie paaie het wat soos are uit die hart van die dorp in alle rigtings sprei – drie grondpaaie na die noorde, dié oos en wes van die N8 na Kimberley en Bloemfontein, R48 na Koffiefontein, nog ’n grondpad suid en dan die teerpad na die swart woonbuurt, Bolokaneng. Waar stel jy jou versperrings op? Sy eindelike besluit was gebaseer op die beskikbare inligting: die voortvlugtige is op pad na Kimberley. Daarom is die blokkade net 400 meter buite die dorpsgrens aan Kimberley se kant, op die N8. En die SAPD, wat twee bakkies en vier lede opgeoffer het, sit volgens onderhandelde ooreenkoms op die grondpad wat parallel oos-wes loop en iewers na die Diamantstad se kant toe weer die N8 ontmoet, as ekstra versekering. En nou het die luitenant nog ’n moeiliker besluit om te neem. Een ding weet hy egter. As jy as lid van die militêre magte voor ’n ingewikkelde keuse staan, is jou eerste opsie om die besluit hoër op aan te gee. So dek jy, by wyse van spreke, jou agterhoede.

Daarom skroom hy nie om die radio te gebruik nie. “Oscar Hotel,” sê hy vir die Opsbevelvoerder by Lugafweerskool. “Ek het negentien ouens op BMW-motorfietse hier voorgekeer. Die een sê hy is ’n advokaat en hy sal ’n dringende interdik kry as hulle nie deurgelaat word nie. Oor.” Hy kan sweer hy hoor die kolonel “fok” sê, maar die radio-ontvangs is dalk nie suiwer nie. “Staan by, Papa Bravo, oor.” “Papa Bravo staan by.” Papa Bravo. Militêre afkorting vir Petrusburg. Daar was ’n tyd toe hy effens soos ’n gek gevoel het met dié terme, maar dit gaan verby. Hy wag, kyk na buite die tent wat langs die pad staan. Die BMW’s staan in gelid, twee-twee, almal se kopligte aan, die enjins wat luier. Waar de fok wil hulle heen? Sy manne, aanvalsgewere oor die skouer, staan nuuskierig en staar. Daar’s iets omtrent ’n klomp motorfietsryers. So asof dit ’n Genghis Khanverwoestingsbende is, op pad na iewers waar hulle kan plunder … “Papa Bravo, dit is Oscar Hotel Quebec, kom in, oor.” “Papa Bravo in, oor.” “Is jy seker daar is geen swart ouens op een van die BMW’s nie, oor.” “Ons is seker, Oscar Hotel, oor.” “Laat hulle deurkom, Papa Bravo. Laat hulle deurkom. Oor.” “Roger, Papa Bravo oor en uit.”

27

In die redaksiekantoor van die Cape Times lees Allison die storie wat van The Star se kantoor in Johannesburg ingekom het. “A violent man, a troublemaker and most probably a psychopath,” is how a former comrade-in-arms of the fugitive Tobela Mpayipheli describes the man now being sought across three provinces by intelligence authorities, the SA National Defence Force and the SAPD. According to Brig. Lucas Morape, a senior member of the Supply and Transport Unit at SANDF Headquarters in Pretoria, he served with Mpayipheli in Tanzania and a Kazakstan military base in the former USSR, where Umkhonto weSizwe soldiers were trained as part of Eastern Block for the Struggle in the eighties. “In one instance, he almost beat a Russian soldier to death in a messroom fistfight. It took the leadership weeks to repair the diplomatic damage done by this senseless act of brutality.” Mpayipheli allegedly received sensitive intelligence data from an unknown source last night, took a BMW motorcycle from his Cape Town employer, and is heading north. He slipped through a military cordon at Three Sisters early this morning during a heavy rainstorm. His current whereabouts are unknown. In an issued statement, Brig. Morape goes on to describe Mpayipheli as a compulsive brawler who became such a problem to the ANC that he was removed from the training program. “I am not surprised by allegations that he worked for a drug syndicate in the Cape. It fits his psychopathic profile perfectly.” “Psychopathic profile,” sê sy sag vir haarself en skud haar kop. Nou’s almal skielik sielkundiges. Hoe goed pas die brigadier se siening nie in by die poging van die minister nie.

Die wiele is aan die rol, die groot staatsmasjien tel stoom op. Mpayipheli het nie ’n kans nie. En dan lui haar selfoon. “Allison Healy.” “Dit is Zatopek van Heerden. Jy soek my.” Die stem is antagonisties. “Dankie dat u terugskakel, doktor.” Sy hou dit hartlik, innemend. “Dit is in verband met meneer Tobela Mpayipheli. Ek sal u graag ’n paar …” “Nee.” Kortaf en beneuk. “Doktor, asseblief …” “Moet my nie ‘doktor’ nie.” “Ek vra mooi, ek …” “Waar kom jy daaraan dat ek hom ken?” “Ek het met Orlando Arendse gepraat.” Hy bly so lank stil dat sy dink hy het neergesit. Sy wil weer “doktor” of iets, wat noem sy die man … En dan vra hy: “Orlando Arendse?” “Dis reg, die … die …” “Die dwelmbaron.” “Ja…” “Orlando het met jou gaan sit en gesels?” “Ja…” “Jy het moed, Allison Healy.” “Ek …”

“Waar wil jy praat?”

* * * * *

Dertig minute suid van Petrusburg, net anderkant die Rietrivier, krul die pad vir ’n entjie lui-lui tussen Vrystaatse koppies deur, ’n paar wyd swiepende draaie voor dit weer waterpas trek, maar genoeg om die motorfiets weer onder sy aandag te bring, die enjin wat in die hitte optimaal funksioneer, ’n gerusstellend konstante, voelbare hartklop onder hom, ’n amperse vasvoetigheid, ’n verlenging van sy liggaam. Dit is ’n oomblik waarin hy besef hy sal kan aanhou met ry, verby Lusaka, aanhou, noord, dag na dag, hy en die masjien en die pad en die horison. Dit is ’n oomblik waarin hy die verslawing snap waarvan die wit kliënte praat. Hierdie tyd van die dag. Asof die son weet sy dagtaak is byna afgehandel, skyn dit met ’n gemoedelikheid van sagter oranje. Hy het die laatmiddag se towerkuns in Parys ontdek, tydens sy twee jaar van verlatenheid nadat die Muur geval het, sy lot verbind met die Berlynse skans. Ook hy het getuimel, van gevierde sluipmoordenaar, die liefling van Stasi en die KGB, tot ongeskoolde werklose. Van welgestelde man van die wêreld tot ontnugterde wat besef het dat die dertig dollar in sy bankrekening die laaste is en dat daar nie nog gaan kom nie. Van arrogansie tot depressie, met die onwillige, woedende vrede maak met dié nuwe werklikheid tussenin, tot hy opgestaan het uit sy selfbejammering en van deur tot deur moes loop om werk te soek soos ’n lae arbeider. Monsieur Merceron wat gevra het om na sy hande te kyk: “Dié hande het nog nooit gewerk nie, maar hulle is gebou vir werk.” Hy het die betrekking gekry, net wes van die Gare du Nord in Montmartre. Handlanger by die bakkery, veër van meelbedekte vloere, aflaaier van sakke en bokse, skropper van die groot meganiese mengers, afleweraar van die baguettes, vroegoggend, met arms vol brode. In die winter het die stoom uit die warm brood in sy neusvleuels opgeslaan en die geur het vir hom die reuk van Parys geword, vars en eksoties en heerlik. En laatmiddag, wanneer die son skeef sit en die hele stad in transito tussen werk en woning is, kon hy huis toe gaan na sy

eersteverdiepingkamer naby die Salvador Dali-museum. Hy het elke dag die ompad gestap, eers die trappies teen die heuwel op na die Sacré-Coeur, die Basilika van die Heilige Hart, uitgeklim en heel bo gaan sit, sy liggaam aangenaam uitgeput, en gekyk hoe die aand die stad soos ’n jaloerse minnaar opeis. Die geluide wat opstyg, die skakerings wat langsaam verskuif na grys, die hurkende massa van die Notre Dame, die slingerende Seine, die son wat vir oulaas goud slaan uit die koepel van Les Invalides, die Eiffel se waardige eensaamheid en ten ooste die Arc de Triomphe. Hy het gesit tot elke landmerk in die donker verdwyn en die liggies se flonker, soos sterre aan die stadsfirmament, die toneel verander in ’n dimensielose wonderwêreld. Dan het hy opgestaan en in die kerk ingestap en die vrede van die binneruim hom laat vul voor hy vir elkeen van sy slagoffers ’n kers aangesteek het. Die herinneringe vul hom met ’n diep verlange na die eenvoud van daardie twee jare en hy dink as hy nou, met dié geld in sy sportsak, die GS se neus noord hou, kan hy oor ’n maand daar wees. Hy grynslag binne die valhelm. Hoe eienaardig is dit nie – nou wil hy daar wees. En die een ding, die enkele leemte, die groot begeerte toe hy daar was, was juis om terug te wees in hierdie landskap wat voor hom uitstrek. Hoeveel keer het hy nie gewens hy kan weer ’n doringboom se sambreel teen die vaal veld sien nie, hoe het hy nie gesmag na die aardskuddende gerammel van ’n donderwolk, die donkergrys aambeeldvorm, die weerlig van ’n reënbui oor die oop, wye, oneindige vlaktes van Afrika nie.

* * * * *

Vincent Radebe wag haar in by die deur van die Opskamer en sê: “Mevrou, ek sal ’n kampbed vir Miriam Nzululwazi indra, ek besef ons kan haar nie nou laat gaan nie.” Janina plaas haar hand op die swart man se skouer en sê: “Vincent, ek weet dit was nie vir jou ’n maklike besluit nie. Dit is die groot probleem in ons werk: Daar is nooit maklike besluite nie.”

Sy loop tot in die middel. Sy sê elke span moet besluit wie die nagwaak gaan hanteer, wie huis toe moet gaan om te rus, solank daar môreoggend ’n vars skof is om die dag te begin. Sy sê sy gaan vir ’n uur of twee uit wees, sy wil haar kinders gaan groet. As daar iets is, het hulle haar selfoon. Radebe wag tot sy weg is voor hy stadig en onwillig na die ondervragingskamer stap. Hy weet wat hy vir die vrou moet sê, maar soek na die regte woorde. Wanneer hy die deur oopsluit en instap, staan sy dringend op uit die stoel. “Ek moet nou gaan,” sê sy. “Mevrou …” “My kind,” sê sy. “Ek moet my kind gaan haal.” “Mevrou, dit is veiliger as jy hier bly. Net een nag …” Hy sien die vrees oor haar gesig, die verwildering in haar oë. “Nee,” sê sy. “My kind …” “Mevrou, stadig. Waar is hy?” “By die dagsorg. Hy wag vir my. Ek is al klaar laat, asseblief, ek smeek jou, julle kan dit nie aan my kind doen nie.” “Hulle sal hom versorg, mevrou.” Sy huil en dan sak sy op haar knieë, haar stem gevaarlik hoog, haar arm om sy been. “Asseblief, my broer, asseblief …” “Net een nag, mevrou. Hulle sal hom versorg. Ek sal seker maak. Dit is veiliger só.” “Asseblief, asseblief.”

* * * * *

Tobela sien die bord langs die pad wat sê Petrusburg is net tien kilometer weg en hy haal diep asem, asof hy homself wil staal vir wat voorlê, die volgende versperring in sy pad. Daar is ’n hoofroete hier voor wat hy moet oorsteek, nog ’n keerwal voor hy kan oorspoel in die volgende stuk platteland van grondpaaie en uitgestrekte plase. Dit is die laaste hekkie voor die wêreld tussen hom en die grens met Botswana ooplê. En hy moet petrol ingooi.

* * * * *

Die verkeersamptenaar van die Vrystaatse Provinsiale istrasie hou by die kantoor in Koffiefontein stil. Hy sluit die kattebak van die patrolliemotor oop, trek die gatsometer in sy houer uit en dra dit moeisaam deur toe, sit dit neer en maak die deur oop. Sy twee kollegas is reg om te loop. “Jy is laat,” sê die een, ’n wit vrou in haar vyftigerjare. “Het jy nie die motorfietsryer gevang nie?” vra die ander, die jong Sotho met die bril en die modieuse haresnit. “Watter motorfietsryer?” vra die verkeersman.

* * * * *

Allison kry die hoewe by Morningstar met moeite. Sy ken nie dié deel van die Kaap nie. Niemand ken hierdie deel van die Kaap nie. “As jy deur die hek ry, vurk die pad. Jy moet links hou, na die klein wit huisie toe,” het dr. Zatopek van Heerden gesê.

Sy sien dit, en agter lê Tafelberg in die verte. En ver oor die see hang ’n wolksliert soos ’n lang grys linnebanier voor die sakkende son, so ver as wat die oog kan sien.

* * * * *

Lizette hardloop uit die huis voor sy stilhou en as sy die motordeur oopmaak, is haar dogter by haar en gooi haar arms teatraal om haar. “Mamma!” ’n Dramatiese uitroep voor die omhelsing. Sy wil lag, want die kind is nou in daardie ongemaklike stadium van selfbewustheid. Arms om haar nek en sy voel die warmte van die kind se lyf, sy ruik haar dogter se hare. “Hallo, my kind.” “Ek het verlang!” ’n Uitroepteken van oordrewendheid. “Ek het julle ook gemis,” sê sy, wetend dat die omhelsing te lank sal aanhou, dit is hoe dit moet wees. Sy sal moet sê: “Wag, ek moet uitklim,” en Lizette gaan vra: “Gaan Mamma nie die kar bêre nie,” en sy sal moet antwoord: “Nee, ek moet netnou weer ry.” Sy kyk op en Lien staan op die trappies voor die stoep, stil en statig, net om te benadruk dat sy beheer oor haar emosies het, dat sy die ouer, sterker een is. Janina Mentz se hart is vol. “Mamma,” roep Lien van die stoep af, “Mamma het al weer vergeet om die flikkerlig af te sit.”

* * * * *

Radebe maak die ondervragingskamer se deur agter hom toe en hy kan die snikke nie meer hoor nie. Hy weet hy het die verkeerde besluit geneem. Hy het dit daar binne besef, met

haar gesig teen sy knieë. Sy is net ’n ma, nie ’n speler nie. Sy het net een begeerte en dit is om by haar kind te wees. Hy staan vir ’n oomblik stil om die gevoel binne te analiseer, want dit is vir hom vreemd en nuut, en dan weet hy wat gebeur het. Die voltooiing van ’n kringloop – hy het eindelik geword wie hy nie wil wees nie en in daardie oomblik besef hy hy moet hier weg, uit hierdie betrekking, dit is nie wat hy wou doen nie, miskien is dit wat hy nie kán doen nie. Sy ideaal was om sy land te dien, die nuwe, brose suigeling van ’n demokrasie, om op te hef en te bou, nie om te breek nie. Kyk waar staan hy nou. Hy neem die besluit op daardie oomblik: Hy sal sy bedankingsbrief nou gaan skryf en dit in Janina Mentz se hand stop en sy goed pak. Nóú. Hy verwag ’n sekere verligting, maar dit bly afwesig. Hy stap na die trappe, die donker steeds in sy kop. Later sal hy wonder of dit sy onderbewussyn was wat hom nie die deur laat sluit het nie. Later sal hy sy uitgaan uit die vertrek oor en oor in sy kop terugspeel en elke keer sal die sleutel draai. Maar dan sal dit te laat wees.

* * * * *

Mazibuko bêre die geweerlappe en olie in die olyfgroen seilsak en staan op. Hy loop doelbewus na waar Klein-Joe by Zonghu en Da Costa sit. Hy voel steeds skuldig oor sy uitbarsting teenoor Moroka. “Is julle lus vir ’n bietjie pret?” vra hy. Hulle kyk op na hom, knikkend. “Hoeveel van ons is nodig om veertig Hell’s Angels aan te vat?” vra hy. Da Costa snap dadelik en lag, “hu-hu”.

“Net so een of twee,” sê Klein-Joe, soekend na sy goedkeuring. “Vat die hele Alpha, kaptein,” sê Zonghu. “Ons verdien dit.” “Nou toe,” sê Mazibuko, “moenie ’n groot ding daarvan maak nie. Kry die manne stil bymekaar.” En dan hoor hy die hardlopende voetstappe en draai om. Dit is die bebrilde troep, die boodskapper van die kolonel. “Kaptein, die kolonel …” sê hy uitasem. “Wat is dit dié keer? Ouens op Hondas?” “Nee, nee, kaptein, dis oor Mpayipheli.” Mazibuko se binneste ruk. “Wat?” Hy is te bang om te hoop. “Die kolonel moet maar self …” Hy gryp die soldaat voor die bors. “Sê my nou.” Die oë agter die bril is verskrik, die stem bewend. “Hulle weet waar hy is.”

28

Hy herken die simptome. Sy hart wat stelselmatig vinniger klop, die sagte gloed van hitte, die fyn sweet van palms en voorkop en die vae lighoofdigheid, asof sy brein nie kan voorbly met die oormaat suurstof nie. Hy reageer uit gewoonte, haal diep asem, hou dit alles onder beheer. Hy trek in by die eerste vulstasie in Petrusburg se hoofstraat en sien hoe twee F 650 GS-ryers vertrek. Hy hou by die pomp stil. Die enjin is nog nie af nie wanneer die petroljoggie sê: “Can you believe it, black like me.” Hy reageer nie. “Weet jy waarvoor staan Bee-em-dabbeljoe?” vra die joggie, ’n jong swart man, agtien of negentien. “Waarvoor?” “Bankrot maar windgat. Dis wat die Boere sê.” Hy probeer lag, skakel die fiets af. “Vol maak?” “Asseblief.” Hy sluit die tenk se deksel oop. “Wat gaan julle maak as julle die Xhosa-biker kry?” vra die joggie in Tswana en druk sy elektroniese sleutel teen die petrolpomp. Die syfers draai terug na nulle. “Ekskuus?” “Julle gaan net ’n las wees. Daardie man het ’n oop pad nodig.” “Die Xhosa-biker,” sê hy en begrip kom stadig. Hy hou die tuimelende syfers op die pomp dop. Eindelik vra die joggie: “Waar kom jy vandaan?”

Die pomp staan op negentien liter en die petrol loop steeds. “Van die Kaap af.” “Die Kaap?” “Ek ís die Xhosa-biker,” sê hy op ’n ingewing. “In your dreams, my broer.” Een-en-twintig liter en die tenk is vol. “Die regte een is by Kimberley en hulle gaan hom nie vang nie. En weet jy wat sê ek? Ek sê good luck, want dit is hoog tyd dat iemand die gravy train stop.” “O?” “Dit vat nie ’n rocket scientist om uit te werk wat hy by hom het nie. Dis die nommers van die regering se Switserse bankrekenings. Miskien trek hy die geld en gee dit vir die mense. Dan sal jy regte redistribution of wealth sien. Jy skuld my R74.65.” Tobela Mpayipheli oorhandig die geld. “Waar’s die padblokkade?” “Daar’s twee, maar die BMW’s ry deur. Hulle moenie, want julle gaan net in die pad wees.” Hy bêre die beursie, sluit die drakas toe. “Waar?” Erns in sy stem. Die joggie se oë vernou. “Kimberley se kant toe. Jy draai by die vierrigting links.” Hy beduie, straatop. “En die ander een?” “Op die Paardeberg-grondpad. Dis verder aan, anderkant die koöperasie, dan links.” “En as ek Boshoff toe wil ry?” “Wat is jou naam?” vra die joggie in Xhosa. “Nelson Mandela.” Die joggie kyk na hom en dan sprei die glimlag breed. “Ek weet wat jy wil doen.”

“Wat?” “Jy wil hom anderkant Kimberley inwag.” “Jy’s te slim vir my.” “Boshoff is net reguit aan, oor Poplar Grove vir so twintig kilo’s en dan draai jy links anderkant die Modder en weer regs by die volgende brug.” “Die Modder?” “The Mighty Modder, Kapenaar, die Modderrivier.” “Dankie.” Hy het die valhelm op, stoot sy vingers in die handskoene. “As jy hom sien, sê vir hom ‘sharp, sharp’.” “Sharpzinto, muhle, stereke.” Hy trek weg. “Jy praat die taal, my broer, jy praat die taal,” hoor hy die joggie agterna roep.

* * * * *

Miriam het voor die stoel in die ondervragingskamer op haar knieë gesit en gehuil. Haar trane het begin by die wete dat Pakamile vandag vir die eerste keer sal wag en wag en wag vir sy ma om te kom. Vir die eerste keer, want sy was nog nooit laat nie. In ses jaar was sy nog altyd daar om hom te gaan haal, maar vandag sal hy nie weet wat aan die gebeur is nie. Die ander kinders sal afgehaal word, die een na die ander, en hy nie. Here, sy kan hom sien, sy kan haar kind se vrees voel en dit maak haar hart stukkend. Stelselmatig het haar huil ook die breër verlies ingesluit van haar bestaan met Tobela, die verlore volmaaktheid daarvan. Die liefde, die vastigheid van elke dag, die voorspelbaarheid van ’n man wat aand na aand huis toe kom en haar kom vashou en sag in haar oor sy liefde beken. Die toneel van hom en haar seun agter die huisie in die groentetuin, die blok van ’n man op sy hurke by die klein gestalte van die kind, so by mekaar, en haar Pakamile se onverbloemde heldeverering. Die verlies van die aande wat hulle in die kombuis gesit het, hy met sy boeke. Hy het gelees en studeer met ’n

dors en ’n toewyding wat skrikwekkend was. Sy het vir hom gesit en kyk, haar mooi, groot man wat nou en dan sou opkyk met daardie lig van nuwe kennis in sy oë as hy sê: “Het jy geweet …” Wanneer hy sy verwondering uitgespreek het oor die wêreld wat hy besig was om te ontdek, dan wou sy opstaan en haarself voor hom werp en sê: “Jy kan nie waar wees nie.” As hulle in die bed lê en hy sy lyf teen haar inskuif en ’n arm oor haar sit en haar besitlik teen hom vastrek, het sy diep stem wye paaie geloop, het hy met haar gedeel wat in sy hart was, so baie dinge. Die toekoms, hulle drie en hul nuwe begin op ’n plaas wat groen en mooi en mistig lê en wag. Oor die land en die politiek en die mense. Sy soms eienaardige waarnemings by sy werk. Sy kommer oor die geweld en die armoede in die townships. Die wegsyfer van Xhosa-kultuur in die woestynsand van ’n nabootsing van alles wat Amerikaans is. En soms, in die oomblikke voor hulle aan die slaap raak, het hy gepraat oor sy pa en sy ma. Hoe hy wil gaan vrede maak, hoe hy wil gaan boete doen. Sy het gehuil omdat dit alles weg is. Verlore, want niks sal weer dieselfde wees nie. Sy het gehuil dat haar liggaam geruk het en die sitplek van die stoel nat was. Tot sy eindelik bedaar het, uitgehuil was, en daar het net een ding oorgebly – die drang om hier uit te kom. Sy weet nie waarom sy opgestaan het en die deur getoets het nie. Miskien het sy iewers in haar onderbewussyn die kennis vasgelê dat, met die laaste toemaak, die klank van ’n sleutel wat draai afwesig gebly het. Miskien was dit net desperaatheid. Maar toe sy die handvatsel draai en trek, het die deur beweeg onder haar vingers en het sy geskrik en dit toegestoot en op die punt van die stoel gaan sit. Sy het na die deur gekyk, met haar hart wat verskriklik klop oor die moontlikhede wat dit oopgemaak het.

* * * * *

Allison sit in ’n plastiektuinstoel op die stoep van die klein wit huisie met die groen dak. Oorkant haar sit doktor Zatopek van Heerden en hy boei haar met sy skraal lyf en sy intense oë en die energie wat in hom opgesluit lê. Soos ’n gespanne veer. En iets anders, iets onpeilbaar en onherkenbaar en bekend.

Dit is warm en windstil en die lig is sag op die grens tussen middag en aand. Hy het ’n bier in die hand en sy drink water met rinkelende ysblokkies. Hy het haar eers onder kruisverhoor geneem oor alles wat sy weet. Hy was soos ’n valk wat bo die geskarrel van haar woorde gehang het, gereed om toe te slaan op enige onsin. En nou het sy haar kronologiese storie klaar vertel en hy vra: “En wat nou? Wat wil jy hê?” Die intensiteit van sy blik maak haar ongemaklik, asof hy tot binne haar wil kyk, sy oë nooit stil nie, oor haar en op haar. Hy soek en meet, evalueer. Kan hy met sy sielkundige kennis die fraksies van haar stem en lyftaal vermenigvuldig tot by ’n som van haar gedagtes? Daar is, op ’n vreemde manier, ’n seksualiteit in hom wat na haar uitreik en sy voel die onwillekeurige reaksie daarop diep in haar eie lyf. “Die waarheid,” sê sy. “Die waarheid.” Sinies. “Dink jy daar is so iets?” Hy kyk nie soos ander mense weg as hy praat nie. Sy oë verlaat nooit haar gesig nie. Wat is dit, dié ding wat sy voel? “Dit is ’n bewegende teiken,” gee sy toe. “My dilemma is lojaliteit,” sê hy. “Tobela Mpayipheli is my vriend.”

* * * * *

Vier Rooivalk-aanvalshelikopters vlieg laag oor die plat aarde, steek die grens tussen die Noord-Kaap en die Vrystaat oor. Agter hulle twee Oryx, stadig en vergelyking. In die beknopte binneruim van elk sit vier lede van die Reaksieeenheid se span Alpha, nou ten volle geklee in die uniform van hul dagtaak, koeëlvaste baadjies, metaalhelms waaraan die infrarooi kopstukke gemonteer is, vuurwapens gemaklik met beide hande vasgehou tussen hul bene. In die leidende Oryx probeer Mazibuko ’n selfoongesprek voer bo die buldering van die motore.

* * * * *

Tussen haar dogters se huiswerkboeke in die eetkamer van haar huis kan Janina Mazibuko se stem skaars hoor. “Waar, Tiger? Waar?” “Iewers by Pe …” “Ek kan nie hoor nie.” Haar eie stem is byna ’n kreet. “Petrusburg.” Petrusburg? Sy weet nie waar dit is nie. “Ek gaan terug Opskamer toe, Tiger. Ons sal die radio moet probeer.” “… hom kry …” “Wat?” Die sein gaan verlore. “Wat van Petrusburg, Mamma?” vra Lien. “Dis werk, my kind. Mamma sal moet teruggaan.”

* * * * *

Die spanning toe hy ingetrek het by die vulstasie het ’n herinnering losgetorring en nou kom dit terug. Hy onthou die bewing van sy hande en die sweet van sy gelaat daardie eerste keer. Hy was in München met die SVD in sy hande, die lang skerpskutterswapen, die nuutste model met sintetiese, nievoubare kolf, ’n geweer wat sy doodshand tot 3 800 m ver kan reik, die kruis van die PSO-1 teleskoop soekend na Klemperer, die dubbelagent wat by die deur ’n kilometer

ver sal uitkom. Dit was asof Evgeniy Fedorovich Dragunov langs hom gelê het, die legendariese, nederige Russiese wapenontwerper. Hy het hom vlugtig ontmoet in Oos-Duitsland toe hy en die ander studente van die Stasi-skerpskutterskool moes help met die toets van ’n eksperimentele SVDS. Kameraad Evgeniy Fedorovich was gefassineer deur die swart leerling met die onmoontlike groeperings: op 2 000 meter met ’n dwarswind van 17 kilometer per uur en die swak lig van ’n swaar bewolkte winterdag het Tobela Mpayipheli ’n R100-faktor van minder as 400 mm geskiet en die bonkige, bejaarde Rus het iets in sy moedertaal gesê en met sy arbeidershande sy dik swartraambril opgestoot en toe aan die Xhosa se skouer gevat, asof hy wou seker maak hy is werklik. Hy wou dié een aan Dragunov opdra, maar Liewe Vader … Sy hart, rukkend binne-in hom, sy eerste werklike natwerk, sy vingers en palms glad van die sweet. Op die oefenskietbaan was dit die testosteroon van mededinging, maar nou is dit werklikheid, ’n mens van vlees en bloed, ’n bleskop-middeljarige WesDuitser wat aan al twee kante van die draad wei. Die KGB het hom geoormerk vir eliminasie en dit is tyd dat die ANC se uitruilstudent sy brood verdien. Wasem op die teleskoop se lens. Hy durf nie sy oog wegneem nie. Die deur gaan oop.

* * * * *

Miriam sit op die stoel en staar na die deur, probeer die roete onthou hoe hulle haar ingebring het. Is daar ’n ander pad uit? Dit is so stil in die gebou – net die fyn geluid van die lugversorger en nou en dan die kraak van metaal wat uitsit of inkrimp. Sy kan nie veel langer wag nie.

* * * * *

“Ek wil nie op rekord wees nie,” sê dr. Zatopek van Heerden. “Dit is die

voorwaarde.” “Ek sal my storie eers vir jou wys,” hoop sy op ’n kompromis, maar hy skud sy kop. “Ek is nie anti-media nie,” sê hy. “Ek glo elke land kry die media wat hy verdien. Maar Tobela is my vriend.” Allison moet ’n besluit neem en eindelik sê sy hulle het ’n ooreenkoms. En dan begin Van Heerden praat, sy oë wat haar gesig nooit verlaat nie.

* * * * *

Mazibuko hou die lig van die klein flitsie op die kaart voor hom. Die fokken probleem is dat die R48 anderkant Koffiefontein vurk, die R705 na Jacobsdal toe, die R48 gaan aan na Petrusburg. Hy het vier Rooivalke suid gestuur na Jacobsdal, die ander vier saam met die twee Oryx na die meer waarskynlike ooste, maar die moeilikheid is die fokken verkeersman het te laat gepraat en Mazibuko se berekeninge sê die voortvlugtige kan al anderkant Petrusburg wees. Maar waar? Waar? Waar de fok, want die padblokkades, twee fokken padblokkades, sê daar’s ’n horde BMW’s deur, maar nie een het ’n Xhosa op nie en die moontlikhede is legio. Waar gaan jy heen, jou hond? Dealesville of Boshoff? Sy vinger trek die roetes verder en hy dobbel op Mafikeng en die Botswana-grens. Dan moet dit Boshoff wees. Is hy al oor die Modderrivier? Die Rooivalke sal elkeen ’n grondpad moet volg, want daar’s te veel keuses.

* * * * *

“Hy is nie ’n komplekse man nie, maar dit is juis waar jy jou kan misgis,” sê Van Heerden. “Te veel mense stel ongekompliseerdheid gelyk aan eenvoud of ’n gebrek aan intelligensie. Tobela se niekompleksiteit lê in sy besluitnemingsvaardighede. Hy is daadwerklik, kyk na die feite, aanvaar of

verwerp. Hy tob nie en hy wroeg nie. As Miriam vir jou gesê het hy help ’n vriend deur ’n voorwerp Lusaka toe te neem, dan het hy die besluit geneem dat sy lojaliteit by die vriend lê, ongeag die implikasies. Kant en klaar. Hulle gaan sukkel om hom daarvan te laat afsien. Hulle gaan hulle hande vol hê.”

* * * * *

Net ’n deel van sy konsentrasie is op die lang ligbaan wat die GS se dubbele ligte nou deur die groeiende donker uitwerp. Die grondpad is goed, rooibruin en hard. Hy hou sy spoed laag, 60, 70, want sy val in die Karoo in die reën spook nog. Die ander deel van sy kop is in München. Sy eerste sluipmoord. Iewers in sy agterkop daarvan bewus dat hy herleef, skielik, die afgelope 24 uur, weet dit is omdat hy weer geaktiveer is. Hy laat dit vloei, laat dit uitkom. Miskien is dit deel van ’n herstelproses, van ’n omskakeling, van ’n afsluiting. Sodat hy dit kan afskud, ’n punt aan die einde van ’n paragraaf in sy metamorfose. Die deur het oopgegaan en sy vinger het om die sneller gekrul, die SVD ’n verlenging van sy wese. Hy kan in sy geestesoog die rondte sien, wagtend vir val van metaal op die slagdop, die 9,8 gram staal van die 7,62 millimeter koeël wagtend voor dit deur die viergroef-tonnel van 24 sentimeter se loop getol word, deur die klankdemper en dan in die boogtrajek, onherroeplik op pad, drukking op die sneller. ’n Vrou en kind verskyn in die lens. Bevriesing van beweging. Die kruis op haar voorkop – reg onder die band van die helderblou wolmus. Hy sien die eweredigheid van haar gelaat, die helder, gesonde vel, die lagplooie langs haar oë. Hy blaas sy asem uit en sy hart se tempo versnel nog so ’n bietjie.

* * * * *

Tiger Mazibuko skree die bevele in die mikrofoon. Daar is drie roetes na Boshoff, van Paardeberg, Poplar Grove en Wolwespruit. Twee Rooivalke op die eerste, sy primêre keuse, een elk op die ander twee. Vlieg noord. Hy wil hê hulle moet van Seretse af begin soek.

“Ek sit die TDATS op infrarooi,” sê die vlieënier oor die radio en Mazibuko het geen idee waarvan hy praat nie. “Dit beteken ons sal hom sien, al is sy ligte af.”

29

Miriam staan meteens op, maak die deur oop en gaan uit, maak dit saggies agter haar toe. Die gang is leeg en die grys, koue teëlvloer strek links en regs uit. Sy het van die linkerkant gekom, daar was kantore en mense daar. Sy draai regs, die plat hakke van haar skoene hoorbaar, tip-tap, tip-tap, sy stap. Doelgerig. Sy sien ’n ander deur aan die einde van die gang. Fire Escape.

* * * * *

“Hoe goed was hy opgelei as soldaat?” vra Allison. “Soldaat? Hy was nie ’n soldaat nie.” “Hy was in Umkhonto.” Hy kyk verbaas na haar. “Jy weet nie?” “Weet nie wat nie?” “Hy was ’n sluipmoordenaar. Vir die KGB.” Sy weet haar gesig wys haar verstomming, haar teleurstelling. “En nou gaan jy hom daarop oordeel? Nou dink jy dit verander alles?” “Dit is net …”

“Minder edel?” Sy soek na woorde. “Nee, nee, ek …” maar hy gee haar nie kans nie. “Jy het ’n prentjie in jou kop gehad van ’n voetsoldaat vir die Struggle, ’n relatief eenvoudige troep, miskien so ’n bietjie van ’n rebel wat nou en dan baklei, maar niks meer as dit nie. Net ’n gewone soldaat.” “Ja. Nee. Ek het nie gedink hy’s gewoon nie …” “Ek ken nie die hele storie nie. Dit was die Russe wat hom ontdek het. Skietkompetisie iewers in Kazakstan, by ’n basis in die berge toe hulle die ANCmanne opleiding gegee het. Ek vermoed hy het sewe soorte kak uit die Kommies geskiet en toe sien hulle moontlikhede. Hy het twee jaar lank opleiding in OosDuitsland gekry, by die een of ander gespesialiseerde spioenskool.” “Hoeveel mense het hy …” “Ek kan nie die presiese syfer onthou nie. Tien, vyftien …” “Jesus,” blaas sy haar asem uit. “Are we still off the record here?” “Ons is, Allison Healy.” “Jesus.” Sy sal dit nie kan skryf nie.

* * * * *

Hy het die lens van die teleskoop ’n vinnige vee met die sagte doek gegee, weer sy oog daaragter opgelyn. Nie te naby nie, net die regte fokuslengte. Weer sy verstellings nagegaan, weer gewag vir die deur. Die druppels loop teen sy voorkop af – hy sal ’n sweetband moet kry, dit gaan sy oë brand. Die deur, donker hout, nou weer toe. Sy palms is nat, die temperatuur binne die warm klere steeds stygend. Hy het bewus geraak van ’n afkeer in wat hy besig was om te doen. Dit is nie

hoe ’n mens oorlog maak nie – dit is nie reg nie, dit is nie die manier van sy mense nie.

* * * * *

Daar is ’n staaf op die deur, wit letters op ’n groen agtergrond wat sê “Push/Druk”. Miriam maak so en daar is ’n harde klapgeluid wanneer die slot ontkoppel. Die deur kraak en kreun as die ongebruikte skarniere protesteer met die oopswaai. Sy sien sy is buite. Sy sien die nag en sy hoor die stadsgeluide en sy tree vorentoe, maak die deur agter haar toe. Sy kyk af, en ver onder is daar ’n steeg, maar hier voor haar is ’n staalreling en die roeswonde van die afgesaagde metaaltrap. Sy besef te laat dit is ’n doodloopstraat. Die deur agter haar het toegeklik en daar is nie ’n handvatsel aan die buitekant nie.

* * * * *

Die liggie flits by toegangsbeheer se kontrolepaneel. Die beampte tel die interne telefoon op en skakel die Opskamer. Dit is Quinn wat antwoord. “Die branddeur op die sewende verdieping. Die alarm is geaktiveer,” sê die beampte. Quinn verhef sy stem. “Wie is op die sewende verdieping? Die branddeur is geaktiveer.” Ses meter regs van hom sit Radebe en luister na die gekrap van die Rooivalke se radio’s meer as ’n duisend kilometer noord. Hy hoor Quinn net gedeeltelik, maar dit is asof hy ’n voorgevoel het. “Wat?” “Iemand het die branddeur op sewe oopgemaak.” Quinn en Radebe kyk vir

mekaar en daar is begrip en Radebe voel hoe ’n ysige greep sy ingewande knel.

* * * * *

“Jy’s ’n joernalis. Jy behoort te weet begrippe soos goed en boos is relatief,” sê Van Heerden. Hy het opgestaan en beweeg tot op die rand van die stoepie, hy kyk uit na die naghemel. “Nee, nie relatief nie. Lomp. Onvoldoende. Jy wil kant kies. Jy wil vir hom wees of teen hom wees. Jy wil hê iemand moet reg wees, aan die kant van geregtigheid.” “Jy klink soos Orlando Arendse,” sê sy. “Orlando is nie ’n dwaas nie.” “Hoeveel mense het hy vermoor?” “Luister na jou woordkeuse. Vermoor. Hy het niemand vermoor nie. Hy het oorlog gevoer. En ek weet nie hoeveel van die vyand voor hom gesneuwel het nie, maar ek vermoed dit was ’n hele klomp, want hy was goed. Hy het nooit gesê nie, maar ek het hom in aksie gesien en sy vaardighede was indrukwekkend.” “En toe word hy ’n handlanger by ’n motorfietswinkel?” Van Heerden beweeg weer, kom nader aan haar. Dit is vir Allison tegelyk opwindend en bedreigend. Hy kom teen haar verby en leun terug op die wit tuintafel van plastiek, gaan sit bo-op. Sy ruik hom, sy sweer sy kan hom ruik. “Ek het gewonder wanneer jy by die kruks van die saak gaan uitkom.” “Wat bedoel jy?” “Die vraag wat jy en die Spoke moet vra, is waarom Tobela weg is by Orlando. Wat het verander? Wat het gebeur?” “En die antwoord?”

“Dit is waar sy Achilleshiel lê. Jy sien, sy lojaliteit was nog altyd volkome. Eers was dit die Saak. Die ANC. Die Stryd. En toe dit alles verby is en hulle laat hom hoog en droog, het hy sy talente gevat en gaan soek na iemand wat dit kon gebruik. Hy het vir Orlando gekry en hom gedien met ’n onberispelike werksetiek. En toe gebeur iets. Binne hom. Ek weet nie wat dit was nie, ek het my vermoedens, maar ek weet nie presies nie. Ons was in die hospitaal, ek en hy, stukkend geskiet en gebliksem, toe kom sit hy een oggend hier net voor ses by my bed en hy sê hy’s klaar met geweld en baklei. Ek wou nog praat, ek wou nog spot, soos ons manier was, maar hy was ernstig, emosioneel, ek kon sien dit was vir hom ’n groot ding.” “En dit is sy Achilleshiel?” Van Heerden leun vorentoe en sy wil terugdeins van hom af. “Hy dink hy kan verander. Hy dink hy hét verander.” Sy luister na die woorde, registreer die betekenis, is ook allesoorheersend bewus van die subteks tussen hulle. In daardie oomblik snap sy die aantrekkingskrag, die onsigbare band: Hy is soos sy. Iewers in hom is daar iets afwesig, iets vreemds, asof hy nie tuis is in hierdie wêreld nie. Net soos sy. Asof hy nie pas nie.

* * * * *

En toe gaan die deur oop en die bleskop verskyn, sy oë wat knip-knip vir die helder lig van die straat buite. Tobela se vinger het die sneller met ’n teerheid gedruk en die lang swart wapen het in sy hande geruk en in sy ore gekug en die bloed het ’n hartklop later ’n plesierige patroon op die bout gemaak en terwyl hy die 47 sekondes geneem het om die vuurwapen uitmekaar te haal en in die sak te verpak het hy geweet hy kan nie só oorlog maak nie, daar is nie eer daarin nie. Die vyand moet hom kan sien. Die vyand moet kan terugveg. Daar moet eer in dié stryd wees.

* * * * *

Miriam weet daar is net een manier om hier uit te kom. Sy sal moet klim, oor die reling klouter en aan die onderste metaalstaaf hang en dan laat los, die meter ver moet val om op die laer verdieping se brandtrap te kom. En dit weer herhaal tot sy dáár is waar die afgesaagde trap weer begin en afwentel tot op die grond. Sy trek haar op oor die reling. Sy kyk nie af nie. Sy swaai haar been oor, dan haar liggaam, sewe verdiepings bo die vuil, stinkende stegie.

* * * * *

“Mamma is nooit meer by die huis nie,” sê Lien by die motor. “Ai, my kind, dit is nie omdat ek by die werk wíl wees nie. Julle weet dit verg soms ekstra ure.” “Is dit die motorfietsman, Mamma?” vra Lizette. “Jy kyk te veel televisie.” Streng. “Is dit, Mamma?” Sy skakel die motor aan en sê sag: “Jy weet ek kan nie daaroor praat nie.” “Daar’s mense wat sê hy’s ’n held, Mamma.” “Suthu sê julle sukkel om in die bed te kom. Julle moet vir haar luister. Hoor julle?” “Wanneer sien ons Ma weer?” “Môre. Ek belowe.” Sy sit die motor in trurat en los die koppelaar. “Lekker slaap.”

“Ís hy, Mamma? Ís hy ’n held?” Maar sy is haastig en antwoord nie.

* * * * *

Quinn en Radebe hardloop, die swart man voor, op met die trappe, hul voeteval luid in die stil gang, kan dit wees, hoe kan dit wees, hoe kon sy uitgekom het, dit kan nie sy wees nie, hulle hardloop verby die deur van die ondervragingskamer, hy sien dit is toe, ’n oomblik van moed skep, sy moet daar wees, maar die groot prioriteit is die brandtrapdeur, hy stamp dit oop en sien eers niks en die verligting spoel oor hom, Quinn se asem in sy nek, hulle tree uit op die klein staalplatform. “Goddank,” hoor hy Quinn agter hom sê.

* * * * *

“Solank hy dit glo,” sê Van Heerden, “behoort dinge nie hande uit te ruk nie. Hulle het selfs ’n kans om hom te oorreed om terug te draai. As hulle hom reg benader.” “Jy klink skepties,” sê Allison. “Het jy al gehoor van die chaosteorie?” Sy skud haar kop. Die maan lê laag in die ooste, ’n groot ronde lig wat op hulle skyn. Sy sien Van Heerden se hand wat van die tafel af kom en in die lug hang, en vir ’n oomblik dink sy hy gaan aan haar vat. En sy wil dit hê, maar die hand hang daar, ’n hulpmiddel in die soeke na ’n verduideliking. “Dit kom basies daarop neer dat ’n baie geringe verandering in ’n klein plaaslike sisteem kan uitkring om die balans te versteur in ’n ander, groter stelsel, ver verwyder daarvan. Dit is ’n wiskundige model. Hulle boots dit met rekenaars na.”

“Nou verloor jy my.” Sy hand sak terug en steun sy sitposisie op die tafel. “Dit is moeilik. Jy moet eers verstaan wie hy is. Wat in sy natuur is. Sommige mense, die meeste mense is ief, buigende riete in die wind van die lewe. Gelate aanvaarders van veranderinge in hul omgewing. O, hulle sal kla en kerm en dreig, maar hulle sal eindelik aanpas, hulle sal deur die stroom saamgesleep word. Tobela behoort tot die ander groep, die klein minderheid, die doeners, aktiveerders, katalisators. Toe apartheid sy genetiese geskiktheidsaanwysers bedreig het, het hy besluit om daardie omgewing te gaan verander, maak nie saak hoe onmoontlik die uitdaging gelyk het nie. Verstaan jy?” “Ek dink so.” “Nou, op hierdie oomblik, onderdruk hy daardie natuurlike gedrag. Hy dink hy kan ’n buigende riet wees. En solank die ekwilibrium van sy eie stelsel onveranderd bly, sal hy dit kan doen. Sover was dit maklik. Net hy en sy werk en Miriam en Pakamile. ’n Geslote, veilige stelsel. Hy wil dit net so hou. Die probleem is, die lewe werk nie so nie. Die werklikheid, hierdie wêreld, is nie in balans nie. Die chaosteorie sê op ’n oorwig van waarskynlikhede kan iets iewers gebeur wat gaan uitkring om eindelik sy omgewing te verander.”

* * * * *

Net voor hy wil omdraai om weer by die brandtrapdeur in te gaan, kyk Radebe af. En hy sien haar waar sy hang tussen hemel en aarde hier reg onder hom. Hul oë ontmoet. Haar gelaat is angsbevange, haar bene wat swaai, uit oor die afgrond, terug oor die onderste platform. “Miriam,” sê hy met volkome wanhoop en hy buk af om haar arms te gryp, om te keer, om te red.

* * * * *

“En wat dan?” vra Allison. “As hierdie teoretiese ding gebeur en hy kom terug na wie hy is?” “Dan gaan alle hel losbars,” sê hy nadenkend.

* * * * *

Haar reaksie is om te los, om haar krampagtige vingers oop te maak. Die pendulum van haar lyf neem haar verby die platform van die sesde verdieping en sy val. Sy maak nie ’n geluid nie. Radebe sien dit, sien die draai van haar lyf as dit stadig tol na benede. Hy dink hy hoor die sagte geluid wanneer sy die vuil steenplaveisel van die stegie tref. Hy roep een maal desperaat na Bo.

* * * * *

Tobela sien die wêreld om hom raak, die maan groot en mooi in die swart hemel, die Vrystaatse vlaktes, grasvelde wat uitstrek in die skoonste lig so ver as die oog kan sien, hier en daar die donker vlekke van doringbome. Die kopligte van die GS werp ’n baan voor hom uit. Hy voel die motorfiets en hy voel sy liggaam en hy voel sy plek op hierdie kontinent en hy sien homself en hy voel die lewe. Dit bruis deur hom – ’n vol, meesleurende rivier. Dit vul hom en hy weet dit is ’n oomblik wat hy moet koester, wat hy iewers in veilige bewaring moet hou, want dit is vlietend en raar, hierdie intense en volkome eenwording met die heelal.

30

Janina Mentz se selfoon lui twee keer op pad terug na Wale Street Chambers. Die eerste oproep is van die direkteur. “Ek weet jy geniet ’n welverdiende blaaskans, Janina, maar ek het baie interessante nuus vir jou. Maar nie op die telefoon nie.” “Ek is op pad, meneer.” Albei is bewus van die onveiligheid van die sellulêre netwerk. “Daar’s ander dinge ook aan die gebeur.” “O?” “Ek sal u kom inlig.” “Dis goed, Janina,” sê die direkteur. “Ek is oor tien minute daar.” En skaars drie minute later is dit Quinn. “Mevrou, ons het u nodig.” Die neerslagtigheid van sy stem gaan eers by haar verby. “Ek weet, Rudewaan, ek is op pad terug.” “Nee, dit is nuwe gebeure,” sê hy en dan snap sy die toon, en kommer en frustrasie is tegelyk in haar antwoord. “Ek kom. Die direkteur soek my ook.” “Dankie, mevrou,” sê hy. Sy beëindig die oproep. Die kinders. Die werk. Die druk. Almal wil iets van haar hê en sy moet gee. Dit was nog altyd so. Vandat sy kan onthou. Eise. Haar pa en haar ma. “Ons gee

vir jou alles sodat jy meer kan hê as wat ons ooit gehad het. Moet ons nie teleurstel nie.” Die druk op haar gelaai om te presteer, om uit die siklus van armoede te breek, bo die kringloop van laer middelklas uit te styg. Maar nooit met die aanmoediging van lof nie, altyd met die belasting van skuldgevoel. “Kyk hoe werk jou pa, dink jy die ekstra skofte is vir my of vir homself?” En sy het gewerk, aarde, hoe het sy gewerk. Vir haarself, vir ander, vir die Struggle, vir die land, vir haar man en vir haar kinders. En wat het sy gekry? Enkelouerskap en nog druk, nog mense, meer mense wat sê: “Gee, nog.” Daar is oomblikke waarin sy wil opstaan en skree: “Fok julle almal!” en haar goed pak en loop, want wat help dit? Wat help dit as hy op ’n Sondagaand uit Pelgrimsrus bel en met die kinders praat en hulle lag oor die telefoon en Lien en Lizette na afloop van die oproep met blink, opgewonde oë op haar bed kom sit en sê: “Pappa sê hy gaan ons die vakansie leer forel vang.” Maar sy is die een wat moet neul oor skoolwerk, wat moet nee sê vir nuwe klere of die moontlikheid van partytjies by vriende. Sy is die een wat die verwyte moet aanhoor omdat hulle minder het as ander, want haar man, die voormalige aktesprokureur, het nie meer ’n vaste inkomste nie. Was sy nie ’n goeie vrou vir hom nie? Het sy nie haar werk gedoen en hul huis gehou nie, ’n veilige hawe, ’n liefdevolle tuiste geskep nie? En wat was haar vergoeding? Hoe het hy haar betaal? Hulle is almal só. Haar pa en haar man, nee, haar gewése man, en die direkteur en haar kollegas. Hulle vat. Hulle eis. Hulle neem en sy moet aanhou gee en die emosies laai op in haar, woede en selfbejammering tegelyk en sy gaan soek haar troos waar sy dit altyd vind, in die geheime plekke, die klandestiene toevlugsoord waar niemand kom behalwe sy nie.

* * * * *

Hy sien die helikopter gesilhoeëtteer teen die bal van die maan, net vir ’n oomblik, so toevallig, so vinnig dat hy vir ’n oomblik dink dit is sy verbeelding. Dan soek sy vinger koorsagtig na die kopligskakelaar. Hy kry dit, sit dit af.

Hy hou stil, in die middel van die grondpad, skakel die enjin af, sukkel met die valhelm se gespe, trek eers sy handskoene uit, ruk dan die valhelm af. Luister. Niks. Hulle het soekligte op daardie goed. Dalk ander vorms van nagvisie. Hulle sal die paaie volg. Hoor die diep dreun, iewers daar voor. Hulle het hom gekry en hy voel oop en kaal en hy weet hy moet wegkruipplek kry. Hy wonder wat het gebeur. Watter omstandighede het gemaak dat hulle hom hier kom soek? Die petroljoggie? Die verkeersman? Iets anders? Waar kruip jy weg vir ’n helikopter in die nag? Hier in die Vrystaat, in die oopte? Sy oë soek die ligte van ’n plaasopstal in die donker. Daar is skure en store met moontlikhede, maar hy sien niks. Die dringendheid in hom groei. Hy kan nie hier bly staan nie – hy moet iets doen. Dan dink hy aan die rivier en die brug. Die Mighty Modder. Dit moet hier voor wees, met ’n brug. En onder die brug sal daar plek wees om te skuil, om weg te kruip. Hy moet daar kom voor hulle hier kom.

* * * * *

Quinn en Radebe wag vir haar by die hysbak en Quinn sê: “Kan ons in u kantoor praat, mevrou,” en sy weet iewers is ’n groot skroef los, want hulle is stroef. Veral Radebe. Hy lyk verpletter. Sy stap voor, sluit haar kantoordeur oop, gaan in, wag vir hulle om die deur agter hulle toe te maak. Hulle staan, die konvensie van sit nie nou ter sprake nie. Die twee mans begin gelyk praat, hou weer saam op. Die een kyk na die ander. Radebe hou sy hand in die lug. “Dit is my verantwoordelikheid,” sê hy vir Quinn en hy kyk met moeite na Janina Mentz, sy stem toonloos, sy oë dood, asof daar nie meer iemand daar

binne is nie. “Mevrou, weens my nalatigheid het Miriam Nzululwazi uit die ondervragingskamer ontsnap.” Sy word koud binne oor die implikasies. “Sy het die buitenste brandtrap bereik en probeer afklim. Sy het geval. Ses verdiepings ver. Dit is my skuld, ek neem volle verantwoordelik …” Sy trek haar asem in om vrae te vra, maar Radebe gaan voort. “Ek dien hiermee my bedanking in. Ek sal nie langer ’n verleentheid vir hierdie departement wees nie.” En dan is hy klaar en die laaste waardigheid verlaat sy lyf. “Sy is dood,” sê Janina eindelik. Quinn knik. “Ons het haar opgedra, terug ondervragingskamer toe.” “Hoe het sy uitgekom?” Radebe staar net na die mat sonder om iets te sien. Quinn sê: “Vincent dink hy het nie die deur agter hom gesluit nie.” Woede kom oor haar, en agterdog. “Jy dink? Jy dink jy het nie?” Daar is geen reaksie by hom nie en dit blaas haar woede aan. Sy wil hom toesnou, hom kasty. Dit is so maklik om nou net leweloos daar te staan en te sê hy dink hy het nie gesluit nie. Sy moet die kastaiings hanteer. Sy byt die stortvloed woorde terug. “Jy kan gaan, Vincent. Ek aanvaar jou bedanking.” Hy draai om, stadig, maar sy is nie klaar nie. “Daar sal ’n ondersoek wees. ’n Dissiplinêre verhoor.” Hy knik. “Sorg dat ons weet waar ons jou kan kry.” Hy kyk terug na haar en sy sien hy het niks in hom oor nie, nêrens om heen te gaan nie.

* * * * *

Dr. Zatopek van Heerden stap saam met haar na haar motor toe. Sy is traag om te ry. Die naderende spertye dryf haar aan, maar sy wil nog nie klaar wees hier nie. “Ek stem nie heeltemal saam nie,” sê sy as hulle by die voertuig kom. “Waaroor?” “Goed en sleg. Dit is dikwels absolute begrippe.” Sy hou hom dop in die maanlig. Dit is asof daar te veel dink in hom is, asof hy te veel weet, asof die begrippe en kennis ’n drukking agter sy mond veroorsaak, asof die uitlaat te klein is vir die volume daaragter. Dit laat vreemde uitdrukkings oor sy gesig kom, kry ’n sekere uiting in die bewegings van sy lyf. Asof hy daarmee stoei tot hy alles onder beheer het. Waarom maak hy haar jags? Hy is tien teen een ’n doos, so seker van homself. Of is hy? Sy was nog altyd sensueel. In haar binneste. Haarself só gesien. Maar ’n vrou leer met die jare dat dit net ’n deel van die waarheid is. Die ander deel lê buite, in die manier hoe mans jou sien. En vroue wat jou meet en vergelyk en meehelp om jou te plaas op jou plek in die lang minnespel-voedselketting. Jy leer daarmee saamleef, pas jou verwagtinge en drome en fantasieë aan ter beskerming van ’n sensitiewe hart waaraan die wonde van teleurstelling stadig en met moeite genees, tot jy tevrede is met die nou-en-dan, die soms redelike intensiteit van gesteelde oomblikke met ’n verbleikte polisieoffisier, iemand anders se man. En hier, vanaand, wens sy sy was lank en lenig en blond en mooi, met groot borste en ’n vol mond en ’n wipgatjie sodat hierdie vreemde man iets onwelvoegliks kan voorstel. En wat doen sy? Sy daag hom intellektueel uit. Sy. Wat so gemiddeld is. In alles.

“Noem vir my iemand wat sleg is,” sê hy. “Hitler.” “Nee,” sê hy. “Hitler is die onmoontlike voorbeeld.” “Waarom?” “Want ek is ’n wit Afrikaner en daar is te veel bagasie daar. Maar laat ek jou vra: Was hy slegter as koningin Victoria?” “Ekskuus?” “Wat Boervroue en -kinders in konsentrasiekampe met glas in die mieliepap gevoer het? Verskroeide aarde. Miskien was dit haar generaals. Miskien het sy net nie geweet nie. Soos P.W. Botha. Ontkennend onskuldig en daarom goed? Wat van Joseph Stalin? Idi Amin? Waarmee meet ons? Is syfers die eindelike maatstaf? Is ’n glyskaal van die aantal slagoffers die manier hoe ons boos of sleg bepaal?” “Die vraag is nie wie die slegste is nie. Die vraag is of daar mense is wat absoluut sleg is.” “Kom ek vertel vir jou van Jeffrey Dahmer, die reeksmoordenaar. Weet jy wie hy is?” “Die Butcher van Milwaukee.” “Was hy sleg?” “Ja.” Maar daar is nie sekerheid in haar stem nie. “Die literatuur sê Dahmer het sewe of nege jaar, ek kan nie meer presies onthou nie, sê maar sewe jaar lank die drang om te moor, onderdruk. Hierdie stukkende, opgefokte, patetiese wrak van ’n man het sewe jaar lank die byna onmenslike drang in toom gehou. Maak dit hom sleg? Of heroïes? Hoeveel van ons ken daardie soort van drang, daardie intensiteit? Ons, wat dikwels nie eens basiese, eenvoudige drange soos jaloesie of afguns kan onderdruk nie.” “Nee,” sê sy. “Ek kan nie saamstem nie. Hy het gemoor. Herhaaldelik.

Afskuwelike dinge gedoen. Maak nie saak hoe hy uitgehou het nie.” Van Heerden glimlag vir haar. “Ek gee toe. Dit is ’n eindelose argument. Dit berus eindelik op so baie persoonlike dinge. Ek het die vermoede dit berus eindelik op die onargumenteerbare. Soos godsdiens. Norme, waardes. Jou siening van jouself, jou siening van mense en wat ons is. En wat jy al ervaar het.” Sy kan niks daarop antwoord nie en sy staan net. Haar gesig is sonder uitdrukking, maar haar liggaam is te klein vir alles wat sy voel. “Baie dankie,” sê sy om die stilte te verbreek. “Tobela Mpayipheli is ’n goeie man. So goed soos wat die wêreld hom sal toelaat om te wees. Moet dit nie vergeet nie.”

* * * * *

Hy is nog besig om die R 1150 GS neer te lê wanneer hy die helikopter al hoe nader hoor dreun. Hy het met moeite teen die steil wal van die rivier afgery tot onder die brug, die motorfiets met glyende agterwiel weer opgery tot tussen die gras en bosse direk onder die beton van die brug, waar dit moeilik waarneembaar sal wees. Hy kon nie die systaander of hoofstaander laat werk nie en nou moet hy die masjien met groot moeite op sy kant laat lê. Die geheim is om die handvatsels op te draai en aan die punt daarvan te vat. Laat jou knieë die werk doen, nie jou rug nie. Die groot motore van die helikopter kom al hoe nader. Hulle moet hom gesien het – op die een of ander manier moet hulle hom gesien het. Hy sit die valhelm op die petroltenk neer, trek die baadjie en broek uit, die kleure daarvan te lig in die nag. Dan probeer hy sien waar die vliegtuig is, en as hy om die brug se rand loer, sien hy dit is dertig, veertig meter van hom af, nie ver bo die grond nie. Hy voel die wind van die groot skroewe teen sy gesig, sien die rooi en wit flikkerende, draaiende liggies. Dan sien hy, deur die oop goederedeur van die Oryx, vier gesigte, elkeen onder die infrarooi nagskope.

* * * * *

Da Costa, Klein-Joe Moroka, Cupido en Zweletini wag tot die Oryx land en die groot motore stil raak voor hulle afspring. Die helikopter het in ’n oop stukkie veld gaan land, begrens deur rivier en pad en doringbome. Die eerste ding wat hulle doen, is om rivier toe te stap, aangetrek deur die oermagnetisme van water. Agter hulle draai die hoofskroef al hoe stadiger, tot ook dit stil word en die naggeluide oorneem. Paddas, insekte, iewers ver ’n hond wat blaf. Da Costa loop tot by die water, maak sy gulp oop, urineer ’n vet, blink straal in die maanlig. “Hei, die boere moet die fokken water drink,” sê Cupido. “Die Boere drink brandewyn en Coke,” sê Da Costa en spuug sy kougom met ’n sierlike boog uit. “Nie sleg nie,” sê Zweletini. “Vir ’n Whitey.” “Die vraag is, kan jy beter?” “Natuurlik kan ek beter. Het jy nie geweet Zoeloes het sulke lippe gekry sodat hulle op Whiteys en Xhosas kan spoeg nie?” “Put your money where your lips are, u hoogheid.” “Tien rand sê ek kan beter doen as daai.” “Beste uit drie.” “Fair enough.” “Wat van ons?” vra Cupido. “Dis die RU Open, my broer. Kom spoeg saam.”

“Wag,” sê Da Costa. “Ek moet net eers vir die kaptein radio. Sê ons is in posisie.” “Take your time. Die nag is lank.” En so korswil en terg en spoeg hulle, sonder dat hulle weet van die prooi net twaalf meter van hulle af, onbewus dat een van hulle nie die son sal sien opkom nie.

31

Sy vertel die direkteur in sy kantoor van Miriam Nzululwazi se dood en sy kan sien hoe die nuus hom ontstel, hoe die stres van die hele ding hom stadig maar seker bekruip. Die klein glimlag is nou afwesig, die deernis vir haar minder, die opgeruimdheid weggevee. Die spierwit hemp het sy glans verloor, die kreukels loop soos die krake in sy mondering daarop, byna onsigbaar. “En Vincent?” vra hy en sy stem klink moeg. “Hy het sy bedanking aangebied.” “Jy het dit aanvaar.” “Ja, meneer.” Finaliteit in haar stem. Die Zoeloe maak sy oë toe. Hy sit bewegingloos, sy hande op sy skoot, en vir ’n oomblik wonder sy of hy bid. Maar sy weet dit is sy manier. Ander mense sal handgebare of die uitblaas van asem of die moedelose sak van skouers hê. Sy manier is om die wêreld vir ’n oomblik uit te sluit. “Daar is altyd slagoffers, dis ons werk,” sê hy sag. Sy dink nie hy verwag van haar om te reageer nie. Sy wag dat die oë moet oopgaan, maar dit gebeur nie. “Dit is die deel waarvan ek nie hou nie. Dit is die deel wat ek haat. Maar dit is onvermydelik.” Die oë gaan oop. “Vincent.” Sy hand beweeg eindelik, ’n vae teken. “Hy is te idealisties. Te sag. Emosioneel. Ek sal vir hom ’n oorplasing kry. Iewers moet ’n mens daardie toewyding kan kanaliseer.”

Steeds weet sy nie wat om te sê nie. Haar siening is anders. Vincent het gefaal. Hy bestaan nie meer vir haar nie. “Hoe gaan ons maak met … mev. Nzululwazi?” Met die lyk? Waarom sê hy dit nie? Sy leer vanaand baie. Sy sien waar die swakhede lê. “Ek sal reël dat sy lykshuis toe geneem word, meneer. Sonder vrae.” “En die kind?” Sy het vergeet van die kind. “Meneer, die beste sal wees as daar familie is wat hom kan versorg. Ons is nie … ons het nie geriewe nie.” “Dis waar,” sê hy. “U het oor die telefoon gesê u het interessante nuus.” “O. Ja. Ek het. Ek het ’n oproep gehad. Van Luke Powell.” Dit neem ’n rukkie om in te sink. “Luke Powell?” sê sy met die hoofdoel om tyd te wen, om haar verstellings te maak. “Hy wil ons ontmoet. Hy wil gesels.” Sy glimlag vir die direkteur. “Dit is onverwags, meneer. Maar nie ’n onaangename vooruitsig nie.” Hy beantwoord haar glimlag met een van sy eie. Sy kyk, maar sy kan nie sien of sy oë saam glimlag nie. “Dit is, Janina. Hy wag vir ons. In die Spur by die Waterfront.” “O, hy wil ’n tuiswedstryd speel,” sê sy en wag dat die direkteur die humor moet beken, maar dit kom nie.

* * * * *

Allison maak twee oproepe voor sy die hoofstorie van die Cape Times vir die volgende dag begin tik. Die eerste is na die selfoon van Rassie Erasmus van die SAPD op Laingsburg. “Ek het twee keer probeer bel vanmiddag, maar jou selfoon was af,” sê hy beskuldigend. “Ek het ’n onderhoud gevoer met ’n moeilike man,” sê sy. “Ek’s jammer.” “Drie goed,” sê hy. “Die ding vanoggend by Beaufort-Wes. Hulle sê die biker het ’n geweer teen die een soldaat se kop gehad. Hy kon al twee net daar moer toe geskiet het, maar toe laat hy hulle gaan en hy sê iets soos: ‘Ek wil niemand seermaak nie.’” “‘Ek wil niemand seermaak nie,’” sê sy terwyl sy koorsagtig aantekeninge maak. “Nommer twee: Dis ’n rumour, maar die bron is goed, dis ’n ou pel van my in Pretoria. Daardie brigadier wat oor die televisienuus gesê het die biker was so ’n fokkop in die Struggle. Jy weet, die een in die Weermag?” “Ja?” Sy soek deur die dokumente op haar lessenaar na die faks. “Daar’s glo ’n saak hangende teen hom. Seksuele teistering, of so iets. Hulle sê hy praat nou baie, want miskien gaan die teisterding weg as hy genoeg help.” “Wag, wag, wag, Rassie,” sy kry die papier en soek met haar vinger. “Jy sê die brigadier, hier’s dit, Lucas Morape, jy sê hy lieg al hierdie goed om sy bas te red?” “Ek sê nie hy lieg nie. Ek sê hy help. En dis nie ’n feit nie, dis ’n rumour.” “Wat is die derde ding?” “Hulle het die biker glo vasgekeer in die Vrystaat.” “Waar in die Vrystaat?” “Petrusburg.”

“Petrusburg?” “Ek weet, ek weet, dis tussen fokkol en nêrens, maar dis wat die manne sê.” “Vasgekeer.” “Wag, laat ek jou vertel: Hy’s vanmiddag duskant Petrusburg deur ’n speed trap en die spietkop het die fok weet amper vir hom ’n kaartjie geskryf sonder dat hy weet wie hy is. Toe laat hy hom gaan, en toe die armsalige sot by die kantoor kom, bars die bom. Hulle dink hy’t deur Petrusburg geglip omdat daar so baie ander BMW motorbikes is, maar nou het hulle al die gate toegestop. Daar’s glo ’n hele eskader Rooivalke wat vir hom met guided missiles inwag.” “Rassie, jy skeer die gek met my.” “Sweetness, het ek al ooit die gek geskeer met jou?” “Nee …” “I tell it like I hear it, Allison. Jy weet dit tog. En ek het jou nog nooit gedrop nie.” “Dis waar.” “Jy skuld my.” “Ek skuld jou, Rassie.” Sy verbreek die verbinding en skree op die nuusredakteur: “I’m going to need some help on this one, chief.” “What do you need?” “People to make some calls.” “You’ve got it,” sê hy en stap na haar lessenaar toe. Sy het al die volgende nommer geskakel. Die huis van Miriam Nzululwazi in Guguletu. “I need someone to call Defence Force Media Relations and ask them to confirm or deny the fact that brig. Lucas Morape has a sexual harrassment case pending.” In Guguletu lui die telefoon.

“Who?” “The guy who put out the press release about how bad the biker really is.” “Check,” sê die nuusredakteur. “And I need someone to call that Kimberley number and ask them to confirm or deny that Tobela Mpayipheli has been trapped near Petrusburg.” “Good girl,” sê die nuusredakteur. Die nommer lui. “And I need someone to try and find a list of child day care centres in Guguletu and start calling. We want to know if a Pakamile Nzululwazi has been picked up by his mom today.” “It’s eight-thirty.” “It’s Guguletu, chief. Not some cosy white suburb where everybody goes home at five o’clock. We might get lucky. Please.” Die nommer lui en lui en lui.

* * * * *

Tiger Mazibuko sit in die medevlieënierstoel van die ander Oryx. Dit het gaan land langs die R64, halfpad tussen Dealesville en Boshoff. Hy het die radiokopstuk op en hoor hoe die Rooivalkvlieëniers elke sektor wat hulle klaarmaak, inroep as skoon. Hy het ’n kaart op sy skoot en hy merk dit af. Kan dit wees dat die hond al deur is, tot anderkant Boshoff? Hy skud sy kop. Kan nie wees nie. Hy kan nie só vinnig ry nie.

Hulle sal hom kry. En, selfs al raak hy gelukkig: Daar is die laaste uitweg. Anderkant Mafikeng is daar net twee paaie oor die Botswanagrens. Net twee. En hy sal hulle toestop. Maar dit is dalk nie eens nodig nie.

* * * * *

Eers was daar die verligting: Die Oryx het nie hier kom land omdat hulle hom gesien het nie. Nou is daar die frustrasie dat hy vasgekeer is. Hy lê langs die GS onder die brug en hy durf nie beweeg nie. Hy durf nie ’n geluid maak nie, want die vier baldadige jong soldate is te naby. Die medevlieënier het ook afgeklim en nou gooi hulle plat klippe oor die water – die een wat dit die meeste kere kan laat spring voor die missiel onder die water verdwyn, kan aanspraak maak op die titel. Hy het die een soldaat herken, die jong swart man. Dis dieselfde een teen wie se kop hy vanoggend ’n vuurwapen gedruk het. Hy sien homself in hulle almal. Hy, twintig jaar gelede. Jonk, so jonk, seuns in mans se lywe, mededingend, idealisties, so reg om soldaat te speel. Dit was nog altyd so, deur die eeue, die kinders wat oorlog toe gaan. Van Heerden sê dit is die ouderdom van pronk met wat jy het, van jou merk maak sodat jy jou plek kan inneem in die hiërargie. Hy was nog jonger toe hy weggeloop het. Sewentien. Hy kan die gebeure helder onthou, in sy oom Senzeni se motor, die nagtelike reis. Queenstown, OosLonden, Umtata. Hulle het gepraat, eindeloos, aanmekaar, oor die lang pad wat voor hom gelê het. Senzeni het oor en oor gesê dit is sy reg, sy voorreg, sy plig, die voorvaders glimlag vir hom, die rewolusie kom, die onregte sal uitgewis word. Hy onthou. Maar soos hy nou hier lê, kan hy nie die vuur in sy siel herroep nie, soek hy na daardie drif, daardie storm en drang wat hy gevoel het. Hy weet dit was daar, maar as hy die smaak daarvan gaan soek, is dit oud en muf. Hy het die bus gevat op Umtata. Senzeni het hom lank teen hom vasgedruk

en daar was trane in sy oom se oë en sy afskeidsgroet was “Mayibuye”. Dit was die laaste keer dat hy hom gesien het. Het Senzeni geweet? Het hy vermoed sy eie stryd sou die gevaarliker een wees – die ondermyning van binne, in die leeukuil, die risiko’s soveel groter? Was daar in die desperaatheid van Senzeni se omhelsing ’n voorkennis dat hy in die stryd op die tuisfront sou sterf? Met die bus Durban toe, na Empangeni, ’n reis die vreemde in. Daardie nag, in die kleinste uur voor dagbreek, het die omvang van die reis wat voorlê ’n wurm in sy hart geword wat die verrotting van onsekerheid gebring het. Sewentien. Oud genoeg om oorlog toe te gaan, jonk genoeg om in die nanag alleen en bang te wees, om te verlang na die bed in sy kamer en die gerusstelling van die geluide van sy pa in die pastorie. Jonk genoeg om te wonder of jy ooit weer jou ma se arms om jou sal voel. Maar die son kom weer op en dit brand die vrese weg, en dit bring die bravade, die pronk terug. Toe hy afklim op Pongola, was hy gereed. Hulle het hom die volgende nag oor die Swaziland-grens gesmokkel en ’n nag daarna was hy in Mosambiek en sy lewe was nooit weer dieselfde nie. En hier is hy nou en hy dink, die Oos-Duitsers het hom geleer om stil te lê – daarin is die kuns van die sluipmoordenaar en skerpskutter opgesluit, om vir ure lank bewegingloos en onsigbaar te wag. Maar dit was ’n jonger man wat dit bemeester het, dié een is veertig jaar oud en sy lyf kla, die een been aan die slaap. Die klippe onder sy ander heup is skerp en ondraaglik ongemaklik, die storm en drang geblus en die gees is nie hier nie – dit is vyftienhonderd kilometer suid in ’n klein huisie op die Kaapse vlakte langs die rustige, slapende lyf van ’n lang, skraal vrou. Hy glimlag vir homself in die donker, ondanks die ongemak. Hy glimlag vir alles wat verander, vir niks wat ooit dieselfde bly nie. En dit is goed so, die lewe gaan aan. Saam met die glimlag is daar ook die gewaarwording, die vermoede dat dié reis ook sy lewe gaan verander, dat hy na meer op pad is as Lusaka. Waarheen? Hoe sal ’n mens tog kan weet?

* * * * *

Sy skryf aan die hoofstorie, wetend dat dit vanaand ’n proses gaan wees. A squadron of Rooivalk attack helicopters cornered the fugitive motorcyclist Tobela Mpayipheli near the Free State Town of Petrusburg late last night amidst conflicting reports from the military and unofficial sources. Sy lees haar inleidingsparagraaf. Nie sleg nie. Maar nie reg nie. Die Burger en televisie en radio kan dieselfde inligting hê. En môreoggend is hy dalk al aangekeer. Sy plaas die loper op die rekenaarskerm aan die einde van die paragraaf en wis dit uit. Sy dink, sy herfraseer, toets sinne en konstruksies in haar kop. A new drama surrounding the fugitive motorcyclist Tobela Mpayipheli unfolded late last night with the mysterious disappearance of his common-law wife, Mrs Miriam Nzululwazi. Dit is waar haar scoop lê. Sy gaan voort. Authorities, including the SAPD and the office of the Intelligence Ministry, strongly denied that Mrs Nzululwazi was in government custody. Yet, colleagues say the Absa employee was apprehended by unidentified law enforcement officials at the Heerengracht branch yesterday. The military reaction on persistent rumours that a squadron of Rooivalk attack helicopters had cornered Mpayipheli near the Free State Town of Petrusburg after sunset yesterday, was “no comment”. Dis beter, dink sy. Twee vlieë met een klap. “Allison …” Sy kyk op. ’n Swart kollega staan langs haar.

“… I’ve got something.” “Shoot.” “The kid. I found him. Sort of.” “You did!” “A woman at the Guguletu Pre-School and Child Care Centre says he’s a regular there. And the mother never turned up tonight.” “Shit.” “But some sort of government guy did.” Die kollega kyk af na sy notas. “Said his name was Radebe, flashed a card at her, and said there had been some sort of accident, and he was there to take the kid into his care.” “Jesus. Did he say who he worked for? Where he was taking the kid?” “She says the card he showed her just said he was Department of Defence.” “And she let the kid go?” “He was the last one left.” “He was the last one left?” “He was the last kid to be fetched and I think the lady just wanted to go home.”

* * * * *

Radebe kan nie vir die kind vertel sy ma is dood nie. Hy weet nie hoe nie. “Jou ma moet laat werk,” was die beste wat hy in die motor kon doen. “Sy het gevra dat ek na jou moet kyk.”

“Werk jy saam met haar?” “’n Mens kan so sê.” “Ken jy vir Tobela?” “Ek ken hom.” “Tobela is iewers heen en dit is ons geheim.” “Ek weet.” “En ek gaan vir niemand sê nie.” “Dis goed so.” “En hy kom môre terug.” “Ja, hy kom môre terug,” het hy gesê op pad Groenpunt toe, waar sy woonstel is. Daar was oomblikke in die motor dat die skuld, die swaarheid van moed byna te veel geraak het vir Vincent Radebe. Maar nou, in die MacDonalds oorkant die Groenpunt-atletiekstadion, het hy homself onder beheer. Hy kyk hoe Pakamile Nzululwazi die Big Mac verslind en vra: “Het jy nog familie hier in die Kaap?” “Nee,” sê die seun. Daar is tamatiesous aan sy voorkop. Radebe neem ’n servet en vee dit af. “Niemand nie?” “My ouma was in Port Elizabeth, maar sy is dood.” “Het jy ooms of tantes?” “Nee. Net Tobela en my ma. Tobela sê daar’s dolfyne in Port Elizabeth en hy gaan vir ons wys aan die einde van die jaar.” “O.” “Ek weet waar Lusaka is. Weet jy?” “Ek weet.”

“Tobela het vir my gewys. Op die atlas. Het jy geweet Tobela is die slimste man in die wêreld?”

32

Luke Powell se amptelike titel is ekonomiese attaché van die Amerikaanse konsulaat in Kaapstad. Maar sy offisiële amp, soos almal in die intelligensiegemeenskap weet, het nie veel met die ekonomie te doene nie. Sy regte rang is senior spesiale agent in bevel van die CIA in Suidelike Afrika, wat alles diékant van die Sahara insluit. Luke Powell is, in die politiek korrekte terminologie van sy geboorteland, ’n African American, ’n joviale, ietwat plompe figuur met ’n ronde, goedige gesig en ’n groot goueraambril wat tot die groot skande van sy tienerdogter reeds ’n dekade lank uit die mode is. Hy is nie meer jonk nie, daar is al grys aan die slape en sy aksent dra swaar aan die nuanses van die Mississippi. “I’ll have a Cheddamelt and fries,” sê Powell vir die jong kelner met die akneeprobleem. “Excuse me?” sê die kelner. “A cheddamelt steak, well done. And fries.” Die frons het nie van die kelner se voorkop verdwyn nie. Hulle word elke jaar jonger. En dommer, dink Janina. “Chips,” sê sy ter verduideliking. “You only want chips?” vra die kelner vir haar. “No, I only want an orange juice. He wants a cheddamelt steak and chips. Americans refer to chips as fries.” “That’s right. French fries,” sê Luke Powell joviaal en glimlag breed vir die kelner, wat nou heeltemal deurmekaar is, die pen verstar bo sy bestelboekie. “Oh,” sê die kelner. “But it’s not French, it’s American,” sê Powell met ’n mate van trots.

“Oh,” sê die kelner. “I’m just going to have a plate of salads,” sê die direkteur. “Okay,” sê die kelner verlig en skryf iets neer. As nie een van hulle nog iets sê nie, draai hy huiwerig om. “How are y’all?” vra Luke Powell met sy glimlaggende breë mond. “Not too bad for a developing, Third World nation,” sê Janina en maak haar handsak oop, haal die foto uit en gee dit vir Powell aan. “We’ll get right to the point, Mr Powell,” sê sy. “Please,” sê hy. “Call me Luke.” Die Amerikaner neem die swart-wit foto. Hy sien die voordeur van die Amerikaanse konsulaat daarop. En die onmiskenbare gesig van Johnny Kleintjes wat die gebou verlaat. “Ah,” sê hy. “Ah, indeed,” sê Janina Mentz. Powell haal sy goueraambril van sy gesig af en tik daarmee teen die foto. “We might have something in common on this one?” “We might,” sê die direkteur sag. Hy’s goed, dié Amerikaner, dink Janina. Die blitsige aaning by wendings, die pokergesig.

* * * * *

An innocent six-year-old boy from Guguletu has become a pawn in the nationwide manhunt of Tobela Mpayipheli, the fugitive motorcyclist being sought

by intelligence agencies, the military and police. “Now you’re cooking,” sê die nuusredakteur wat senuagtig agter Allison rondtrippel, want die spertyd is ongemaklik naby. Pakamile Nzululwazi was taken from a day care centre for preschoolers late last night by an official from the “Department of Defence”. He is the son of Mpayipheli’s common-law wife, Miriam Nzululwazi, who also mysteriously disappeared from the Heerengracht branch of Absa, where she is an employee. “Cooking with gas,” sê die nuusredakteur en sy wens hy wil gaan sit sodat sy in vrede kan konsentreer.

* * * * *

“What happened in Lusaka?” vra Janina Mentz. Luke Powell kyk na haar en dan kyk hy na die direkteur en hy sit sy bril terug op sy gesig. Dit is ’n eienaardige spel dié, dink sy. Hy weet hulle weet en hulle weet hy weet hulle weet. “We’re still trying to find out,” sê Powell. “So you got stung?” Powell se goedige gesig verklap niks van die innerlike stryd nie, van die vernedering om te beken dat die supermoondheid se klein Afrika-ekspedisie verkeerd geneuk het nie. Hy is immers ’n professionele spioen. “Yes, we got stung,” sê hy gelykmatig.

* * * * *

Nou sit hulle en gesels, die vier soldate, die vlieënier en medevlieënier, in ’n kring in die gras langs die helikopter. Tobela is verlig, want hulle is nou op ’n veiliger afstand. Hy kan die stemme hoor, maar nie die woorde nie. Hy kan die gelag hoor wat uit die groep opklink en hy neem aan hulle sit en grappe vertel. Elke nou en dan klink die gekras van die radio op, wat hulle elke keer laat stil word, tot hulle seker is die nuus is nie vir hulle bedoel nie. Die adrenalien het sy liggaam stadig verlaat en die ongemak het gegroei, maar nou kan hy minstens beweeg. Nou kan hy sy ledemate skuif en die klippe en polle wat hom pla, wegwerk. Maar daar is ’n nuwe kwelling in sy gemoed: Hoe lank nog? Hulle sit duidelik en wag vir ’n teken, ’n alarm om gemaak te word. En hy weet hy is die onderwerp van daardie alarm. Die probleem is, solank hy hier onder dié brug vasgekeer is, gaan daar nie alarm gemaak word nie. Wat beteken hulle gaan nie weg nie. Wat beteken dit kan ’n lang nag raak. Maar belangriker is die feit dat die ure verlore gaan, ure waarin hy die kilometers Lusaka toe op die GS kon opvreet. Nie ’n krisis nie, daar is nog genoeg tyd oor, maar dit is beter om ure in die bank te hê, want jy weet nie wat vorentoe wag nie. Daar’s minstens nog twee landsgrense om oorgesteek te word en al het hy ’n paspoort in sy sportsak, het hy nie papiere vir die GS nie. Die Afrika-manier is om ’n paar honderd rand in die paspoort se bladsye se plaas en te hoop dit is genoeg, maar die omkoopspel neem tyd en onderhandeling, en jy kan jou vasloop teen die verkeerde doeanebeampte op die verkeerde dag. Die risiko is maar altyd daar. Dit is beter om ’n gat in die grensdraad te kry of te maak en jou gang te gaan, maar die Zambezi laat homself nie só maklik oorsteek nie. Hy gaan die ure nodig hê. En dan natuurlik die ander klein probleempie: Solank dit donker is, is hy veilig, maar môreoggend, wanneer die son opkom, gaan dié skuilplek in die diep skaduwee van die brug net mooi niks beteken nie.

Hy sal moet uit. Hy sal ’n plan moet maak.

* * * * *

“There is one thing I have a problem understanding, Luke,” sê die direkteur. “Inkululeko, the alleged South African double agent, works for you. So why offer to buy the intelligence off Johnny Kleintjes?” Powell skud net sy kop. “What do you care if we think we know who he is?” vra die direkteur en Janina is verbaas oor die koers wat die vrae inslaan. Die direkteur het niks teenoor haar laat blyk van sy agterdog nie. “I don’t think that is a sensible line of questioning, Mr Director,” sê Powell. “I think it is, because the smell of rat is fairly strong in this vicinity.” “I have no comment. I’m willing to discuss our mutual Lusaka problem, but that’s it, I’m afraid.” “It doesn’t make sense, Luke. Why would you take the risk? You knew it was there, from the moment Kleintjes walked into the Consulate. You know we have a photographer outside.” Powell word ’n antwoord gespaar deur die kelner wat die kos bring – ’n Cheddamelt-biefstuk vir die Amerikaner, ’n bord skyfies vir Mentz en ’n lemoensap vir die direkteur. “I did not …” begin Mentz en dan besluit sy om dit te los, dit sal nie help om die kelner op die fout te wys nie. Sy neem die lemoensap en plaas dit voor haar. “I’m going to get some salads,” sê die direkteur en staan op. “May I have some catsup?” vra Powell.

“Excuse me?” sê die kelner. “He wants tomato sauce,” sê sy vies. “Oh. Yes. Sure.” “Why do you do that?” vra sy. “Do what?” “Use the Americanisms?” “Oh, just spreading a little culture,” sê Powell. “Culture?” Hy glimlag net. Die kelner bring die tamatiesous en hy stort ’n hoeveelheid oor sy skyfies, neem sy vurk en druk daarvan raak, verplaas dit na sy mond. “Great fries,” sê Powell en sy kyk hoe hy eet tot die direkteur terug is, sy bord gevul met slaai. “Have you got any idea who burned you in Lusaka?” vra Janina. “No, Ma’am,” sê Powell met ’n mond vol Cheddamelt. Die kelner doem op langs die tafel. “Is everything all right?” Sy wil die puisiegesig toesnou dat alles nie all right is nie, dat sy nie gevra het vir die skyfies nie, dat hy nie nou hier moet kom flikflooi vir ’n fooitjie nie, dat hy hulle met rus moet laat … Maar sy knik net. “Steak’s fantastic,” sê Powell. Die kelner glimlag verlig en gaan weg. “How’s your salad, Mr Director?” vra Powell. Die direkteur plaas sy mes en vurk presies en netjies op sy bord. “Luke, we have people in place in Zambia. The last thing we need is to run into a team of yours.” “That would be unfortunate.”

“So you have a team there too?” “I am not at liberty to say.” “You said you were willing to discuss our mutual Lusaka problem.” “I was hoping you had information for me.” “All we know is that Tobela Mpayipheli is on his way there with a hard disk full of who knows what. You are the one who knows what happened there. With Johnny.” “He was, shall we say, intercepted.” “By parties unknown?” “Exactly.” “And you don’t even have a suspicion?” “I wouldn’t say that.” “Enlighten us.” “Well, frankly, I suspected that you were the fly in the ointment.” “It’s not us.” “Maybe. And maybe not.” “I give you my personal guarantee that it was not my people,” sê Janina. “Your personal guarantee,” sê Powell glimlaggend om ’n mond vol kos. “It’s going to get crowded in Lusaka, Luke,” sê die direkteur. “Yes, it is.” “I am asking you, as a personal favour, to stay away.” “Why, Mr Director, I didn’t know South Africa had right of way in Lusaka.”

Daar is ’n kilheid in die direkteur se stem. “You’ve botched the job already. Now get out of the way.” “Or what, Mr Director?” “Or we will have to take you out.” “Like you’re taking out the big bad BMW biker?” vra Powell en sit nog ’n stuk vleis belaai met kaas en sampioene in sy mond.

33

As dit nie vir die singery was nie, sou Klein-Joe Moroka dalk nooit opgestaan het uit die kring van die grapmakers nie. Cupido is die een wat die hele ding aan die gang sit met een van daardie stellings van goedige gespot: “Julle Whiteys kan nie …” Dit draai eindelik by sang, en dit is wanneer die vlieënier en medevlieënier, wit soos lelies, in perfekte harmonie lostrek met “On a bicycle made for two”, a capella, en die nag vul met die mooie melodie. “Jissis,” sê Cupido as hulle klaar is en die ander vier se handeklap bedaar het. “Waar de fok het julle geleer om só te sing?” “Daar is kultuur in die Lugmag,” sê die vlieënier met kammameerderwaardigheid. “In skrille kontras met van die ander vertakkinge van die SANW,” beaam sy kollega. “Alle gesofistikeerde mense weet dit tog.” “Nee, ernstig,” sê Da Costa. “Waar kom dit vandaan?” “As jy genoeg tyd saam in die menasie deurbring, ontdek jy eienaardige goed.” “Dit was nie sleg nie,” sê Klein-Joe Moroka. “Vir Whitey-harmonie.” “Damning with faint praise,” sê die vlieënier. “Maar kan die Darkie sing?” vra die medevlieënier. “Ek kan,” sê Klein-Joe. En dit is hoe dit gebeur, want die vlieënier sê: “Wys ons,” en Klein-Joe Moroka glimlag vir hulle, wit tande in die donker. Hy strek sy keel, draai sy kop effe na

bo, asof hy sy stembande vrye teuels wil gee en dan kom dit uit, warm en vol en sterk, “Shosholoza”, die vier note in suiwer, bravura bariton. Tobela kon nie die gesprek volg van onder die brug nie, maar die eerste ballade van die twee Wittes het hom bereik. Al beskou hy homself nie noodwendig as ’n musiekfanatikus nie, het hy plesier daarin gevind, ondanks sy posisie, ondanks die omstandighede. Nou hoor hy die eerste frase van dié Afrika-lied en dit is asof sy ore spits, asof hy die sonderlingheid daarvan erken. Hy hoor hoe Klein-Joe die note soos ’n uitdaging die nag inwerp. Hy hoor hoe twee stemme bykom sonder dat hy weet wie s’n dit is. Die lied kry betekenis, emosie, verlange. En dan nog een, Cupido se tenoor. Rond en hoog soos ’n blaasinstrument hang dit vir momente bo die melodie en duik dan in. Oplaas die finale bestanddeel wanneer Zweletini sy bas saggies, versigtig byvoeg, tot die vier se harmonie die fluweelonderbou word vir Moroka se melodie. Die stemme verstrengel, dans teen die toonlere op en af. Hulle sing sonder haas, met die meevoerende, rustige ritme van ’n hele kontinent en dit is asof die naggeluide wyk, asof die Vrystaatse veld stil word om die lied te ontvang. Asof Afrika sy arms oopmaak. Die note vul Tobela Mpayipheli, lig hom op onder daardie brug en laat hom styg na die stukkie sterre wat vir hom sigbaar is. Dit laat sien hom visioene van swart en wit en bruin in ’n groter, perfekte harmonie, die moontlikhede magies. Daar is emosie in hom, eers klein en onderdrukbaar, maar hy laat dit uitblom soos die musiek hom vul. En dan is daar die ander gewaarwording wat aangroei, asof dit iewers geskuil het, wagtend vir ’n ontvanklike gees, en nou is dit asof sy kop oopgaan en hy voel vir die eerste keer in meer as ’n dekade die naelstring wat terugstrek na sy herkoms, dieper en verder, terug deur sy lewe en dié voor hom, tot hy alles kan sien, tot hy homself kan sien, homself ken. En as die laaste note oor die vlakte wegsterf, te gou, is daar ’n asemlose stilte asof die tyd ’n hartklop lank stilstaan. Hy ontdek die natheid in sy oë, die vloeistof wat oor sy wang loop in ’n dun, silwer straal en hy is verstom. Die nag se geluide kom respekvol en sagter terug, asof die natuur weet sy kan nie nou meeding nie.

Klein-Joe Moroka staan woordeloos op uit die kring by die helikopter. Hy swaai uit gewoonte die Heckler & Koch UMP-submasjienpistool oor sy skouer en hy loop. Niemand sê iets nie. Hulle weet net. Klein-Joe stap af. Dit was ’n dag van soet en suur en hy wil die soet ’n oomblik langer koester, hierdie emosies nog ’n bietjie smaak. Hy loop, gaan staan by die rivier, kyk na die donker water, die H&K argeloos agter sy rug. Hy wil nie staan nie, loop brug se kant toe, dink nie aan iets nie, dink aan alles, die klanke steeds in sy kop. Fok, dit was goed, dit was soos in sy kindertyd, doelloos onder donkerte van die brug in. Hy sien die dowwe blink van die motorfiets se vlekvryestaal-uitlaatpyp, maar dit registreer nie, want dit hoort nie hier nie. Hy kyk weg, dan weer terug – ’n vreemde oomblik waarin die werklikheid soos ’n dun wig, ’n klein ligpunt in sy brein dring. Hy gee ’n tree nader, dan nog een, totdat die blink vorm gestalte aanneem, die lyne tenk en wiel en handvatsels word. Hy maak ’n geluid van verbasing, reik sy hand na die vuurwapen, swaai dit om. Maar dit is te laat. Uit die maanskaduwee beweeg daar iets skrikwekkend vinnig en dan tref ’n skouer hom vir die tweede keer dié dag, maar sy vinger is binne die snellerbeul, sy duim het reeds die veiligheidsknip afgedruk en as sy asem oor sy lippe ontplof en hy agteroor val, knetter die vuurwapen op volle outomaties sewe van die magasyn se negentien rondes uit. Vyf tref die brug se beton en staal, kerm die nag in. Twee vind die regterheup van Tobela Mpayipheli. Hy voel die 9 mm-koeëls wat sy liggaam sywaarts ruk, die onmiddellike skok, en weet oombliklik hy is in die moeilikheid, maar hy volg die val van Moroka, af teen die steil wal tot teen die rivier, hoor die uitroepe van die groep by die helikopter, fokus op die vuurwapen. Hy land bo-op Klein-Joe, sy hand oor die geweer, ruk dit, kry dit los, sy vingers soek die kolf, sy ander voorarm teen die soldaat se keel, aangesig tot aangesig, hoor die naderende voeteval, die makkers wat vraend skree, druk die loop van die H&K teen die soldaat se wang. “Ek wil jou nie doodmaak nie,” sê hy. “Joe?” roep Da Costa van bo af. Moroka spartel. Die drukking van die loop teen hom nog harder, die gewig van

die voortvlugtige swaar op hom. Hy soek na sy asem terwyl die man hier by sy oor “Stil” sis. Dan verslap hy, want waar kan die fokker heen – daar’s ses van hulle en een van hom. “Joe?” Mpayipheli rol van Moroka af, beweeg agter hom in, trek hom aan die kraag op, gebruik hom as ’n skans. “Ons gaan almal kalm bly,” sê Mpayipheli. Die adrenalien laat die wêreld in stadige aksie om hom afspeel. Dit is nat teen sy heup, die bloed wat in ’n warm straal teen sy been afgly. “Jissis,” sê Cupido hoër op. Hulle kan nou sien. Klein-Joe met die geweer teen sy kop, die groot fokker agter hom. “Sit neer julle wapens,” sê Mpayipheli. Die skok van die twee 9 mm-rondes meng met die chemie van sy liggaam, laat hom bewe. Hulle staan net. “Skiet hom,” sê Klein-Joe. “Niemand gaan seerkry nie,” sê Mpayipheli. “Skiet die hond dood,” sê Klein-Joe. “Wag,” sê Da Costa. “Sit neer,” sê Mpayipheli. “Asseblief, skiet hom.” Klein-Joe pleit, want hy sien nie weer kans vir Tiger Mazibuko se tirades, vir die vernedering nie. Hy wriemel, spartel in die greep van die voortvlugtige. En dan slaan Tobela Mpayipheli hom met die kolf van die H&K, agter, waar senuwees saambondel tussen rug en kop. Sy knieë knak en die arm sluit om sy keel en hou hom regop. “Ek tel tot tien,” sê Mpayipheli, “en dan is al die wapens op die grond.” Sy eie stem klink vir hom skor en vreemd en veraf, dié van ’n desperate man. Sy gedagtes is by die helikopter. Waar is die vlieënier, waar is die manne wat die

helikopter se radio vir ’n waarskuwing kan gebruik? Hulle sit hul wapens neer, Da Costa en Zweletini en Cupido. “Waar is die ander twee?” Da Costa kyk om, gee hul posisie weg. “Kry hulle hier. Nou,” sê Mpayipheli. “Bly net kalm,” sê Da Costa. Klein-Joe, besig om te herstel na die hou teen die kop, raak weer besig onder sy arm. “Ek is kalm, maar as daardie ander twee nie nou hier is nie …” “Kaptein!” roep Da Costa oor sy skouer. Geen antwoord nie. Hy gebruik die radio, weet Tobela. Hy roep versterkings in. “Een, twee, drie …” “Kaptein!” daar is paniek in Da Costa se stem. “Vier, vyf, ses …” “Here, kaptein, hy gaan vir Klein-Joe skiet!” “Ek gaan. Sewe, agt …” “Okay, okay,” sê die vlieënier as hy en sy kollega met hul hande in die lug aangestap kom oor die rand van die rivierwal se ronding. “Staan weg van die wapens af,” sê Tobela en hulle beweeg almal ’n paar treë terug. Hy dwing vir Klein-Joe Moroka teen die wal op sodat hy die helikopter beter kan sien. Die soldaat is onvas op sy voete, maar hy prewel weer: “Skiet hom.” “Jy wil nie hê ek moet jou weer slaan nie,” waarsku Tobela hom en die geprewel raak stil. Hulle staan, die voortvlugtige met sy gyselaar, die ander vyf in ’n bondel.

In sy kop is ’n horlosie besig om te tik. Het die vlieënier ’n radioboodskap uitgekry? Hoeveel bloed gaan hy verloor? Wanneer kom die lighoofdigheid, die verlies aan konsentrasie, die verlies aan beheer? “Luister mooi,” sê hy. “Ons het ’n slegte situasie. Moet dit nie slegter maak nie.” Geen reaksie nie. “Is sy naam Joe?” Da Costa knik. Hy voel die pantser van die Kevlar-baadjie onder Klein-Joe se hemp. Hy kies die woorde versigtig. “Die eerste skoot is in Joe se skouer. Die tweede een is in sy been. Verstaan hulle?” Hulle antwoord nie. “Julle drie,” beduie hy met die geweer se loop. “Gaan haal die motorfiets.” Hulle staan net. “Maak gou,” sê hy en druk die loop teen Klein-Joe se skouerknop. Die soldate beweeg af na die onderkant van die brug. “Jy het nie ’n kans nie,” sê die vlieënier. Tobela weet die man het die radio gebruik. “Julle het dertig sekondes,” skree hy vir die drie by die motorfiets. “Jy.” Hy beduie na die medevlieënier. “Gaan haal die valhelm en my ryklere. Dit lê daar. En as ek dink jy beweeg te stadig …” Die man se oë is groot. Hy drafstap af, verby die soldate wat die motorfiets met moeite teen die opdraande opstoot. “Help hulle om dit in die helikopter te laai,” sê hy vir die vlieënier. Hy sien hoe begrip oor die offisier daal.

“Jy’s fokken mal, ek vlieg jou nêrens heen nie.” Dit is wanneer Klein-Joe skielik losruk uit sy greep en met ’n val en ’n draai van sy skouers duik na waar die wapens op die grond lê. Tobela volg hom met die Heckler se loop asof in stadige aksie, sien hoe hy ’n masjienpistool gryp, hoe hy omrol, hoe die vingers die wapen se meganismes met oneindige behendigheid bewerk, hoe die loop omswaai na hom toe, hoe die ander verstar staan. Hy sê sag, vir homself, een keer “Nee” en dan druk sy vinger die sneller, want die keuse is nie meer of hy skiet nie, maar of hy leef. Die skote klap. Hy mik vir die koeëlvastheid van die baadjie en Klein-Joe ruk agteroor. Tobela beweeg, sy regterbeen wat swik, tot by Klein-Joe, ruk die geweer uit die jong soldaat se hande, gooi sy eie neer, kyk op. Die ander staan nog, kyk af. Drie skote was teen die bors, onskadelik. Een in die nek. Lelik, bloed wat spuit. Hy haal asem, moet beheer verkry. Homself. Hulle. “Hy moet by ’n hospitaal kom. Julle sal bepaal hoe vinnig,” sê hy. “Laai die motorfiets in.” Hulle staan daar, geskok. “Beweeg. Hy sal doodgaan.” Klein-Joe wat steun. Die GS by die Oryx se oop deur. “Help hulle,” sê hy vir die vlieënier. “Moenie skiet nie,” sê die medevlieënier, wat teen die wal opkom met die valhelm en klere. “Sit dit in.” Die vier spook met die swaar motorfiets, maar daar’s adrenalien in hul are en hulle lig dit op, eers voor, dan agter. “Het julle eerstehulpgoed?” Dis Cupido wat knik.

“Sit ’n drukverband teen sy nek. Styf.” Hy loop na die Oryx toe, sy tred onvas, die pyn in sy heup kloppend, skerp, opdringend, hy weet sy tyd is net omtrent uit. “Ons drie moet gaan,” sê hy en kyk na die twee lugmagoffisiere.

34

Mazibuko is die een wat die noodsein hoor in die ander Oryx waar dit langs die R64, halfpad tussen Dealesville en Boshoff staan. “Mayday, mayday, mayday, hulle skiet hier onder, ek dink ons het hom gekry …” En dan is dit stil. Hy skree eers na buite, waar sy helikopter se bemanning staan en rook en praat met die drie ander lede van span Alpha. “Kom!” skree hy, en dan oor die radio: “Waar is julle? Kom in! Waar is julle?” Maar die eter is stil en sy hart gaan op galop en frustrasie is sy woede se blaasbalk. “Wat?” sê die vlieënier langs hom. “Hulle het hom gekry, iemand het gemayday,” sê hy. “Kom in, mayday, waar is julle, wie het gesein?” Die offisier het sy kopstuk op in die stuurkajuit. “Rooivalk Een na Oryx, ons het dit ook gehoor.” “Wie was dit?” vra Mazibuko. “Dit het soos Kotze geklink, oor.” “Wie de fok is Kotze?” “Die ander Oryx-loods.” “Kom,” skree Tiger Mazibuko, maar sy vlieënier het reeds die motore aangeskakel. “Ek soek al die Rooivalke ook,” sê hy in die mondstuk. “Weet julle waar Kotze-hulle is?” “Negatief, Oryx, oor.”

“Fok,” sê Mazibuko en spartel met die kaart in die donker kajuit. “Wys vir my,” sê die medevlieënier. “Dan gee ek ruitverwysings.” “Hier,” hy druk met sy wysvinger op die kaart. “Net hier.”

* * * * *

Hulle skeer oor die landskap en die vlieënier skree: “Waarheen?” “Botswana!” skree Tobela terug bo die geraas. Die kaptein skud sy kop. “Ek kan nie die grens oor nie.” “Jy kan. As jy laag genoeg hou, sal die radar ons nie optel nie.” “Wat?” Die pyn in sy heup is groot, kloppend. Sy broek is nat van die bloed – hy moet oopmaak en kyk. Maar daar’s eers ander dinge. “Ek soek ’n kopstuk,” sê hy en beduie. Die medevlieënier snap. Sy hande bewe en sy oë is op die H&K in die swart man se hande. Hy kry oorfone en gee dit aan, prop die punt van die draad iewers in. Geruis, stemme, die Rooivalke wat met mekaar praat. “Sê vir hulle op die radio van die gewonde,” sê Tobela in die mikrofoon vir die medevlieënier. “En niks anders nie. Verstaan jy?” Die man knik. Hy soek die kompas in die instrumentepaneel. Hy weet Lobatse is noord, amper reg noord. “Waar’s jou kompas?” “Hier,” sê die vlieënier.

“Jy lieg.” Hulle oë ontmoet. Die vlieënier wat hom meet, afkyk na sy wonde, na sy bewende hande. Bestekopname, soos ’n roofdier by ’n gewonde prooi. Tobela luister terwyl die medevlieënier die nuus oor die gewonde inroep. “Oryx Twee na Oryx Een, ons het ’n gewonde. Herhaal, ons het ’n gewonde. Ons soek dringend hulp.” “Waar is julle, Oryx Twee?” Tobela herken die stem. Dit is die een van vanoggend, die waansinnige een. “Dis genoeg,” sê hy en die medevlieënier knik geesdriftig. “Luister mooi,” sê hy vir die vlieënier. “Ek het net ’n loods nodig. Jy het gesien wat met die soldaat gebeur het. Wil jy hê ek moet jou kollega skiet?” Die man skud sy kop. “Ek wil weet waar die kompas is. En ek wil die grond kan sien, die hele tyd, verstaan jy?” “Ja.” “Wys my.” Die vlieënier druk sy vinger teen die instrument bo, in die middel. 270, lees dit. “Dink jy ek is ’n dom kaffertjie?” Die stemme oor die radio. Hy hoor Mazibuko se aanhoudende geroep. “Oryx Twee kom in. Oryx Een na Oryx Twee, kom in.” Die vlieënier sê niks. “Jy het tien sekondes om noord te draai.” ’n Oomblik se weifeling, dan manipuleer die lugmagoffisier die stuurstok en die helikopter draai. 280, 290, 300, 310, 320. Die instrument swaai in sy omhulsel, wit letters op ’n swart agtergrond. 330. 340, 350, 355. “Hou dit daar.” Hy moet na sy wonde kyk. Hy moet die bloeding stop. Hy moet iets drink, die

dors is in sy hele mond. Hy moet wakker bly, hy moet gereed bly. “Hoe lank voor Lobatse?” “Uur, uur en ’n kwart.”

* * * * *

Die atmosfeer in die Opskamer is swaar. Janina sit by die groot tafel en probeer die spanning van haar gesig af hou, luister saam met die ander na die kakofonie van die radio’s. Dit is chaos daar bo, dink sy, dit is chaos oral. Die ontmoeting met die Amerikaner was chaos, die terugrit saam met die direkteur was nie goed nie en wat sy hier aangetref het, is ’n gedemoraliseerde span. Almal weet nou van die dood van Miriam Nzululwazi. Almal weet Radebe is weg. Almal weet een van die RU-lede is swaar gewond. En die voortvlugtige … niemand weet waar hy is nie. Chaos. En sy weet nie wat om te doen nie. In die motor het sy probeer om met die direkteur te praat, maar daar is nou ’n afstand tussen hulle, ’n vertrouensbreuk. Sy kan dit nie verstaan nie. Waarom het sy agterdog uitgekring om haar ook in te sluit? Of is dit ’n geval van die boodskapper wie se kop ook moet af? Of sien die direkteur ’n bedreiging vir sy loopbaan in al die chaos? Dink hy verder, aan hoe hulle die gemors aan die minister gaan verduidelik? Sy hoor hoe die eerste Rooivalk by die gewonde soldaat aankom. Sy hoor hoe Da Costa oor die Rooivalk se radio die verslag inroep. Mpayipheli het die Oryx geskaak. Haar hart sink.

Sy hoor Tiger Mazibuko se reaksie, hoor die swetsende tirade. Hy is nie die regte man vir die situasie nie, dink sy. Woede gaan nie nou help nie. Sy sal moet ingryp. Sy wil opstaan, maar dan hoor sy hoe Mazibuko die ander Rooivalke wegroep. “Die hond gaan Botswana toe. Julle moet hom keer. Kry daardie Oryx.” Een vir een bevestig die Rooivalke hul nuwe roete. Wat dink jy doen jy, Tiger? Gaan ons die Oryx laat neerskiet, met die bemanning en al? Moeilike keuse. “En kry Klein-Joe by ’n hospitaal,” sê Mazibuko oor die radio. “Dis te laat, kaptein,” sê Da Costa. “Wat?” sê Mazibuko. “Hy’s dood, kaptein.” En vir die eerste keer is die eter stil.

* * * * *

Radebe kyk na die slapende kind in die sitkamer van sy Groenpuntwoonstel. Hy het ’n bed op die bank gemaak, die televisie aangesit en tussen die kanale gesoek vir iets wat geskik sou wees. “Ek wil nie televisie kyk nie,” het Pakamile gesê, maar kon nie sy oë van die skerm afhou nie. “Waarom nie?” “Ek wil nie dom word nie.”

“Dom?” “Tobela sê dit maak ’n mens dom. Hy sê as jy slim wil wees, moet jy lees.” “Hy’s reg. Maar dit is te veel televisie wat ’n mens dom maak. Ons gaan net so ’n bietjie kyk.” Here, asseblief, hy het nodig dat die kind besig gehou word, dat die seun aan die slaap moet raak sodat hy kan dink. “Net so bietjie?” “Net tot jy aan die slaap raak.” “Dit is seker okay.” “Ek belowe jou dit sal okay wees.” Maar wat laat jy ’n kind kyk? En daar, op een van die SABC-kanale, was ’n reeks oor ’n trop leeus in die Kalahari en hy het gesê: “Hierdie gaan jou nog slim maak ook, want dit is oor die natuur,” en Pakamile het ingenome geknik en hom reggeskuif en hy het gesit en kyk hoe die slaap soos ’n onsigbare sluier oor die seun se gesig beweeg, stadig en sag, tot sy oë toegeval het. Radebe het die televisie afgesit, en die sitkamer se lig, die een in die oopplankombuis aangelos sodat die kind nie verward moet wees as hy in die middel van die nag wakker word nie. Hy het op die balkon kom staan en nou dink hy, want dit is ’n gemors. Hy moet vir hom sê sy ma is dood. Die een of ander tyd. Dit is nie reg dat hy lieg nie. Hy moet vir die kind klere kry. En ’n tandeborsel. Hulle sal moet weg, hy kan nie hier bly nie. Mentz sal uitvind hy het die kind gaan haal en dan kom sy die kind wegvat na daardie kamertjie toe. Waarheen? Familie is uit, dit sal die eerste plek wees waar Mentz gaan soek. Vriende is net

so gevaarlik. Waarheen?

* * * * *

In haar motor steek Allison ’n sigaret aan voor sy die sleutel draai. Sy trek die rook diep in en blaas ’n straal teen die voorruit uit, kyk hoe dit daarteen uitdamp. Lang dag. Eienaardige dag. Wakker geword en ’n storie gesoek en ’n komplikasie gevind. Oomblikke van waarheid. Sy wou vanaand ’n ander inleidingsparagraaf geskryf het. Tobela Mpayipheli, the fugitive motorcyclist, is a former hitman of the KGB. Nee. Tobela Mpayipheli, the man the media has dubbed the “Big Bad BMW Biker”, is a former KGB assassin. Sy het al voorheen ooreenkomste van “nie op rekord nie” verbreek. Dit is ten beste ’n newelagtige ooreenkoms. Mense bedoel nie altyd wat hulle sê nie. Die bron praat en praat en praat en iewers sê hy of sy “dit mag jy nie skryf nie” en eindelik kan niemand onthou wat is op rekord en van die rekord af nie en die werklike sappige brokkies, die ware nuus, lê dikwels juis daarin opgesluit. Sommige mense gebruik dit as ’n dek-my-agterhoede-meganisme, maar wil in elk geval hê jy moet dit skryf, solank hulle net kan sê “ek het vir haar gesê dit is nie op rekord nie”. Soms weet jy net en jy skryf, ongeag. Soms verbreek jy wetend, weeg jy die gevolge en sê vir jouself publish and be damned en as mense kwaad is – hulle word weer goed, want hulle kry jou nodig,

jy is die media. Met ander maak dit nie saak nie, laat hulle kwaad wees, hulle kry wat hulle verdien. Die versoeking was so groot vanaand. Wat het haar weerhou? Sy haal haar selfoon uit. Sy voel haar hart klop hier teen haar bors. Sy soek die nommer onder die onlangs ontvangde oproepe. Druk die knoppie, plaas die instrument teen haar oor. Drie, vier, vyf luie. “Van Heerden.” “Daar is iets wat jy gesê het wat ek nie verstaan het nie.” Hy antwoord haar nie dadelik nie. In die stilte is daar betekenis. “Waar is jy?” “Op pad huis toe.” “Waar is jou huis?” Sy gee die adres. “Ek sien jou oor ’n halfuur.” Sy sit die selfoon in haar handsak en trek weer diep aan die sigaret. Vader. Wat doen ek?

35

Dit is moeilik om na die kompas te kyk, hul hoogte te skat, die bemanning dop te hou en boonop sy sportsak uit die dratas te kry met die H&K in sy regterhand. Hy doen dit stap vir stap, daarvan bewus dat hy konsentrasie moet behou. Niks hoef vinnig te gebeur nie, maar hy moet net waaksaam bly, al die veranderlikes monitor. Plaas die sportsak langs hom. Hy trek die hemp op om by die wond te kom. Dit lyk nie goed nie. Hoor hoe die eerste Rooivalk op die toneel aankom, luister na die rapportering. Hoor hoe die Rooivalke beveel word om die Oryx agterna te sit. Hulle weet hy gaan Botswana toe. Dit is die stem van vanoggend. My naam is kaptein Christmas Mazibuko. En ek praat met ’n dooie. Nog nie, kaptein Mazibuko. Nog nie. Mazibuko wat nou blaf: En kry Klein-Joe by ’n hospitaal. Dis te laat, kaptein. Wat? Hy’s dood, kaptein. Dit is die vlieënier wat omkyk, afkeurend, gewalg deur sy teenwoordigheid. Dit registreer, die onregverdigheid daarvan, maar dit is nie nou ter sake nie. Maar sy status is. En dit het dramaties verander. Van onwettige koerier na,

volgens hulle perspektief, moordenaar. Al was dit in selfverdediging. Hulle sal dit nie so sien nie. Kyk af na die wond. Hy moet hom bepaal by oorlewing. Nou meer as ooit. Nou kan hy sien dit moes meer as een koeël gewees het. Die een het ’n stuk vleis net onder die heupbeen uitgeruk, die ander is in en met ’n skewe trajek uit. Dit het seker die heupbeen getref. Die bloed is dik oor die wonde. Hy trek ’n hemp uit die sportsak en begin skoonvee. Die medevlieënier sit na hom en kyk, na die wonde. Die man is bleek. Tobela kyk na die kompas, kyk dan uit – onder kan hy die landskap in die maanlig sien verbyflits. Hy kyk rond in die binneruim. Van die soldate se goed het agtergebly: rugsakke, twee trommels, ’n slapbandboek. Hy stoot die rugsakke met sy linkervoet rond. Kry twee waterbottels, knip dit los. “Ek soek verbande,” sê hy. Die medevlieënier wys met sy vinger. Agter is ’n metaalkassie, vasgeskroef teen die wand met ’n rooi kruis daarop. Geseël. Hy staan op, prop die kopstuk uit, breek die seël, maak dit oop. Die inhoud is oud, maar daar is verbande, pynstillers, salf, ontsmetmiddel, inspuitings wat hy nie eien nie, alles in ’n verwyderbare seilsak. Hy haal dit uit, beweeg terug na sy sitplek, prop die kopstuk terug, doen eers weer die lys van bemanning, hoogte, rigting. Hy sit die verbande eenkant, probeer in die swak lig die bewoording van die buisies salf en pakkies pynstillers lees, plaas dit wat hy nodig het eenkant. Hy was nog nooit gewond nie. Die fisieke reaksie is vir hom nuut. Hy onthou vaagweg die voorspelde patologie – daar sal skok wees, bewing en lighoofdigheid, dan die pyn, die moegheid, die gevare van bloedverlies, die dors, floute, swak konsentrasie. Die belangrike ding is om die bloed te stop, om te rus, om genoeg water in te neem, want dehidrasie is die vyand.

Hy hoor sy ma se stem in sy kop, hy is veertien, hulle het by die rivier gespeel, na likkewane gesoek en die snykant van ’n riet het sy been oopgekloof soos ’n lang mes, voel net eers die steekpyn, kyk af, diep wond tot op die been, hy kan dit sien, bokant die knieskyf, spierwit teen sy donker vel, hy kan die bloed sien wat so oombliklik begin sypel van alle kante, soos linies soldate wat die front bestorm. “Kyk,” sê hy trots vir sy maters, sy hande om sy been, die wond lank en indrukwekkend, “ek gaan eers huis toe,” na sy ma toe, hinkepink, hou die vordering van die bloed teen sy been met eienaardige afstand dop, asof dit nie syne is nie, sy ma in die kombuis, hy hoef niks te sê nie, grinnik net, sy skrik, “Tobela,” haar uitroep van besorgdheid. Sy laat hom op die bad se rand sit en met sagte hande en klikgeluide van haar tong ontsmet sy die wond met sneeuwit watte. Die reuk van Dettol, die brand daarvan, die pleisters en verbande, sy ma se stem, paaiend, besorg, liefdevol, hande wat raak vat, verlange nou in hom, vir haar, vir daardie sorgelose tyd, vir sy pa. Hy ruk terug na die werklikheid, die kompas lees steeds 255. Hy kom op die been, druk die H&K teen die medevlieënier se nek. “Daardie helikopters. Hoe vinnig kan hulle vlieg?” “Ek … eee … ek …” “Hoe vinnig?” Hy stamp die wapen se neus teen die man se wang. “So twee-tagtig,” sê die vlieënier. “En hoe vinnig vlieg ons?” “Een-sestig.” “Kan ons nie vinniger nie?” “Nee,” sê die vlieënier. “Ons kan nie vinniger nie.” Onoortuigend. “Lieg jy?” “Kyk na dié fokken vliegtuig. Lyk dit vir jou na ’n windhond?” Hy sak terug op sy sitplek. Die man lieg. Maar wat doen hy daaraan?

Hulle gaan dit nie maak nie, die grens is te ver. Wat gaan die Rooivalke doen as hulle onderskep? Hy knip ’n waterbottel van een van die rugsakke af en draai die prop, bring die bottel na sy lippe, drink diep. Die water smaak na koper, vreemd op sy tong, sluk gulsig, sluk, eers genoeg, kyk hoe die bottel skud in sy groot hand, hel, hy bewe, hy bewe. Hy trek sy asem stadig in, stadig, gerusstellend uit. As hy dit tot in Botswana kan maak. Dan het hy nog ’n kans. Hy begin die wond stadig en sorgvuldig skoonmaak.

* * * * *

Want as hy nog Umzingeli was, sou daar nou minstens vier lyke gewees het wat julle moes verduidelik. Dit is wat die Minister van Waterwese en Bosbou gesê het en nou is daar een lyk en Janina wonder of die gode ’n komplot teen haar smee, want wat is die kanse dat die perfekte operasie, wat so goed beplan en so soomloos uitgevoer is ’n oudsluipmoordenaar per toeval kon betrek? En in die oomblik van selfbejammering kry sy die waarheid, kry sy die fondament van redenasie waarop sy kan bou. Dit is nie toeval nie. Johnny Kleintjes het vir sy dogter gesê om vir Tobela Mpayipheli betrokke te kry as iets met hom moet gebeur. Was dit voorgevoel? Het die ou man vermoed dinge kan skeef loop? Of het hy ’n ander spel gespeel? Iemand het van die hele ding geweet, iemand het in Lusaka gewag en die CIA uit die spel gehaal en die vraag, die eerste groot vraag is: Wie? Die moontlikhede, dit is wat haar van haar sinne wil dryf, die blote omvang van die moontlikhede. Dit kan hierdie land se eie Nasionale Intelligensie-agentskap wees, dit kan hierdie land se Geheime Diens wees, of Militêre Intelligensie, die

mededinging, die afguns. Die korrupsie is tragies in die omvang daarvan. Wat is op die hardeskyf? Die tweede groot vraag, want dit kan ’n rigtingwyser wees na die Wie. As Johnny Kleintjes met iemand anders kontak gemaak het … ’n Oudkollega wat nou by die NIA of GD of MI is, gesê het dit is wat die mense by die PIA beplan, maar ek het ander data. Kan nie wees nie. Want dan sou dié ding van die telefoonoproep aan Monica Kleintjes, die dreigement om vir Kleintjes dood te maak, nooit gebeur het nie. Waarom dit so kompliseer? Waarom sy dogter in gevaar stel? Johnny kon bloot afskrifte van die data vir die NIA gegee het. Dit moet iemand anders wees. Sy het vir Kleintjes gewerf, sy het aan hom die operasie verduidelik, sy het die ou man se geesdrif gesien, sy lojaliteite en patriotisme gemeet en geweeg. En hulle het hom dopgehou in daardie weke, meegeluister en agtervolg, geweet wat hy doen, waar hy is. Dit maak nie sin nie. Die lek kan nie by Kleintjes wees nie. Waar dan? By die CIA? Miskien ’n jaar of wat gelede, maar nie nou meer nie. Nie sedert 11 September nie. Die Amerikaners het laer getrek en hulle speel nou ’n ernstige, meedoënlose spel, kaarte dig teen die bors. Vat nie kanse nie. Waar is die lek? Hier is dit net sy wat weet. Hier. Quinn en sy spanne het Kleintjes beluister en gevolg, sonder insae, sonder kennis van die groter geheel. Net sy wat alles weet. Alles. Wie? Wie, wie, wie?

Haar selfoon lui. Sy sien dit is Tiger, maar wil nie nou met hom praat nie. “Tiger?” “Mevrou, hy is op pad …” “Nie nou nie, Tiger, ek bel jou terug.” “Mevrou …” Desperaatheid. Sy kan dit verstaan, want een van sy troepe is dood. Die moordlus brand in hom en iemand moet betaal. Maar sy moet nou eers dink. Sy druk die knoppie, sny hom af. Toe sy in hierdie Opskamer ingeloop het, was daar wanhoop in haar. Sy het nie meer opgewasse gevoel nie. Sy het selfbejammering in haarself herken en die direkteur was die bron daarvan. Hy het sy steun, sy vertroue van haar ontneem en sy was skielik alleen en so bewus van haar gebrek aan ervaring. Sy is ’n beplanner, ’n strateeg, ’n manipuleerder. Haar vaardigheid lê in organisering, in verwerking. Nie krisishantering nie, nie geweld en gewere en helikopters nie. Maar die feit is, hierdie gaan nie oor die krisis van die voortvlugtige en ’n dooie soldaat nie. Moenie vasgevang raak in die drama nie. Behou perspektief. Dink, redeneer. Laat haar sterk punte geld. Die hardeskyf. Johnny Kleintjes het gedoen wat enige speler met ’n leeftyd van gesanksioneerde bedrog agter hom sou doen: ’n Skuiwergat, ’n stukkie versekering. Tobela Mpayipheli moes daardie versekering wees, maar hy het nie eens die man se regte adres of telefoonnommer vir Monica gelaat nie, dit was verouderd. Hy het nie die moontlikheid dat dinge verkeerd kon neuk ernstig opgeneem nie. As hy regtig iets vermoed het, sou hy meer moeite gedoen het, dalk vir Mpayipheli persoonlik gaan sien het, of minstens seker gemaak het waar sy ou vriend tans is. Nee, dit was uit gewoonte, nie uit voorkennis nie. Dieselfde geld vir die hardeskyf. ’n Stukkie versekering. Uit die dae toe hy as koördineerder opgetree het vir die samesmelting van onheilige goed. Ou, vergete

intelligensie oor politieke leiers se seksuele voorkeure en vermoedens oor verraaiers en dubbelagente. Negeerbaar. Onbelangrik, dit was ’n ding wat Kleintjes bygeval het toe hy kniediep was, ’n manier om sy versekeringspolis in werking te stel. Moenie op die skyf fokus nie, moenie daardeur verlei word nie. Die verligting as sy weet sy is reg. Maar dit hoef nie geïgnoreer te word nie, want sy kan meer as een spel speel. Sy moet op Lusaka konsentreer. Sy moet uitvind wie vir Johnny Kleintjes gevange hou. As sy weet wie, sal sy weet waar die lek is en in daardie kennis lê die werklike mag. Vergeet die direkteur. Vergeet van Tobela Mpayipheli. Fokus. “Quinn,” sê sy hard. Hy sit gebukkend oor sy paneel, ruk wanneer hy sy naam hoor. “Rahjev.” “Mevrou?” “Moet nie so depressief lyk nie. Kom, stap saam met my.” Daar is energie in haar stem en hulle hoor dit, die hele vertrek. Hulle kyk na haar, almal van hulle.

* * * * *

Teen die tyd dat hy aan haar deur klop, het Allison klaar gestort, skoon aangetrek, musiek aangesit, gewroeg oor die helderheid van die ligte, ’n sigaret in haar stoel in die sitkamer aangesteek en probeer om ’n mate van kalmte te kry. En die oomblik dat sy die sagte klop hoor, verloor sy dit weer.

* * * * *

Janina loop in die middel, die twee mans langs haar. Quinn, die bruin man, is lank en atleties, Rajkumar onmoontlik vet. Hulle stap woordeloos af in Waalstraat. Om die hoek by die kerk, Hooggeregshof se kant toe, net Rajkumar se gehyg hoorbaar soos hy skommelend sukkel om by te bly. Die twee mans weet sy het hulle daar uitgekry om weg te kom van die ore af. Hulle is deelnemers aan die komplot, aanvaarders van haar leiding. Hulle steek Queen Victoria oor en sy lei hulle tot in die Botaniese Tuine, nou donker en vol van die skaduwees van historiese bome en struike, die duiwe en eekhorings stil. Eetkorings, het haar jongste dit as kleuter genoem wanneer sy en haar gewese man hulle hierheen gebring het in die helder sonskyn. Selfs bedags fluister die tuine, skep die donker hoeke klein oases van sameswerings en geheime. Sy stap tot by een van die houtbanke, sien die ligte van die Parlement daar anderkant, die stil figuur van ’n bergie op die gras. Ironie. “Goed,” sê sy, as hulle sit. “Kom ek sê vir julle waar ons staan.”

* * * * *

Van Heerden het wyn saamgebring wat hy oopmaak en in die glase skink wat sy voorsien. Hulle is ongemaklik met mekaar, die rolle nou soveel anders as vanmiddag; die bewussyn lê tussen hulle, maar word gesystap, geïgnoreer soos ’n sosiale siekte. “Wat is dit wat jy nie verstaan het nie?” vra hy as hulle weer sit. “Jy het gepraat van genetiese geskiktheidsaanwysers.” “O. Dit.” Hy bestudeer sy glas, die gloed van die rooiwyn tussen sy hande. Dan kyk hy op en sy sien hy wil hê sy moet iets anders sê, sy moet ’n deur vir hom oopmaak en sy kan dit nie help nie, sy vra die vraag van haar vrese.

“Is jy betrokke?” Besef dit het nie genoeg betekenis nie. “By iemand?”

36

“Nee,” sê hy en sy mondhoeke trek skeef. “Wat?” vra sy, onnodig, want sy weet. “Die verskil tussen ons. Tussen man en vrou. Dit bly vir my … enigmaties.” Sy glimlag saam met hom. Hy kyk na sy glas terwyl hy praat en sy stem is sag. “Hoeveel keer gebeur dit in een mens se lewe dat jy weet die aantrekking is wedersyds? In gelyke hoeveelhede.” “Ek weet nie?” “Te min,” sê hy. “En ek moet weet of daar iemand anders is.” Hy haal sy skouers op. “Ek verstaan.” “Vir jou maak dit nie saak nie?” “Nie nou nie. Later. Definitief later.” “Vreemd,” sê sy, trek aan haar sigaret en neem ’n sluk van haar wyn. Hy staan op, plaas sy glas op die koffietafel en kom na haar toe. Sy talm ’n oomblik en buk dan vooroor, druk die sigaret dood.

* * * * *

Mazibuko sit binne die Oryx, alleen. Buite, by die brug waar Klein-Joe dood is, staan sy manne en wag vir hom, maar hy steur hom nie daaraan nie. Om hom het hy kaarte van Botswana en sy vingers loop daaroor. Hy neurie sag, ’n onherkenbare, eentonige refrein, besig, besig wanneer sy selfoon lui. Hy weet wie dit is. “Wat ek die graagste sal wil doen,” sê hy dadelik, “is om uit die lug uit die fokker te blaas met ’n missiel, verkieslik diékant van die grens.” Sy stem is rustig, sy woordkeuse doelbewus. “Maar ek weet dit is nie ’n opsie nie.” “Dis reg,” sê Janina. “En ek neem aan ons gaan liefs nie die hulp van ons buurland inroep nie.” “Steeds reg.” “Nasionale trots en die klein probleempie van sensitiewe data in vreemde hande,” sê hy. “Ja.” “Ek wil hom gaan voorlê, mevrou.” “Tiger, dit is nie nodig nie.” “Nie nodig nie?” “Dié lyn is nie veilig nie, jy sal my woord moet aanvaar. Prioriteite het verander.” Hy verloor amper beheer, net daar, voel hoe die woede druk van onder af, soos lawa. Prioriteite het verander. Jissis, hy het ’n man verloor, hy is verneder en van bakboord na stuurboord gestuur, hy het die chaos en die fokken gebrek aan professionaliteit verduur en nou het iemand in ’n fokken kantoor die fokken prioriteite verander. Dit wil tot uitbarsting kom, gewelddadig, maar hy hou dit in, druk dit terug, want hy moet. “Is jy daar?” “Ek is hier. Mevrou, ek weet watter roete hy gaan gebruik.”

“En?” “Hy gaan Kazungula toe.” “Kazungula?” “Op die grens met Zambië. Hy sal nie deur Zimbabwe ry nie, te veel grense, te veel moeilikheid. Kazungula. Ek weet dit.” “Dit help ons niks. Dit is in Botswana. Die amptelike kanale, al kom dit van bo af, sal te lank vat.” “Ek het nie iets ampteliks in gedagte gehad nie.” “Nee, Tiger.” “Mevrou, hy’s gewond. Soos Da Costa praat …” “Hy’s gewond?” “Ja. Da Costa sê dit is ernstig, sy maag of sy been. Klein-Joe het skote afgekry voor hy geskiet is. Dit gaan hom terughou. Hy sal moet rus. En drink. Dit gee ons tyd.” “Tiger …” “Mevrou, net ek. Alleen. Ek kan binne twee uur op Ellisras wees. Oor drie uur op Mahalapye. Al wat ek nodig het, is ’n kar …” “Tiger …” “Dit gee jou ’n ekstra opsie,” speel hy sy troefkaart. Sy twyfel en hy sien ’n geleentheid daarin, ’n kans. “Ek sweer ek sal ’n lae profiel hou. Geen internasionale insident nie. Ek sweer.” Steeds is sy stil en hy trek sy asem in om nog iets te sê, maar bedink hom. Fok haar, hy gaan nie pleit nie. “Op jou eie?”

“Ja. In elke opsig.” “Sonder rugsteun en kommunikasie en amptelike goedkeuring?” “Ja.” Hy het haar, hy weet hy het haar. “Net ’n kar. Dis al wat ek vra.”

* * * * *

“Oryx Twee, dit is Rooivalk Drie. Ons is tweehonderd meter agter jou, met missielsluiting. Land asseblief, daar’s baie plek daar onder.” Die pynstillers wat hy met die louwarm waterbottel afgesluk het, het nog nie begin werk nie. Die wond is nou skoon, die verband styf om sy middel gespan. Dit bloei steeds daar binne en hy weet nie hoe om dit te stop nie, hoop dit sal net gebeur. “Wat nou?” vra die vlieënier. “Hou jou koers.” “Oryx Twee, dit is Rooivalk Drie. Bevestig kontak asseblief.” “Hoe ver is ons van die grens af?” Hulle staar net voor hulle uit, die twee offisiere. Hy swets binnensmonds, staan op, voel die wond. Here, hy moet dit stil hou. Hy slaan die medevlieënier teen die voorkop met die Heckler se loop, trek bloed. Die man ruk, bring sy hande op ter beskerming. “Ek is moeg gesukkel met julle.” “Sewentig kilometer,” sê die vlieënier vinnig. Tobela kyk op sy horlosie. Dit kan waar wees. Nog ’n halfuur. “Oryx Twee, dit is Rooivalk Drie. Ons het missielsluiting – jy het negentig sekondes om te reageer.” “Hulle gaan ons skiet,” sê die medevlieënier Hy het die bloed aan sy kop met sy

hand afgevee, kyk nou daarna, dan na Tobela, soos ’n getroue hond wat geskop is. “Hulle sal nie,” sê hy. “Hoe weet jy?”

* * * * *

Hulle lê langs mekaar in die donker, Allison op haar rug en hy op sy sy langs haar. Sy hande streel oor haar lyf, verken dit van haar nek tot by haar tone. Sy aanraking is vir haar ’n diepe heerlikheid, ’n absolute aanvaarding. Toe die sweet en die ie afgekoel het en sy palm ingedagte oor haar vol borste beweeg het en sy die warm van sy asem oor haar tepels kon voel blaas, het sy hom gevra of hy van haar lyf hou, en hy het gesê: “Meer as wat jy ooit kan dink,” en dit was die laaste van haar vrese vir vanaand. Sy weet daar is nog een wat voorlê, maar dit moet wag vir môre. Sy wil dié oomblik sonder skroom ervaar. Sy stem is rustig, sy kop in haar nek, sy hand wat nie ophou beweeg nie. Hy praat met haar, vertel haar alles, maak ’n nuwe wêreld vir haar oop.

* * * * *

“Sestig sekondes, Oryx Twee. Ons het toestemming om te skiet.” “Ek gaan land,” sê die vlieënier met vrees in sy stem. “Jy gaan nie land nie,” sê Tobela en hou die H&K teen die medevlieënier se nek. “Wil jy vrek?” “Hulle sal nie skiet nie.” “Jy kan dit nie sê nie.”

“As jy enigiets anders doen as reguit vlieg, skiet ek jou maat se kop weg.” “Asseblief,” sê die medevlieënier, sy oë toegeknyp. “Dertig sekondes, Oryx Twee.” “Jy’s fokken mal,” sê die vlieënier. “Bly net kalm.” Die medevlieënier maak ’n eienaardige geluid. “Oryx Twee, vyftien sekondes voor missiellansering. Bevestig instruksie, ek weet julle kan my hoor.” Twee onskuldige lewens en ’n helikopter van miljoene rande – hulle kan nie skiet nie. Hulle sou ’n amptelike opdrag oor die radio gehoor het, want dié soort keuses word nie op operasionele vlak gemaak nie. Hulle kan nie skiet nie. Die sekondes tik, hulle wag vir die impak, al drie wat verstyf, instinktief, wag vir die knal, vir ’n teken, wag, tot hulle die Rooivalk se loods hoor. “Fok,” sê hy. Ontlading. “Jy’t ballas, jou swart bliksem, dit moet ek toegee,” sê die Rooivalkvlieënier.

37

Hy laat die Oryx by ’n padaanwyser land om seker te maak hulle is oor die grens. Die Rooivalke het teruggedraai. Die hoofroete tussen Lobatse en Gaborone is stil in die warm nag. Hy laat hulle met hul gesigte na onder op die teer lê terwyl hy die GS met groot moeite optel in die buik van die helikopter. Daar is nie genade nie, hy sal dit aan die gang moet kry en uitry, en hoop hy val nie wanneer dit die sprong tussen vliegtuig en grond maak nie, ’n halwe meter hoog. Daar is ’n vae koors in hom, ’n dun, deursigtige membraan tussen hom en die werklikheid. Die pynpille het ingeskop. Hy beweeg afgemete, elke stap wat afgemerk word teen ’n lys in sy kop. lets gaan hy vergeet. As hy val, sal hulle opspring. Die vlieënier is die gevaar, want die offisier se haat vir hom is soos ’n baken. Hy kry die motorfiets op sy systaander, maak seker die sportsak is in, die drakas toe, gesluit. Wat vergeet hy? Klim op, sit dit aan, die enjin draai en draai, wil nie vat nie. Hy druk die smoorklep op, probeer weer, dit vat met ’n brul en ’n sidder, systaander op met sy voet, draai die stuurstang, hy sal nie stadig kan uit nie, hy sal moet versnel, kragtig, momentum moet hom uitdra, die helikopter staan langs die pad, die motore steeds aan, die groot lemme swiepend, ’n warrelwind om die rustende voël, hy moet seker maak die GS se enjin is warm genoeg, jaag die toere op. Die vlieënier lê uitdrukkingloos vir hom en kyk. Trek sy asem in, nou of nooit, koppelaar in, eerste rat, draai die versneller, los die koppelaar, die GS skiet vorentoe, uit, die voorwiel wat afduik, tref die grond, skokbrekers klap, die slag skiet deur sy arms en hy verloor sy balans, agterwiel teen die grond, die versneller steeds oop en dan skiet hy vorentoe, reguit, oor die pad, ruk die rem om nie in die veld in te ry nie, stop, sy hart wat klop, liewe

Here, hy kyk om, die vlieënier het opgespring, hardloop na die Oryx, die Heckler lê daar binne, die masjienpistool, dis wat sy kop vir hom wou sê, moenie vergeet nie, dit is nou te laat, daar is net een keuse, hy ry, versnel so vinnig as wat hy kan, kyk nie terug nie, lê plat, klein teiken, ore gespits, tweede, derde, vierde rat, iets klap teen die fiets, vyfde, honderd-en-sestig kilometer per uur, steeds versnellend, wat het die lugmagman raak geskiet? Dan weet hy hy is buite trefafstand en hy hou die snelheid daar en hy wonder of die vlieënier se haat groot genoeg is om hom met die Oryx te agtervolg.

* * * * *

Janina voer haar plan stiptelik uit. Sy gaan haal die direkteur in sy kantoor. Sy kan sien hy is nou moeg, want sy hele wese straal dit uit. “Ek wil praat, meneer, maar nie hier nie.” Hy knik en staan op, neem sy baadjie van waar dit netjies aan ’n hanger gehou word, trek dit tydsaam aan en hou vir haar die deur oop. Hulle ry met die hysbak af, stap uit die gebou uit, hy ’n hoflike tree agter haar. Sy lei hom met Langstraat op waar sy weet die Long Street Café nog sal oop wees. Dié deel van die stad is nog lewendig. Jonges, toeriste met rugsakke, Rikki-taxi’s, bromponies. Nagklubmusiek kom bo uit ’n verdieping uit. Hy is kort en geboë langs haar en weer is sy bewus van die toneel wat hulle vorm. Wat sal mense dink as hulle die wit vrou met die sakeklere en die boggelrug-swart man só sien stap? Daar’s ’n oop tafel agter by die koekvertoonkas. Hy hou vir haar die stoel uit en vir die kortste van oomblikke is sy hoflikheid ’n irritasie. Sy wil óf aanvaar óf verwerp word, nie dié niemandsland nie. Hy kyk nie na die spyskaart nie. “Jy dink ons word afgeluister, Janina?” “Meneer, ek het na al die getuienis gekyk en iewers is daar ’n lek. By ons, of by Powell.”

“En jy dink nie dit is by hulle nie.” “Dit is nie onmoontlik nie, net onwaarskynlik.” “Wat het geword van ons Johnny-die-Kommunis-teorie?” “Hoe langer ek daaroor dink, hoe minder maak dit vir my sin.” “Waarom, Janina?” “Hy sal nie sy eie dogter in gevaar stel nie. Hy sal nie ’n ou adres en telefoonnommer van Mpayipheli by haar los nie. As hy die CIA wou bedrieg, was daar ander maniere. Om die waarheid te sê, niks daarvan maak meer vir my sin nie.” “Ek sien.” “U dink steeds dis Johnny?” “Ek weet nie meer wat om te dink nie.” Die moegheid in sy stem is nou onverberg en sy sien hom opeens met groter helderheid. Wat is hy? Iewers aan die skadukant van vyftig? Vanaand dra hy swaar aan die onsigbare, eindelose dekades van intrige agter hom. Terwyl ’n kelnerin hul bestelling neem, ’n jong meisie met donker, geheimsinnige oë, hou sy hom dop. Het hy eens drome gehad, ambisie van groter dinge? Het hy homself vroeër as binnekring-materiaal gesien, een van die aspirant-ringkoppe? Was hy, in sy Struggle-omswerwinge, iewers in die verlede op die rand daarvan? Hy is ’n slim man en hulle sou sy potensiaal geken het. Wat is dit wat hom teruggehou het, uitgehou het sodat hy nou hier sit, ’n uitgeputte ou man wat met titels en wit syhemde en onberispelike dasse vasklou aan sy senior staatsamptenaarstatus? Hy interpreteer haar betragting verkeerd. “Verdink jy my regtig, Janina?” Sy sug sag en lank. “Meneer …” Daar’s weer deernis vir haar om sy mond. “… ek moes dit oorweeg.” “En wat was jou slotsom?”

“Nog ’n ‘onwaarskynlik’.” “Waarom?” “Al wat u kon weet, was dat Johnny Kleintjes een van ’n hele klomp mense is vir wie ons dophou en afluister. Ek was die enigste een wat geweet het waarom.” Hy knik, stadig, sonder verligting, asof hy geweet het dit sal die uitslag wees. “Dit geld vir almal by ons, Janina.” “Dit is wat ek nie kan verstaan nie.” “Dan kan die lek nie by ons wees nie.” “Ek weet nie …” “Tensy dit jy is.” “Dit is waar. Tensy dit ek is.” “En dit kan mos nie wees nie, Janina.” “Meneer, ek wil graag reguit praat. Ek voel aan dat ons verhouding verander het.” Die koffie kom en haar woorde hang in die lug tot die kelnerin wegbeweeg. “Vroeër, toe ons met Powell gepraat het. Daarna,” sê sy. Hy neem sy tyd, skeur die suikerkoevertjie oop, verplaas die inhoud na sy koppie, roer dit, kyk dan op na haar. “Ek weet nie meer wie om te vertrou nie, Janina.” “Hoekom, meneer? Wat het verander?” Hy bring die koppie na sy lippe, proe die hitte van die vloeistof versigtig, neem ’n slukkie, plaas die porselein geduldig terug in die piering. “Ek het nie vir jou ’n empiriese antwoord nie. Ek kan nie vir jou die punte een vir een uitstippel nie. Dit is net ’n vermoede, Janina, en ek is jammer dat jy voel dit sluit jou ook in, want dit is nie noodwendig die geval nie.”

“’n Vermoede?” “Dat ek om die bos gelei word.”

* * * * *

Wanneer Tobela voor die Livingstone Hotel in Gaborone van die R 1150 GS afklim, kan hy byna nie op sy voete staan nie. Hy hou eers aan die saal vas en ’n duisend kolle swem voor sy oë. Hy staan met geboë hoof tot hy sy balans herwin, sy sig herstel. As hy om die fiets loop, sien hy vir die eerste keer die skade van die 9 mmkoeëls. Die vlieënier het die regterkantste drakas raak geskiet, die groter een, twee netjiese gaatjies in die swart poliviniel. Die sportsak is daar binne. Hy knip die drakas oop en haal die sportsak uit. Twee gaatjies, perfek en rond. Hy sluit alles en stap oor die sypaadjie, by die deur in. Die nagportier sit en slaap in sy stoel. Tobela moet eers die klokkie met sy palm lui voor die man vaak opstaan en die intekenboek oor die toonbank aanskuif. Hy vul die besonderhede in. “Aanvaar jy Suid-Afrikaanse rand?” “Ja.” “Kan ek nog iets te ete kry?” “Bel kamerdiens. Nege een. Paspoort, asseblief.” Hy gee dit aan, die man se rooi oë kyk skaars daarna, kontroleer net die nommer met die een wat hy neergeskryf het. Dan trek hy ’n sleutel uit die sluitkassie agter hom en gee dit aan.

Voor die rammelende hysbak die grondvloer bereik en vir Tobela oopgaan, is die man weer aan die slaap. Die kamer is ruim, die bed ’n uitspansel onder ’n veelkleurige deken, die kussings wit en gepof en aanloklik. Eers stort. Die wond herverbind. Eers eet. Drink. En dan slaap. Liewe Vader, hoe gaan hy nie slaap nie. Hy rits die sportsak oop. Tyd om die skade vas te stel. Hy skud die inhoud op die dubbelbed. Niks opspraakwekkends nie – selfs sy badkamersakkie is heel. En dan tel hy die hardeskyf op en hou dit in sy hande en sien dit is nou nutteloos, die data daarop sekerlik vir ewig verlore. In die middel van die byna vierkantige houer, waar metaal en plastiek en geïntegreerde stroombane bymekaarkom, het die Heckler & Koch se ronde vasgeslaan. Geen wonder die klapgeluid was so hard nie.

* * * * *

Soos twee verliefdes, hul koppe bymekaar, hul stemme sag, sit Janina en die direkteur in die Long Street Café. Sy sê die hardeskyf is die verkeerde fokus, daar is nie iets belangriks daarop nie, maar ou, vergete intelligensie wat in ’n brandkluis gebêre is deur ’n bejaarde man wat graag wou voel hy het nog ’n aandeel in die spel, wat dit skielik opgediep het toe hy in die moeilikheid was. Tobela Mpayipheli is nie meer belangrik nie – hy het ’n randfiguur geword, hoogstens ’n irritasie. Laat hom begaan, want die aksie is in Lusaka, die antwoorde lê daar en wag. “Ons het reeds vier operateurs daar, en ons gaan nog twaalf stuur, die beste wat ons het. Ons wil weet wie vir Johnny Kleintjes gyselaar hou en ons wil weet hoe hulle van die operasie weet. Ek het dit oorweeg om die RU Lusaka toe te stuur, maar ons wil nie ’n insident hê nie, ons soek ’n lae profiel, subtiele werk. Ons soek stille getalle, nie vuurwerke nie.”

“En die lek?” vra hy. “Hier is nou net vier mense wat ek betrek – ek, u, Quinn en Rajkumar. Ons hou dit klein, ons hou dit intiem en ons kry die antwoorde.” “Weet Tiger?” “Tiger weet net die prioriteite het verander. Maar hy is op sy eie missie. Hy glo hy kan Mpayipheli keer. In Botswana.” “En jy het hom laat gaan?” Sy dink daaroor na, formuleer haar antwoord stadig. “Tiger verdien die kans, meneer. Hy gaan alleen.” Die direkteur skud sy kop. “Tiger het die verkeerde motiewe, Janina.” “Hy het nog altyd die verkeerde motiewe gehad, meneer die direkteur. Dit is waarom hy so ’n aanwins tot ons arsenaal is.”

* * * * *

’n Uur na middernag steek Mazibuko die grens oor in die Volkswagen Golf 1.8 liter GTI Turbo. Hy weet nie hoe Mentz dit gereël het nie. Dit het voor die SAPD-kantoor op Ellisras vir hom gewag, die sleutels beskikbaar by die aanklagkantoor nadat hy sy paspoort gewys het, en nou is hy in Botswana en ry so hard soos wat die nouer pad en die donker hom toelaat. Dit is ’n ander land dié, met beeste en bokke wat langs die pad wei. Hy het sy berekeninge gemaak. Alles hang af van die hond se vordering, maar die wond sal hom terughou. Die Oryx-vlieënier het met hom oor die selfoon gepraat. Hy en die wit man het hul haat vir Mpayipheli gemeen en die vlieënier het gesê die wond is sleg. Hy het gesien die voortvlugtige sal nie die nag deur hou op die motorfiets nie. Hy was naby aan val toe hy uit die helikopter moes kom. Daar is skote geskiet, die nag in, miskien het hy nog ’n koeël of twee in hom. Sê maar die fokker is taaier as wat hulle dink, sê maar hy ry …

Dan sal Mpayipheli voor hom wees. Twee uur voor, minstens. Sal hy hom kan inhaal? Hang af hoe vinnig die doos kan ry. Hy moet eet, hy moet rus, hy moet drink en petrol ingooi. Moontlik. En miskien slaap die hond iewers, en dan sal hy vir hom wag. By die brug oor die Zambezi, net anderkant die plek waar die waters van die groot rivier en die Chobe saamloop. ’n Goeie plek om te sterf in Afrika.

* * * * *

Voor hy die liggie langs die bed afskakel en in die sagtheid van die dubbelbed insak, sit hy vir oomblikke en staar na die telefoon. Sy verlange na Miriam en Pakamile is oorweldigend. Net een oproep. Moet jou nie steur aan die berigte oor die radio nie, dit gaan goed met my, ek is amper daar, ek is lief vir jou – dit is al wat hy wil sê, maar as hulle die lyn geskaak het, sal hulle byna onmiddellik weet waar hy is en sal hulle kom om hom te keer. As hy met iemand kon kontak maak, en sê die verskriklike inligting op jul stuk rekenaargereedskap is daarmee heen, jul swart geheime is nou veilig, dit bedreig niemand meer nie, laat my met rus, laat my toe om ’n ou vriend te gaan help en dan huis toe te gaan. Môre is hy daar. As alles goed gaan, sal hy laat môremiddag Lusaka binnery. Daar was tekens om te lees – geen padblokkades buite Gaborone nie, geen agtervolging deur die Oryx nie. Hulle wil nie die Botswana-regering betrek nie, wil dit in die familie hou. Hulle wag vir hom in Lusaka, maar dit is goed so, hy sien kans – hy is geskool in die kuns van stedelike oorlogvoering, en môre is alles verby. Dit voel of hy in die bed wegsink, dieper en dieper, sy hele liggaam so verskriklik moeg, sy kop aan die gang, met flitsende beelde van die dag agter hom. Hy is bewus van die fisiologie van die skietwonde, van die koorsigheid, die effek van die pynstillers, die brandewyn wat hy na sy kamerdiens-ete (We have a

club sandwich and chips or a cheese burger and chips, take your pick) en vier blikkies kola gedrink het. Hy kan die emosie in hom beredeneer, maar hy kan dit nie onderdruk nie. Hy is so vrek alleen. Nie vir die eerste keer nie. Ander stede, ander hotelkamers – maar dit was anders … Daar was nie ’n Miriam nie. Daar was nog nooit voorheen ’n Miriam nie. Daar was ander vroue. By Odessa was daar die prostitute, die amptelike, Stasi-goedgekeurde hoere wat in hul drange moes voorsien, om die vlakke van testosteroon te beheer sodat hulle aan die opleiding aandag kon gee. En daarna was hy onder instruksie: Moenie betrokke raak nie, moenie geheg raak nie, moenie talm by ’n vrou nie. Maar sy Oosblok-meesters het nie rekening gehou met Skandinawië se swart slingelbeheptheid nie. Here, daardie Sweedse vroue, skaamteloos jags vir hom. Met sy eerste besoek in twee-en-tagtig het drie, die een na die ander, hulle kom voorstel in ’n koffiehuis in Stockholm. Tot hy gevlug het, seker daarvan dat dit ’n komplot is, dat hy die onderwerp van ’n NAVO-teenintelligensie-operasie is. Neta het eindelik ’n jaar later aan hom verduidelik dat dit bloot ’n verskynsel is, sy weet nie waarom nie. Agneta Nilsson, Lang, fyn blonde hare. Twee weke van wellus in Brussel, tot die KGB ’n koerier gestuur en gesê het dit is genoeg, jy oortree, jy soek vir moeilikheid. Hy, Tobela Mpayipheli van die Transkeise vlaktes, het witbrood geëet, die witste wat daar is, woordspelings op die tema ingesluit, tot barstens toe versadig. Maar nie sy hart nie – sy hart het leeg gebly tot hy vir Miriam gesien het. Sy hart was nie eens so leeg in ’94 nie, in ’n kamertjie in Hillbrow, wagtend vir die oproep van die man wat nou ’n minister is, wagtend vir sy beloning op sy diens, wagtend om ingesluit te word in die oorwinning, om te deel in die vrugte. Wagtend. Dae van rondslenter in die strate, ’n vreemdeling in sy eie land, tussen sy eie mense. Hy het aan sy pa gedink in daardie weke, gespeel met die gedagte om die trein te vat en sy ouers te gaan soek, om in die deur te staan en te sê hier is ek, dit is wat met my gebeur het. Maar daar was te veel bagasie daar, die kloof te groot om oor te steek. Saans het hy alleen na die kamer teruggegaan en gewag vir die oproep wat nooit gekom het nie. Hy het verworpe gevoel, verraai. ’n Stadige proses – hulle het hom gemaak wat hy is en nou wou hulle hom nie ken nie. Tot hy eindelik Kaap toe is sodat hy weer die taal van sy vadere kon hoor, tot hy besluit het hy sal sy dienste gaan aanbied waar dit waardeer word, waar hy ingesluit kan word, waar hy deel is van iets. Dit het nie gewerk soos hy gedink het nie. Die Vlakte was goed vir hom, maar

hy het die groot buitestander gebly, steeds alleen tussen ander. Maar nie soos nou nie, nie soos nou nie. Die kouekoors wat oor hom kom, drome, vreemde drome, ’n gesprek met sy pa wat nooit ophou nie, ’n verduideliking, ’n regverdiging, aan en aan, woorde wat uit hom vloei en sy pa raak net verder weg, kopskuddend en biddend. Hy dwing homself swetend wakker en die pyn in sy heup is ’n diep kloppende wond. Hy staan op en gaan drink by die kraan in die badkamer aan die koue, soet water.

* * * * *

Iewers in die vroegmôre, vieruur dalk, wyk die slaap vir ’n oomblik vir Allison, net lank genoeg om een gedagte te registreer: Die besluit om die inligting wat hy vir haar gegee het terug te hou, was die beste van haar lewe. Het sy geweet, in daardie oomblikke toe sy die besluit moes neem? Ondanks haar vrese en haar onsekerheid? Dit maak nie meer saak nie. Sy draai om, druk haar lyf teen sy rug en boude en bene en sug behaaglik voor sy weer sag in die slaap wegsak.

38

Janina word wakker wanneer Lien en Lizette langs haar in die dubbelbed inkruip. Sy vee met haar vingers oor haar oë en vra: “Hoe laat is dit?” “Dit is nog vroeg, Mamma, slaap nog ’n bietjie,” sê Lien. Sy kyk na die radiowekker se syfers. “Dit is al halfsewe.” “Vreeslik vroeg,” sê Lizette. “Tyd om te begin klaarmaak,” sê sy sonder geesdrif. Sy sou nog ’n uur of twee kon slaap. “Ons gaan nie vandag skool toe nie,” sê haar jongste. “O?” “Dit is Nasionale Hou-jou-ma-by-die-huis-tot-elke-prys-dag.” “Ha!” “Versuim om hieraan gehoor te gee, is strafbaar met ’n boete van R500 se nuwe klere vir elke afstammeling.” “Dit sal die dag wees.” “Dit ís die dag – Nasionale Hou-jou-ma …” “Sit die TV aan.” “Die kyk van televisie so vroeg in die oggend is skadelik vir die middeljarige brein, Ma weet dit tog.” “Middeljarig se alie. Ek wil weet wat op die nuus is.”

“Maaaa … los die werk dan net tot ons skool toe moet gaan.” “Dis nie werk nie, dit is ’n gesonde belangstelling in my omgewing en my wêreld. Dit is ’n poging om aan my dierbare dogters te wys daar is meer dinge in die lewe as Britney Spears en wellustige tienerseuns.” “Soos wat?” sê Lien. “Noem een ding,” sê Lizette. “Sit aan die televisie.” “Okay, okay.” “Middeljarig. Dis ’n nuwe een.” “’n Mens moet gemaklik wees met jou ouderdom.” “Ek hoop net ek sien dieselfde vlakke van wysheid op jul rapporte.” “Daar is dit – die middeljarige brein se laaste toevlugsoord: Die skoolrapport.” Lien druk die knoppie op die klein kleurtelevisiestelletjie. ’n Sport-program op M-Net verskyn traag op die skerm. “Dié middeljarige brein wil weet wie in my kamer televisie kyk.” “Ek het nie ’n keuse gehad nie. Lien was besig om wellustige tienerseuns in die sitkamer te onthaal.” “Sit op TV2 en hou op met twak praat.” “Is daar nie nou ’n opvoedkundige program …” “Sjjjj…”” … details about the South African weapons scandal. The newspaper quotes a source saying the data Mpayipheli is carrying contains the Swiss bank details of government officials involved in the weapons deals, as well as the amounts allegedly paid in bribes and kick-backs. A spokesperson for the office of the Minister of Defence strongly denied the allegations, saying it was, quote,

another malicious attempt by the opposition press to damage the credibility of the government with deliberate lies and fabrications, unquote. The spokesperson also denied any military involvement in the disappearance of Mrs Miriam Nzululwazi, the common-law wife of the fugitive Mpayipheli, and her six-year-old son. According to the Cape Times, a man identifying himself as an employee of the Department of Defence, took young Pakamile Nzululwazi into his custody last night, after his mother was arrested at her place of work, a commercial bank, earlier in the day. Meanwhile, rival motorcycle groups seemingly ing Mr Mpayipheli clashed in Kimberley last night. Police were called in to break up several fights in the city. Nine motorcyclists were treated for injuries in hospital. Moving on to other news …

* * * * *

Die ander vrees omhels haar wanneer sy wakker word en Van Heerden is weg. Nie ’n briefie nie, niks, en sy weet dit sal by haar bly, dit sal haar konstante metgesel wees tot sy weer van hom hoor, tot sy hom weer sien. Die impuls is dadelik daar om sy nommer te skakel, om gerusstelling te soek, bevestiging te kry. Dit sal aangroei deur die dag, sterker word, maar sy sal dit tot elke prys moet onderdruk. Sy staan op, soek uitkoms in haar roetine, swaai die kamerjas oor haar skouers, gaan sit die ketel aan, maak die voordeur oop, tel die twee koerante op, loop terug kombuis toe, skandeer die Times. Alles wat sy geskryf het, is daar. Die hoofberig, die kassies, die ander twee stories. Sy loer net vinnig na bladsye twee en drie, sien nie die weggesteekte, onbelangrike klein beriggie nie. LUSAKA. – Zambian Police are investigating the death of two American tourists after their bodies were found by pedestrians on the outskirts of the capital yesterday. A law enforcement spokesman says the tourists died of gunshot wounds, and the

apparent motive was robbery. The names of the two men are expected to be released today, after the American Embassy and relatives have been notified. No arrests have been made. Haar haas is om by Die Burger uit te kom, sy slaan die koerant op die ontbyttoonbank oop. WAPENSKANDAAL: MOTORFIETSMAN HOU DIE SLEUTEL KAAPSTAD. – Volle besonderhede oor Suid-Afrika se wapenskandaal, met inbegrip van regeringsamptenare se name, bedrae betrokke en Switserse bankrekeningnommers, is na bewering op ’n rekenaarhardeskyf in besit van die voortvlugtige mnr. Tobela Mpayipheli – die motorfietsryer wat steeds daarin slaag om die owerhede te ontglip. “Sweet Jesus,” sê Allison by haarself. “Where did this come from?” Volgens adv. Pieter Steenkamp, ’n voormalige lid van die ondersoekdirektoraat vir ernstige ekonomiese misdrywe (Odeem), is daar met die aanhoor van getuienis oor die beweerde onreëlmatighede in die wapentransaksie van R43,8 miljard verlede jaar, verskeie kere melding gemaak van die hardeskyf. “Come on,” prewel sy. Hy was deel van die ondersoekspan wat verslag moes doen aan die staande parlementêre komitee oor openbare rekeninge (Skoor), die parlement se waghond oor staatsbesteding – na ’n verslag van die OG, mnr. Shauket Fakie, wat beweringe bevestig het van me. Patricia de Lille, PAC-LP, dat sommige ANC-politici geldelik baat gevind het by onderhandelings van die “wapentransaksie”. Fakie het bevind daar was “wesenlike afwykings van algemeen aanvaarbare aankoopprosedures”. “Ons het met meer as honderd instansies en individue onderhoude gevoer en

daar is, volgens my aantekeninge, minstens sewe keer verwys na volledige elektroniese data in besit van ’n Intelligensie-agentskap,” het adv. Steenkamp gisteraand aan Die Burger gesê. “Om die saak in perspektief te stel: Die koste van die ondersoek het destyds sowat R13,5 miljoen beloop, wat R3,35 miljoen ingesluit het vir die Heathondersoekeenheid se oorspronklike projek. Die operasie waarin Mpayipheli nou gejag word, beloop glo al oor die vyf miljoen. Ek verneem ’n hele eskader Rooivalk-helikopters en verskeie weermageenhede is by die soektog betrokke. Dit sê mos vir jou iets.” Adv. Steenkamp, wat hom in November verlede jaar by die Demokratiese Alliansie aangesluit het, sê sy beweringe sal seker as kleinlike politiekery afgemaak word. “Ons sal net nog toesmeerdery sien. Dit is in belang van die land en al sy mense dat mnr. Mpayipheli nie aangekeer word nie. Sy tog het meer betekenis as dié van Dick King.” Die voortvlugtige motorfietsryer was teen druktyd steeds op vrye voet nadat hy eergister op ’n gesteelde BMW R 1150 GS (lees berig hiernaas) uit Kaapstad vertrek het. Volgens ’n SAPD-bron het Mpayipheli regeringsmagte by Drie Susters ontglip midde-in een van die hewigste reënstorms in menseheugenis (berigte op bl. 5, weervoorspelling op bl. 8). ’n Uitgebreide operasie by Petrusburg in die Vrystaat kon gisteraand ook nie daarin slaag om die voormalige Umkhonto-soldaat aan te keer nie. Onbevestigde berigte wil dit hê dat hy laat gisteraand die grens na Botswana oorgesteek het. Allison oordink die berig, starend na die magnete op haar yskas. Nie onmoontlik nie. En as hulle reg is, is sy gescoop. Erg. Sy kyk weer af na die blad. Daar is nog ’n berig, aangebied as ’n kassie langs die foto van ’n man wat by ’n motorfiets staan. Deur Jannie Kritzinger, Motorredakteur Dit is die motorfiets wat verlede jaar vir ’n opskudding gesorg het deur

legendariese sportmodelle soos die Kawasaki ZX-6R, Suzuki SV 650 S, Triumph Sprint ST en selfs die Yamaha YZF-R1 uit te stof in ’n opspraakwekkende Alpynse hoëspoed-padtoets deur die gesaghebbende Duitse Motorrad-tydskrif. Maar die BMW R 1150 GS is allermins ’n sportfiets. Om die waarheid te sê, dit is die nommer-een-verkoper in ’n klas of nis wat hy self geskep het – die sogenaamde veeldoelige motorfiets wat ewe tuis is op ’n tweespoor grondpaadjie as op die snelweg. Die vervoermiddel waarop die Xhosa-voortvlugtige Tobela Mpayipheli homself nou iewers in Afrika bevind, het sy ontstaan te danke aan toe BMW meer as twintig jaar gelede byna per toeval ’n goudrif raak geboor het met die ontwikkeling van die oorspronklike R65 G/S en R 80 G/S. (Die “R” dui op die tradisionele plat tweesilinder, lugverkoelde “boxer”-enjin. Die 80 was, met Germaanse logika, ’n numeriese afkorting vir die enjininhoud van 800 cc, terwyl die GS staan vir “Gelände/Strasse”, letterlik “veld en straat”. ) Die R80 het in 1988 plek gemaak vir die R 100 GS, ’n 1 000 cc-model wat vandag nog gesog is vir sy uithouvermoë en verstommende betroubaarheid danksy die kombinasie van die laerevolusie-platsilinderkonfigurasie en dryfas. Dit was egter eers met die bekendstelling van die revolusionêre nuwe R 1100 GS in 1995 dat Suid-Afrikaners se geesdrif daarvoor opgevlam het. Die huidige model, die R 1150 GS, is die grootste verkoper van motorfietse bo 700 cc op die kontinent. Die veeldoelnis het intussen aansienlik uitgebrei met modelle van onder meer Triumph, Honda en Suzuki, wat almal deur die bank kettingaandrywing gebruik. Terwyl die Britse pers die GS al beskryf het as “die beste motorfiets in die wêreld”, is nie almal dit eens oor die meriete daarvan nie. Dave Allan van die Cape Times het dit al as “lelik” en “insekagtig” beskryf, die 1100-model se onderdrukte uitlaatgeluide is al vergelyk met die “klank van iemand wat ’n wind in ’n dreinpyp laat”, terwyl die bekende Simon Faure, redakteur van Biking SA gereeld oor die topspoed van sowat 210 km per uur kla. “Waarom maak dié Duitsers sulke vinnige motors en sulke stadige motorfietse,” is Faure se gereelde refrein, wat gesien moet word in die lig daarvan dat die groot sporttoerfietse soos die Suzuki Hayabusa en Honda Blackbird in standaardvorm gemaklik meer as 320 km per uur kan behaal. Maar selfs Simon

sal moet beken dat, as jy ’n tweewiel moet kies om in ons deel van die wêreld buite bereik van die lang arm van die gereg te bly, die GS jou nommereenkeuse behoort te wees. Sy wil nog blaai na die beloofde berigte op bladsy 2 (Motorfietsryer is psigopaat, sê brigadier en Só het Mpayipheli my geskend – gerehabiliteerde misdadiger vertel en Die Slag by Kimberley: Motorfietsbendes raak handgemeen), maar haar selfoon lui in die kamer en sy loop soontoe, Here, gee tog dat dit hy sal wees, asseblief, asseblief. “Allison, I have a guy on the phone who says he rescued the boy last night. Can I give him your cell phone number?”

* * * * *

Tobela se bord het wors en eiers en gebraaide tamatie en spek en bone in tamatiesous en gebraaide sampioene daarop en warm, swart, bitter koffie staan stomend op die spierwit, gestyfde tafeldoek. Hy eet met ’n verterende honger. Hy het verslaap, eers twintig voor sewe wakker geskrik, die wonde weer stekend seer, sy voete onvas en wankelend, die bewing in sy hande beheersd, maar steeds daar, soos ’n motor wat luier. Hy het gebad, sonder haas, die bloederige massa noukeurig geïnspekteer, weer verbind, net een pynpil gesluk, skoon aangetrek en toe kom eet. In die hoek van die hotel se eetkamer, bo, teen die muur, is die televisiestel aan ’n staalswaaiarm vasgemaak. CNN berig oor markpryse en George W. Bush se jongste faux pas met die Sjinese en die Europese Unie wat al weer ’n maatskappysamesmelting afgekeur het, en dan murmel die nuusleser iets van South Africa en hy kyk op en sien die foto van sy motorfiets op die skerm en hy verstar vir ’n oomblik, sit vasgenael, kan nie hoor nie, staan op, stap nader tot hier reg onder die skerm. … the fugitive’s common-law wife and her son have since gone missing. Mpayipheli is yet to be apprehended. Other African news: Zimbabwean police arrested another foreign journalist under the country’s new media legislation,

this time The Guardian correspondent Simon Eagleton … Gone missing? Wat de fok bedoel hulle gone missing?

* * * * *

Mazibuko eet in die Golf. Hy het tweehonderd meter suid van die Zambezi-brug afgetrek en hy hou die smaaklose hamburger op sy skoot, sluk aan die Fantalemoen en wens hy kan sy tande borsel en stort en ’n uiltjie knip, net ’n uur of so. Maar van een ding is hy redelik seker: die hond is nog nie hier verby nie. Hy het by elke vulstasie aan die hoofpad gestop. Mahalapye, Palapye, Francistown, Mosetse, Nata en Kasane. Niemand het ’n swart man op ’n motorfiets gesien nie. Om die waarheid te sê, niemand het ’n motorfiets gesien nie. Elke petroljoggie wat hy sag wakker geskud of respekvol opgeklop het, was kopskuddend ontkennend. Verlede week, ja, was hier ’n paar hier deur. Twee, drie Engelse, maar hulle is af Johannesburg toe. Maar vannag? Niks. Daarom kan hy wag, daarom kan sy muwwe mond wag vir tandepasta, sy rooi oë vir helende water, sy suur lyf vir ’n warm, seperige stort. Wanneer hy klaar geëet het, sluit hy die kattebak oop, lig die deksel van die spaarwiel, draai die vlinderskroef los, lig die wiel op en haal die wapen se stukke uit. Dit neem hom twee keer se loop om die R4 se onderdele na die stuurkajuit te verplaas sonder om openlik met ’n wapen in sy hande te wees. Daar’s mense wat verbyloop en -ry, voortdurend, tussen die grenspos ’n kilometer of wat noord en die dorp Kasane hier anderkant. Hy sit die aanvalsgeweer aanmekaar, hou sy bewegings weg van nuuskierige oë onder die stuurwiel. Hy sal dit gebruik om die kont te stop. Want hy moet hier verby – hy moet eers oor die brug, al gaan hy nie deur die grenspos nie.

En as hy hom gestop het …

39

Hy het voor die hotel by die GS gestaan, gestewel en gespoor, reg om te ry, die stryd wat in hom woed. As hulle vir Miriam en Pakamile leed aandoen … Die drang om om te draai en terug te ry, is verskriklik groot. Gone missing. Hy het vir homseif gesê dit kan ook wees dat sy die kind geneem en gevlug het. As die media weet van hulle, sou daar oproepe en besoekers gewees het. Hy ken vir Miriam, weet wat haar reaksie sou gewees het. Agtuur in die oggend. Hy het gebel uit sy hotelkamer uit, eers na haar huis toe, maar dit het gelui sonder einde. Desperaat het hy gedink vir wie kan hy bel, wie sal weet. Van Heerden. Hy kon nie die nommer onthou nie, moes Internasionale Navrae skakel, die spelling gee, lank aanhou. Toe dit kom, het hy die nommer haastig op ’n afgeskeurde stukkie hotelpapier geskryf en daarna geskakel, maar Van Heerden was nie by die huis nie. Uit frustrasie het hy die telefoon neergegooi, sy goed gevat, sy rekening gaan betaal en by die motorfiets gaan staan. Dit het in hom gewoed. Hy was op die punt om terug te ry. Lobatse, Mafikeng, Kimberley, Kaapstad. Nee, miskien het Miriam gevlug … Dit sal hom twee dae vat. Maak eers klaar, sê nou maar … Eindelik het hy gery en nou is hy op pad Francistown toe, skaars bewus van die lang, reguit pad. Kommer is die een reisgenoot, die ander is die waarheid wat hy op maat van ’n Afrika-lied onder die Modderrivier-brug ontdek het.

* * * * *

“I want to bring the boy to you,” sê Radebe vir haar oor die telefoon. “Where is he?” “He is sitting in the car.” “Why me?”

“I read your story in the paper.” “But why do you want to bring him to me?” “Because it is not safe. They will find me.” “Who?” “I’m in enough trouble already, I cannot tell you.” “Do you know where his mother is?” “Yes.” “Where?” So sag dat sy nie kan hoor nie. “What did you say?” “His mother is dead.” “Oh God.” “And I haven’t told him. I can’t.” “Oh my God.” “He has no family, I would have taken him to a family member, but he says there is no one. And he is not safe with me, I know they will find me. Please.” Nee, sy wil nee sê, sy kan nie, wat sal sy doen, hoe sal sy maak? “Please, Miss Healy.” Sê nee, sê nee. “The newspaper,” sê sy. “Please take him, I will meet you there.”

* * * * *

Al die direkteure is daar. NIA, Geheime Diens, Presidensiële Intelligensie, hoës van Verdediging en die Polisie en die minister. Die aantreklike Tswana-minister staan in die middel en haar stem is skerp en snydend en haar woede vul die vertrek met skril desibels, want die President het haar ingeroep – nie gebel nie, maar ingeroep. Op die rooi tapyt laat staan en haar afgeransel. Die President se toorn is altyd beheersd, sê hulle, maar dit was nie vanoggend nie. Die minister sê die President se toorn was vanoggend verskriklik, want alles is in die weegskaal. Afrika staan bakhand vir sy Renaissance-plan en die VSA en die Europese Unie en die Statebond en die WHO en die Wêreldbank moet hul besluite neem en asof al die misverstande en ondermyning met die hele vigs-gemors nie genoeg is nie, ontvoer ons vroue en kinders en ons jaag oudstryders oor die vlaktes op ’n motorfiets van alle dinge, bid jou dit aan, en elkeen wat ’n sinnelose teorie oor die data op die hardeskyf het, kruip nou uit hul gate en die pers baljaar, selfs die Sowetan, het sy gesien wat skryf die Sowetan, die verdomde adjunkredakteur se stuk, hy was saam met Mpayipheli op skool, hy het met die man se ma gepraat, hoe laat dit ons lyk? En nou is die minister die draer van die Presidensiële fakkel van toorn en sy laat dit hoog brand, sy spaar niemand nie, sy sonder niemand uit nie, kollektief spreek sy hulle aan en Janina Mentz sit daar en sy dink dit is alles verniet, want in Lusaka is daar twintig agente wat binne die volgende sestig minute in die Republican Hotel sal inswiep en ’n einde maak aan die probleem, en die een of ander tyd vandag gaan kaptein Christmas Mazibuko die big bad BMW biker van sy fokken veelbesonge GS af skiet en dan maak dit nie meer saak dat die vrou dood is en die kind weg is nie, dan is dit besigheid soos gewoonlik in Afrika, môre, oormôre is daar weer ander nuus, die Kongo of Somalië of Zimbabwe, dis net nóg ’n dood in Afrika, dink die minister Amerika gee om, dink sy die Europese Unie hou telling? Die telefoon lui op die minister se lessenaar en sy kyk daarna met afsku. Janina is verbaas dat die instrument nie ineenkrimp of smelt nie. Die minister loop na die deur toe en skree: “Didn’t I tell you to hold all calls?” ’n Bang manstem antwoord iets, die minister sê “What?” en ’n verduideliking vind plaas. Dan klap sy die deur toe en die telefoon hou aan met lui en die minister loop na haar lessenaar en sy sê in ’n stemtoon iewers tussen wanhoop en waansin: “The boy. They have the boy. The newspaper. And now they want to know if the mother is dead.”

* * * * *

CIA

Eyes Only

For attention: Assistant Deputy Director (Middle East and Africa) CIA HQ, Langley, Virginia

Prepared by: Luke John Powell (Senior Agent in Charge – Southern Africa) Cape Town, South Africa

Subject: Operation Safeguard: The loss of four agents in the protection of South African source Inkululeko

1. Background to Operation Safeguard

Inkululeko is the code name for a source the CIA acquired in 1996 in the South African government. The source was secured after tentative signals at an embassy function from subject was explored. Subject’s motivation at the time was stated as disillusionment with SA government’s continued of rogue states, including Iraq, Iran, Cuba and Libya. This author recruited subject personally, as it was the first acquisition inside the ANC/Cosatu Alliance that was not previously Nationalist Government aligned. Subject’s motivation was suspect at the time, but has since proven valuable as a source.

Exact motivation still unknown.

* * * * *

Dit verg die leier van die operasie sewe minute se onderhandeling en vyfduisend Amerikaanse dollar om die bestuurder van die Republican Hotel oor te haal en die kamer waar Johnny Kleintjes aangehou word, te bepaal. Hy het ’n span van twintig agente, maar hy kies net vyf om hom na 227 te vergesel. Die ander word beveel om ingange te beman, die brandtrap, hysbakke. Die res hou vensters en balkonne van buite af dop, of sit in een van die motors, enjins wat luier, gereed vir die onvoorspelbare. Die leier het ’n sleutel in sy hand, maar hy spuit eers silikonsproei uit die klein geel blikkie met die dun rooi pypie aan die tuit in die sleutelgat. Sy kollegas is agter hom, die vuurwapens gereed, lope na die dak. Die leier plaas die sleutel stil en versigtig, draai dit stadig totdat die nou gesmeerde slotmeganisme byna geluidloos oopknip. Hy gee die teken en dan maak hy die deur in een, gladde beweging oop en die twee voorste agente rol die kamer binne, oë desperaat soekend na aggressiewe gedrag, na moontlike teikens. Maar al wat hulle sien, is die liggaam van ’n bejaarde bruin man wat aan ’n gemakstoel vasgemaak is met gruwelike wonde aan sy hele liggaam. Op Johnny Kleintjes se skoot lê twee hardeskywe en op sy bors is daar ’n woord met ’n skerp voorwerp ingesny. KAATHIEB.

* * * * *

“Los hom by my,” sê die minister se sekretaris. Allison buk af na Pakamile wat haar hand in syne vasklem en sê: “Ons moet daar binne gaan praat, Pakamile. Sal jy net vir ’n kort rukkie by dié gawe man bly?” Die kind se hele wese spreek van die bangheid binne hom en haar eie hart raak klein. Hy kyk na die sekretaris en hy skud sy kop en sê vir haar: “Ek sal by jou bly.” Sy druk hom styf teen haar vas en sy weet nie wat om te doen nie. Die sekretaris sê met ’n sagte stem iets in Xhosa en sy sê skerp: “Praat wat ek kan verstaan.” “Ek het net vir hom gesê ek sal vir hom ’n storie vertel.” Pakamile skud sy kop. “Ek wil by jou bly.” Sy het die kind se anker geword toe Radebe hom oorhandig het en hy is verward, bang en alleen. Hy het al ’n honderd keer gevra waar sy ma is en sy weet nie hoeveel hiervan sy nog sal kan hanteer nie. “Hy beter saamkom,” sê haar redakteur vir die sekretaris. Hulle is ’n afvaardiging van vier, as jy die seun nie bytel nie. Sy, die redakteur, die besturende direkteur en die nuusredakteur. Nie een van hulle was al ooit hier nie. Dan gaan die deur oop en die minister staan daar en sy kyk na Pakamile en daar is oorweldigende deernis op haar gelaat. Sy hou die deur vir hulle oop en Allison en die kind stap voor, dan die mans. Binne sit ’n wit vrou en ’n swart man reeds. Die man staan op en sy sien hy is klein en daar is die ronding van ’n boggel hier in sy nek.

* * * * *

Hy hou op Mahalapye stil vir brandstof en stap oor na ’n kafeetjie, soekend na ’n koerant. Maar in die plaaslike nuusblaaie is daar niks en hy ry, die Afrika-hitte wat skerper begin uitslaan uit die swart teerpad, die son genadeloos. Hy moes meer pynpille gesluk het – die wond stoot kloppend ’n verlamming deur hom. Hoe erg is die skade daar binne?

Gehuggies, kleinboere, kinders wat sorgeloos langs die pad baljaar. Twee boerbokke dwaal ongestoord oor na groener gras aan die ander kant. Botswana. Waarom kan sy land nie ook só sonder opspraak, só gemaklik oor die landskap lê nie? Waarom kan die gesigte van sy mense nie ook só sonder frons, so maklik laggend, só vol aanvaarding wees nie? Waar lê die verskil? Sekerlik nie in die kunsmatig getrekte streep deur die savanna wat sê hier eindig die een land en hier begin die ander nie. Minder bloed het hier gevloei, dit is seker. Hul geskiedenis is ’n rustiger, matiger een, maar waarom? Want hier is dalk net minder redes om bloed te stort. Minder aangrypende vistas, minder sappige weivelde, minder heethoofde, minder kosbare minerale. Miskien is dit die vloek van Suid-Afrika, die land waar God se hand geglip het, waar Hy uit die beker van oorvloed gestort het. Lowergroen berge en dale, die lang gras groen en geil wiegend so ver as wat die oog kan sien. Edelmetale, kosbare gesteentes, minerale. En toe Hy daarna kyk, het Hy gedink los dit so, laat dit ’n toets word, ’n versoeking. Laat Ek mense hier sit met ’n diepe dors. Ek sal hulle uit Afrika en uit die wit noorde laat kom en Ek sal sien wat hulle met dié paradys doen. Of miskien is Botswana se redding bloot dat die verskil tussen ryk en arm soveel kleiner is. Minder afguns, minder haat. Minder bloed. En dan word sy gedagtes weer verdring. Gone missing is die refrein in sy kop, gone missing. Dit smelt saam met die eentonige gedreun van die GS se enjin, die wind wat raas teen sy valhelm, die ritme van sy hart wat bloed seer deur sy heup stoot. Hy sweet. Die hitte neem met elke kilometer toe en dit kom van binne. Hy sal moet versigtig wees, kop moet hou, by bly. Hy sal moet rus en vloeistof inneem, die dofheid in sy kop moet uitskud, want sy lyf is siek. Hy tel die kilometers, hou sy gedagtes besig met berekeninge van gemiddelde snelheid – soveel kilometer per minuut, nog soveel uur. Hy stop op Francistown, eindelik. By die vulstasie klim hy met moeite van die motorfiets af, trek dit op die hoofstaander. Daar is ’n glibberigheid by die wond, asof dit seepglad lostrek, oopmaak. Die petroljoggie se stem is ver. “Jou vriend het jou al vroeg vandag gesoek.”

“My vriend?” “Hy’s vroegoggend hier deur in ’n Golf.” Asof dit sal verduidelik. “Ek het nie ’n vriend met ’n Golf nie.” “Hy’t gevra of ons jou gesien het. Swart man op ’n groot, oranje BMW motorfiets.” “Hoe het hy gelyk?” “Hy is ’n leeu. Groot en sterk.” “Watter kant toe is hy?” “Daardie kant toe.” Die man wys met sy vinger na die noorde.

40

Allison Healey die toeskouer. Sy was nog altyd goed daarmee, om van buite na binne te kyk, om deel te wees van ’n groep, maar hier in haar kop afgesonder, eenkant te wees. Sy het dit bepeins, vir ure alleen oordink, jare lank geanaliseer en haar slotsom was telkens dat dit is hoe sy werk, hoe die ratte en vere en hefbome van haar kop aanmekaar gesit is – ’n eienaardige, toevallige eindproduk, niemand se skuld nie. Gistermiddag al het sy geweet dit is hoe hy ook is; hulle was twee fratse wat mekaar in ’n oseaan van normaliteit uitgesnuffel en gevind het, twee eilande wat gebots het. Maar hier sit sy nou weer met daardie afstand tussen haar en die ander, die juk daarvan ’n knaende stem in haar gewete dat dit ’n vorm van bedrog is. Om voor te gee jy is deel terwyl jy weet jy nie pas nie, jy weet jy nie hier hoort nie. Die voordeel is dat dit van haar ’n goeie verslaggewer maak, want sy kan sien waar ander blind is. Daar is ’n subteks aan die onderhandelinge. Die kommunikasie is hortend, op Engels. Grootmense wat in grootmenstaal moet praat sodat die kind beskerm word, sodat die pynlike waarhede eers uitbly. Die gesprek is nie op rekord nie, sê die minister. Die aard daarvan is te sensitief en sy wil eers alle betrokkenes se bevestiging daarvoor kry. Hulle knik, die een na die ander. Goed, sê sy. Dan kan ons voortgaan. Daar is ’n kindersielkundige op pad. En twee vroue van die bewaarskool, want die terapeut sê bekende figure is ’n kussing vir die breek van die nuus aan hom. Daar is ’n man en ’n vrou van Kinderwelsyn wat netnou hier gaan wees. Senior mense. Ervare. Alles sal gedoen word, alles waartoe die staat toegang het. Die volle masjinerie sal aangeskakel word, want waarmee ons hier te doene het, is ’n tragedie.

Allison lees die subteks. Die minister wat vir die ander vrou kyk – nie voortdurend nie, maar soos staccato leestekens, kommas en punte in die diskoers, asof sy vlugtig daar bevestiging soek dat sy op die regte pad is. Die ander vrou. Nie amptelik voorgestel nie. Sy sit daar in haar saaklike pakkie soos ’n Sakevrou van die Jaar-finalis. Grys broek, swart skoene, wit bloese, grys baadjie. Die hande is versorg, maar sonder kleur op die naels. Die grimering is sag en subtiel, haar hare agter vasgebind, haar oë geheel en al sonder uitdrukking. Daar is ’n skimp van aantreklikheid in die gesig met die reguit, ongenaakbare lyne, maar dit is die liggaamstaal wat harder praat – sy is in beheer, ’n gesagsfiguur, gedrewe, selfversekerd. Wie is sy? ’n Tragedie, sê die minister, versigtig soekend na grootmenswoorde en begrippe, na eufemismes en beeldspraak om die kind te spaar. Onskuldige mense wat per toeval betrokke geraak het. En sy wens sy kan vir die media alles vertel, maar dit is onmoontlik. Daarom moet sy ’n beroep doen. Daarom kan sy haar maar net verlaat op die begrip van dié mense dat jy nie ’n omelet kan maak sonder dat eiers gebreek word nie. Allison ril. Ons leef in ’n gevaarlike wêreld, ’n ingewikkelde wêreld en om hierdie jong demokrasie te laat oorleef, is soms baie moeiliker as wat die pers ooit sal kan besef. Daar was ’n operasie, ’n sensitiewe, noodsaaklike, weldeurdagte operasie, volkome binne die bepalings van die Wet op Nasionale Strategiese Intelligensie van 1994 (Wet 94-38, 2 Desember 1994 soos gewysig), in landsbelang en sy gebruik die woord nie maklik nie, sy weet hoe dit in die verlede misbruik is. Maar weer eens, hulle sal haar woord daarvoor moet aanvaar. Landsbelang. Sy wil een ding duidelik maak: Die operasie, soos deur die Intelligensiedienste beplan, het nie die betrokkenheid van onskuldiges vereis nie. Om die waarheid te sê, groot moeite is gedoen om dit te vermy. Maar dinge het skeef geloop. Dinge wat niemand kon voorsien nie. Die operasie wat so glad verloop het, is versteur. Burgerlikes is op slinkse wyse betrek, ’n onskuldige buitestander is in die vorteks ingesuig deur ’n Bose Mag, ’n derde party, en die tragedie het plaasgevind en as sy die horlosie kon terugdraai en alles kon verander, dan sou sy, maar soos hulle weet, is dit onmoontlik. ’n Tragedie, want een burgerlike het gesneuwel en die moontlikheid bestaan dat dit aan haar eie hand was, die motivering, die presiese omstandighede is nog nie heeltemal duidelik nie, maar

vir die minister is dit een burgerlike te veel en sy rou, sy kan vir hulle sê sy rou oor dié lewe wat uitgedoof is. Maar: a) Dit het niks met enige wapenskandaal te doene nie, daarvan is sy absoluut en volkome seker, en b) Daar sal ’n amptelike, volledige en deurtastende ondersoek wees na die Groot Verlies, en c) As daar enige aanspreeklikheid of nalatigheid aan die kant van enige amptenaar is, sal daar meedoënloos opgetree word met ’n tugverhoor volgens artikel 15 van die Wet op Intelligensiedienste van 1994 (soos gewysig), en d) Die jong afhanklike sal die beste versorging kry wat tot haar beskikking is, eers sal daar bo alle twyfel vasgestel moet word of daar enige naasbestaandes is en, sou daar nie wees nie, sal die Staat sy verantwoordelikheid ten volle nakom, dit is ’n persoonlike belofte, sy is bereid om haar hele reputasie, haar loopbaan daarvoor op die spel te plaas. En dan kyk die minister na elkeen van hulle en Allison weet sy probeer peil of hulle haar verduideliking aanvaar. Wat sou gebeur het as Pakamile nie by die Cape Times se kantore afgelaai is nie? Sy weet. Dit sou alles doodgeswyg gewees het. Houvrou en kind? Watter houvrou en kind? Ons weet niks. Maar daar is ’n diepe opregtheid aan die minister, ’n desperaatheid aan haar eerlikheid. “Madam Minister,” sê die redakteur, die bebrilde, waardige bruin man vir wie sy so eindeloos respekteer. “Let me just say that we are not the monsters politicians always make us out to be.” “Of course,” sê die minister. “We have sympathy for your role and your position.” “Thank you.” “But we do have one small problem. Having now gone on record that these two civilians have gone missing, and in the light of the Huge Tragedy that is, to some extent at least, public knowledge, if you are going to involve the two ladies from the child care centre, we cannot write absolutely nothing.”

* * * * *

Inkululeko is the Zulu word for “freedom” and there’s an interesting historical footnote to this code name: Apparently, there were constant rumours in the seventies and eighties that a mole of Zulu origin existed in the echelons of the ANC/SA Communist Party Alliance – a mole that allegedly leaked information to both the CIA and the SA Apartheid government. As you may know, there was no truth to this rumour. We had no reliable source within the movement at the time. Although several low-key attempts to acquire one was made, the CIA did not regard it as a high priority, due to the intelligence available through Eastern Bloc entities at the time, and the view that the ANC/SA did not constitute a threat to the USA or NATO.

However, when a code name had to be assigned after the 1996 recruitment, the subject suggested “Inkululeko”, and pointed out the potential disinformation value thereof, as she had no Zulu ties whatsoever, being of European extraction.

The importance of this source multiplied wonderfully in 2000 when she was approached and recruited for the position of Chief of Staff: Operations for a newly created governmental intelligence agency, the PIA, or Presidential Intelligence Agency.

We believe the PIA was set up in an effort to counter the never-ending infighting, the legacy of jealousy and politics of the other three arms of the SA intelligence community, the National Intelligence Agency, the Secret Service, and Military Intelligence. All PIA staff were drawn from nonintelligence sources, with the sole exception of the Director, an ANC and Umkhonto veteran.

2. Origin of Operation Safeguard

In March of this year, a known member of a Cape-based militant Muslim splinter group with suspected ties to al-Qaida, and Iranian strongman Ismail Kahn was arrested by the SAPS on charges of the illegal possession of firearms.

During interrogation, the suspect, one Ismail Mohammed, indicated that he had information which could be of use to the SA intelligence community, and intended to use this information as plea-bargaining leverage.

As luck would have it, a member of the PIA conducted an interview with the suspect. The information was about the identity of Inkululeko.

* * * * *

Haar gemoed is vol wanneer hulle uitstap in die son en suidooster. Pakamile is daar binne, tussen die twee swart vroue van die bewaarskool wat oor hom kloek, wat hom in hul breë boesems toegevou het. Die wit kindersielkundige, ’n kort, kordate mannetjie in sy dertigerjare met aangeplakte besorgdheid en ’n oordrewe indruk van sy belangrikheid, wat wag vir sy oomblik. Die Welsynsmense met lêers en vorms ken hul plek in die rangleer van die burokrasie en sit buite op ’n houtbank in die gang. Allison stap saam met haar manlike kollegas met die trappe af en oor die straat en dan dring Van Heerden weer haar bewussyn binne en sy sê vir hulle: “You go ahead,” want sy wil haar selfoon aanskakel. Dalk is daar ’n boodskap. Sy talm terwyl die wind ruk-ruk teen haar rok. Sy druk die pinnommer in, wag vir die foon om ’n sein te ontvang. Sy sien die vrou in die grys pak oorkant die straat uitstap, saam met die klein boggelrug-swart man. Sy kyk af na die selfoon. You have two messages. Please dial 121.

Goddank. Sleutel die nommer, wag, haar oë volg die man en vrou, op in Waalstraat. “Hallo, Allison, dis Rassie. Goeie artikels vanoggend, ek moet jou gelukwens. Bel my, daar’s nog ’n paar interessante goed. Bye.” To save this message, press nine. To delete it, press seven. To return a call, press three. To save it … Sy druk sewe, oorhaastig. Next message: “Allison, dis Nic. Ek wil net … Ek wil jou sien, Allison. Nie die naweek eers nie. Asseblief. Ek … mis jou. Bel my. Asseblief. Ek weet ek maak ’n oorlas van myself. Ek praat te veel. Ek is beskikbaar vanaand. O, goeie werk in die koerant vandag. Bel my.” To save this message … Sy druk sewe, ergerlik. End of new messages. To listen to your … Waarom bel Van Heerden nie? Die wit vrou en die swart man verdwyn byna daar bo in die straat en dan loop sy agterna, ’n impuls, ’n manier om haar kop by iets anders te kry. Sy loop vinnig, die wind van agter. Sy druk die selfoon in haar handsak, probeer inhaal. Dan sien sy net die vrou wat indraai by ’n gebou, hoor iemand wat haar naam roep. Dit is die Somaliër by die sigaretstalletjie. “Hi, Allison, not buying today?” “Not today,” sê sy. “Don’t work too hard.” “I won’t.” Sy loop haastig, soek na die plek waar die vrou ingedraai het, kom eindelik daar, kyk op na die naam bo die groot dubbeldeure.

Wale Street Chambers. Net ’n oproep. Haai, Allison, hoe gaan dit. Dit verg mos nie veel nie? Is dit te veel gevra?

* * * * *

Some of the information from the interview with Ismail Mohammed was surprisingly accurate. He stated that:

i) Inkululeko was a more recent resource than generally believed.

ii) There is no evidence that Inkululeko had a direct Zulu connection, and that the contrary should be explored.

iii) Inkululeko was not a member of Parliament, nor the ANC leadership (which the constant rumours had indicated over the years).

iv) Inkululeko was most definitely part of the current SA Intelligence set-up, and held a senior position within the Intelligence community.

v) The Muslim structures (unspecified) were getting closer to identifying Inkululeko, and it is only a matter of time before full identification will be made.

It is significant to note that Mohammed referred to Inkululeko as “he” and “him”

during several interviews, indicating the level of true knowledge, despite the accuracy of the above statements.

The major question, of course, is how the SA Muslim structures acquired this knowledge.

According to Mohammed, they have been feeding disinformation about international Muslim activities, operations and networks into the SA governmental and Intelligence systems through a deliberate and well-planned process, with checks and balances on the other side to try and determine which chunks of disinformation got through to the CIA.

One such instance that we know of, is the warning this office ed on to Langley in July of 2001 of a pending attack on the US embassy in Lagos, Nigeria. The tip-off was received from Inkululeko, and additional US Marines were deployed in and around the Lagos embassy at the time. As you will know, the attack never materialised, but the intensified security measures should have been easy to monitor by Muslim extremists in Nigeria.

Fortunately for us, Inkululeko received the report on the Mohammed interview directly, and was understandably disturbed by the contents. After giving the matter some thought, she put a proposal to this office.

41

Op die pad tussen Francistown en Nata gebeur ’n vreemde ding wat hy nie kan peil nie. Dit is asof hy terugtrek in ’n kokon, stadig, die pyn wat wegsyfer, die allesoorheersende hitte in hom en om hom afskud. Dit is asof hy die suisende windlawaai en die ongemak van sy lyf agterlaat en bo die motorfiets sweef, ’n soort afstand tussen hom en die werklikheid kry en sy kop wat die wonder daarvan besef, maar nie die oorsaak nie. Hy is tog bewus van Afrika om hom, die gras wat skouer aan skouer in vaalgroen en rooibruin kolomme oor die uitgestrekte vlaktes langs die reguit swart lint van sy roete opmars, die akasias hier en daar in skrums en losgemale saamgehurk. Die lug is ’n diep asuur koepel sonder einde en hy sien voëls wat hom begelei, neushorings wat oor sy gesigsveld skiet en gly, swaeltjies wat as stippels duik en swenk, ’n bateleur wat uit die hemel tuimel, aasvoëls wat die lugstrome ver na die weste ry in ’n spiraal wat eindeloos opstrek. Vir ’n oomblik is hy by hulle, een van hulle, sy vlerke snaarstyf gespan om elke siddering van die turbulensie te registreer en dan is hy weer terug, hier. Deur dit alles skyn die son, kokend en geel en vol woede, asof dit dié landskap wil steriliseer, asof dit die kontinent se bose swere met vasberade lig en versengende vuur wil skoonbrand. Maar waarom is dié hitte nie in hom nie, waarom trek die bewing van ’n diep koue deur hom soos die voorwinde van ’n reënstorm, rukkend en onrustig? Dit maak gedagtes in hom los, soos die brokstukke van ’n smeltende ysveld, deurmekaar, klotsend, drywend in sy gemoed. Dinge wat hy al vergeet het – wóú vergeet het. En heel agter in sy skedel, op ’n eentonige refrein van fluisterstemme, ’n herinnering. Gone missing. Sy pa op die preekstoel, die pêrels van sweet op sy voorkop in die somerhitte

van die Transkei. Sy een hand uitgestrek oor die gemeente, die ander, palm na onder, rustend op die spierwit bladsye van die groot boek voor hom. ’n Lang man in ’n somber swart toga, sy stem donderend met verwyt, met afkeer. “Wat jy saai, sal jy maai. Dit is wat hier staan. God se eie woorde. En wat saai ons, my broeder en suster? Wat saai ons? Afguns. Jaloesie. En haat. Geweld. Ons saai, elke dag, in die landerye van ons lewe en dan kan ons nie verstaan wanneer dit na ons terugkom nie. Dan sê ons Here, waarom? Asof dit Hy is wat die bitter beker doelbewus oor ons bring, dan staan ons verslae. Ons vergeet so maklik. Dit is net wat ons gesaai het.” In Amsterdam is die lug loodswaar en somber soos sy gemoed en dwaal hy deur die besige strate, die dik grys jas om hom gewoel. Kersmusiek spoel saam met die hitte van binneverwarming by deure uit en warrel oor die sypaadjies. Kinders in helder klere en met rooi wange lag klokhelder. Hy gooi ’n lang skaduwee tussen al dié lig. Die sluipmoord in München lê ’n week agter hom, maar hy kan nie die skande afskud nie – dit kleef aan hom. Dit is nie oorlog dié nie. ’n Klein winkeltjie op ’n hoek oorkant ’n grag … Hy sien die volstruiseiers eerste; ’n stapeltjie in ’n grasmandjie, nagemaakte Boesmantekeninge op die ovaal, geelwit sfere. CURIOS UIT AFRIKA skree die uitstalvenster. Hy sien die houtbeelde, die ronde moeder-en-kind-figure en die netjiese rye van klein, gekerfde ivoorseekoeie en -olifante. Afrika, geneutedop vir die Kontinentale voorhuis. Gesaniteer, getem – die Donker Wond verbind met ’n kapitalistiese, wit verband; volke en tale en kulture verpak in ’n paar houtmaskers met vreesaanjaende uitdrukkings en klein wit ivoorbeeldjies. En dan sien hy die assegaai en die beesvelskild, half stowwerig en vergete. Hy stoot die deur oop, hoor ’n klokkie wat klingel. Hy tel die wapen op, draai dit om in sy hande. Die houthef is glad, die metaalpunt lank. Hy toets die lem. Klein roesvlekkies spikkel die blink oppervlakte. “Waar kom dit vandaan?” vra hy vir die man met die poniestert en die lang bakkebaard agter die toonbank “Afrika.” Skouerophalend. Want hier, soos oral in die Weste, is dit een begrip. “Hoeveel? “Dit is ’n stel. Saam met die skild. Jy kan dit nie afsonderlik koop nie.” “Hoeveel?”

Hy het die steel in die stort van sy hotelkamer deurgesaag en die reuk van die hout in sy neus gekry. Die saagsels het fyn soos sneeu op die wit teëls neergesif en hy het onthou: hy en oom Senzeni op die deinende Oos-Kaapse koppie, die dorp hier onder hulle in die holte van die landskap wat soos God se hand beskermend daaroor gevou is. “Dit is presies waar Nxele gestaan het.” Die geskiedenis van sy voorvaders is uitgelê, die slag by Grahamstad breedvoerig geskilder. Dit is waar die soldate die lang assegaaie se stele afgebreek het, waar die steekspies gebore is. Nie in Shakaland nie – dit is net nog ’n Europese mite, net nog ’n manier hoe hulle die Xhosa besteel het, selfs ons geskiedenis geplunder het, Tobela. Dit was die dag dat oom Senzeni gesê het: “Jy het die bloed van Nqoma, Tobela, maar jy het die siel van Nxele. Ek sien dit in jou. Jy moet dit laat leef.” Hy het die afgesaagde assegaai voor sy Stasi-meesters neergesit en gesê dit is hoe hy van nou af gaan oorlog maak. Hy wil sy opponente in die oë kyk, wil hul asems teen sy gesig voel. Hulle kan dit vat of hulle kan dit los. “Dit is goed só,” het hulle gesê, met ’n vae geamuseerdheid agter die begripvolle fronse. Maar hy het nie omgegee nie. Hy het die rugskede self gemaak sodat die wapen teen sy lyf kan lê, agter teen die groot spiere en die werwelkolom. Sodat hy dit kon voel, die steel reg kon lê vir sy hand. Gone missing, sing die mannekoor in sy kop en ’n padpredikant langs sy roete sê Makgadikgadi en hy vind ritme in die naam, hy kry musiek in die lettergrepe. “Die sondes van die vaders sal aan die kinders besoek word, in die tweede en die derde geslag,” sê sy pa vanaf die preekstoel. Makgadikgadikgadikgadi, gone missing, gone missing, gone missing. “Ons is ons gene, ons is die toevallige somtotaal van elkeen van ons voorouers, ons is die produk van hoe die dubbelheliks se dobbelstene val. Ons kan dit nie verander nie,” sê Van Heerden met vreugde, asof daar opwinding daarin is. In Chicago verwonder hy hom aan die ongelooflike argitektuur en die kleur van die rivier, aan die oorvloed, aan die strate wat so onmoontlik skoon is. Hy gaan stap doelbewus deur die South Side en skud sy kop oor die definisie van krotbuurt – hy dink hoeveel mense van die Transkei sou nie hul lewe gee om hul kinders hier te laat woon nie. Hy groet een keer instinktief op Xhosa, want almal

is swart soos hy, maar hul kele het eeue gelede al die vermoë van Afrika-klanke ontgroei en hy voel ’n vreemdeling. Hy wag vir die jong Tsjeggiese diplomaat onder die rammeling van die “L”, die verhewe pendeltrein, in die diep nagskaduwees van die stad en dan gaan staan hy voor hom en sê sy naam en hy sien net vrees daar. Hy sien ’n knaagdier se oë, ’n klein aasvreter. Wanneer hy die lem sy werk laat doen, is daar net skande in die bloed en Phalo en Rharhabe en al die ander skakels in sy genetiese ketting laat hul koppe in skaamte sak. Gone missing. Eendag sal sy slagoffers terugkom, sal die dade van die verlede hom in die hede besoek. Die slagoffers wat agter hom lê, sal hul lang, koue vingers uitstrek en hom aanraak. Vergelding vir sy lafhartigheid. Vir die misbruik van sy erfenis. Vir die skending van die erekode van die kryger. Want met die uitsondering van die laaste een was sy slagoffers nie soldate nie. Nie vegters nie, maar bleek, plompe staatsamptenare. Hy het gedink die assegaai sal ’n verskil maak, die direkte konfrontasie. Maar om die blink staal in die hart van pennelekkers te druk, is verraad teen alles wat hy is; om die laaste asem van vaal, onwaardige opponente in jou ore te hoor, is ’n voorbode, ’n selfgemaakte profesie, ’n bepaling van jou toekoms – iewers, eendag, sal dit na jou toe terugkom. Gone missing. Is dieselfde woorde gebruik vir die mense wat hy doodgemaak het? Sommige was vaders, minstens iemand se seun, al was hulle volwasse, al was hulle deel van die spel, al was hulle sonder uitsondering bedrieërs van die Stryd. En waar is die Stryd nou, waar is daardie nuttelose skaakspel; al wat oorgebly het, is die herinneringe, die gevolge, die persoonlike erfenis. Die leegheid het in hom gegroei, net die nuanses daarvan het verander na gelang van die stad waar hy hom bevind het, die aard van die hotelkamer. Die oomblikke van geluk was wanneer hy op reis was na die volgende een, wanneer hy opnuut na sin gaan soek by die volgende halte, na iets om die groot gat in hom te vul, om die tierende monster in homself te voed. Met die verloop van tyd het die lofgesange van sy meesters holler geword. Eers het dit sy siel gesalwe en die skande weggestryk. Die waardering wat so glad van hul tonge afgerol het … “Kyk wat skryf jou mense.” Hulle het briewe van die ANC in Londen aan hom gewys wat sy diens in blommende taal geprys het.

Dit is my rol, het hy vir homself gesê. Dit is my bydrae. Dit is my aandeel in die Vryheidstryd. Maar hy kon nie ontsnap nie, nie in daardie oomblikke wanneer hy die lig afskakel en sy kop neerlê en net die suising van die hotelkamer se lugversorging hoor nie. Dan het hy oom Senzeni se stem gehoor en dan wou hy een van Nxele se krygers wees wat skouer aan skouer staan, wat die spies se steel oor sy knie met ’n klapslag breek en sy spiere verhard vir die loodreën. Hy wil die dood in die oë kyk en uit sy longe, uit sy wese bulder en storm met ’n waansin in sy siel en die vlymskerp punt deur die vyand se buik druk, nog een en nog een en nog een, tot hulle hom afmaai en hy tussen die ander swart, bloeiende lyke gaan lê en deel word van die rooinat aarde van Afrika. Wegsink tot in die hart daarvan om weer gebore te word. “Nata,” sê die padbord, maar hy sien dit skaars. Hy en die masjien is ’n klein skaduwee oor die plato, hulle is een, vasgegroei aan mekaar, hulle is op reis, aan die beweeg, elke kilometer nader aan volbringing, aan vervulling, enjin en wind span saam tot ’n diepe suising in hom, ’n ritmiese golwing, soos die breek van branders. “Jou vriend het jou al vroeg vandag gesoek,” het die joggie in Francistown gesê. Hy weet, hy weet, dit is Mazibuko, die haat wat so groot was in die stem. Hy het dit nie net gehoor nie, maar dit herken. Hy het die resonansie daarvan gevoel en geweet hier is nog ’n reisiger – hier is hy, tien, vyftien jaar gelede, leeg en soekend en hatend en gefrustreerd. Voor die insig gekom het, nog voor die kalmte wat Miriam en Pakamile gebring het. Hy was in die hospitaal, hy en Van Heerden, toe dit gebeur het, toe hy vir die eerste keer homself kon sien. Agterna het daar nie ’n dag verbygegaan dat hy dit nie oordink het nie, dat hy nie die noodlot se kraaines probeer ontknoop het nie. Hy het in die hospitaal se gang aangesukkel in die laataand, sy liggaam nog stukkend van die ding waarin hy en Van Heerden was. Hy het teen ’n deurkosyn gaan staan om ’n oomblik sy asem te skep, dit was al. Geen voorbedagte rade nie, net ’n oomblik se verposing en hy het in die vierbedsaal ingekyk en daar, langs die bed van ’n jong seun, het ’n dokter gestaan. ’n Swart dokter. ’n Xhosa. Lank, soos hy. Iewers rondom sy veertigste jaar, die grys net ’n skimp bo die slape. “Wat gaan jy eendag word, Tobela?” Sy pa sit op die bed by hom. Dieselfde man wat Sondag na Sondag God se Dreigemente so vreesaanjaend van die preekstoel af slinger met ’n beskuldigende vinger en verwytende stem, nou so sag en teer

hier by hom om die vrees te verdryf wat die donker vir ’n agtjarige inhou. “’n Dokter,” het hy gesê. “Waarom, Tobela?” “Want ek wil mense gesond maak.” “Dit is goed, Tobela.” Hy het in daardie jaar die koors gehad en die wit dokter het van Alice af deurgery en by sy kamer ingekom met vreemde reuke om hom en ’n deernis in sy oë. Met sy sagte stem en sy maklike glimlag het hy harige, koel hande op sy klein swart lyfie gelê, stetoskoop hier en daar gedruk, die koorspen geskud, sulke stadige, rustige bewegings en die kop wat knik, jy is ’n siek seun. Hy het Xhosa gepraat … Maar ons gaan jou gesond maak, ons gaan jou gou weer gesond hê. En die wonderwerk het gebeur – hy het daardie nag deur die witwarm muur van die koors gebreek tot in die koel, helder poel anderkant waar sy wêreld weer bekend en normaal was, en toe het hy geweet dit is wat hy gaan wees. ’n Heler, ’n skepper van wonderwerke. Daar waar hy in die deur staan en kyk na die Xhosa-dokter by die wit seun, het hy dit herleef, het hy sy eie woorde aan sy pa gehoor en dit was asof sy knieë wou knak oor die jare wat agter hom in die dryfsand gesink het, verlore is, weg. Meer nog, hy’t dit gesien, sy lewe uit ’n ander hoek, die moontlikhede van ander keuses, ’n ander verloop, en hy kon nie help om te vra waarom nie en die antwoorde het hom siek gemaak. Hy’t stadig teen die muur afgesak, die gewig te groot, want hy’t geweeg, wat hy was en is, wat hy geword het en wat hy gedoen het in ’n weegskaal geplaas en dit het swaar en skeef gehang. Al die breek, al die haat, al die geweld en dood en die verterende, diepe smagting om dit af te skud, het hom verswelg. Here, om weer gebore te word daarsonder! Hy’t gesak tot op sy knieë en so gebly, kop op sy bors en met droë, diep snikke wat deur hom gaan, wat nog herinneringe oopgeruk het tot dit alles voor hom gelê het, elke ding. Hy het net die swart dokter se hand op sy skouer gevoel en eers later bewus geraak dat die man hom vashou, dat hy teen die wit jas se skouer aanleun tot hy stadig bedaar. Die man het hom opgehelp, ondersteun, soos ’n drenkeling uit die stormwater van sy verlede gesleep en hom in sy bed gaan neerlê, die lakens tot teen sy ken optrek. Jy is ’n siek seun, maar ons gaan jou gesond maak, ons gaan jou gou weer gesond hê.

Hy het geslaap en wakker geword met die aankoms van sy ontbyt en die son wat skyn. Die seer van sy siel was groter as die pyn van sy liggaam, die leemte binne-in leër as ooit tevore. Hoe vul jy dit? Hoe vul jy dit as alles wat jy tot nou toe gedoen het nie gehelp het nie, tevergeefs was. Die stoom uit die warm graanpap het later gaan lê, die koffie het koud geword, want sy kop was te besig. Eindelik het hy ’n waardige opponent gekry en hy het geveg, baklei, kaalvuis, eerlik en eervol, teen die selfbedrog en rasionalisasie, die selfregverdiging. Uit die bebloede liggame van die gesneuweldes het daar ’n begeerte opgestaan met die energie van ’n jong kryger – hy sou ’n bouer wees, ’n heler, hy kan nie verander wat gebeur het nie, nie uitwis wie hy was nie, maar hy kan bepaal waarheen en hoe hy vorentoe sal gaan. Al was dit soos ’n lig wat verhelder tot dit verblindend skyn, het hy dit afgedraai met realiteite. Dit sou nie maklik wees nie, nie oombliklik nie, maar voetjie vir voetjie. ’n Lewenstaak, ’n ewige reis. In die aand het hy geëet, ’n vol bord kos en deur die nag gedink en die volgende oggend is hy hier teen sesuur na Van Heerden se kamer en hy het hom wakker gemaak en gesê hy is klaar. Van Heerden het met ’n groot wysheid na hom gekyk. En toe vra hy wat Tobela is, met verstomming vir die manier waarop hy onderskat word: “Jy dink nie ek kan verander nie?” Van Heerden het geweet. Geweet wat hy gisteraand onder ’n brug in die Vrystaat moes ontdek het. Hy is Umzingeli. Twintig kilometer suid van Mpadamatenga, deur die koors en hallusinasies raak hy bewus van ’n beweging hier links van hom, tussen die bome en die gras. Hy kyk en drie kameelperde beweeg soos skimme teen die son, statig, galoppend, asof hulle saam met hom op reis is, koppe wiegend op die ritme wat hy hoor. Dan is hy langs hulle, een van hulle, en hy voel ’n vryheid in hom, ’n uitbundigheid. Hy styg op en kyk af na die drie manjifieke diere, hul hoewe wat dreun. Deinend, op, hoër, en hy draai suid en hy vang die wind met sy vlerke en dit sing vir hom, dit swiep hom saam en alles word klein en onbelangrik daar onder, ’n geskarrel na niks. Hy vlieg oor grense heen, rollende koppies en blink riviere en diep valleie wat deur die kontinent skeur en daar ver sien hy die oseaan, en die sang van die wind gaan op in die breek van die branders waar hy op die rotspunt staan, stelle van sewe, elke keer sewe. Hy sit daar en hy vou sy vlerke saam en hy wag, want iewers tussen die donder is daar ’n oase van stilte wat vir hom wag.

42

Teen kwart oor twee wil die slaap vir Tiger Mazibuko oorrompel. Hy sit die masjienpistool onder die rubbermat by sy voete, ruk die motor se deur oop en klim weer uit, die hoeveelste keer. Waar is die fokker, waarom is hy nog nie hier nie? Hy rek homself uit en hy gaap en hy loop om die motor, een, twee, drie keer en gaan sit op die punt van die enjinkap. Hy vee die sweet met ’n mou van sy voorkop af, vou sy arms voor hom en staar in die pad af, doen weer sy berekeninge. Miskien het Mpayipheli gestop vir middagete, miskien die wond laat verbind by ’n kwak in Francistown. Hy kyk weer na sy polshorlosie. Nou enige oomblik. Minstens kan die dinge van nou af begin gebeur. Hy wonder of die hond met sy voorlig aan sal ry soos motorfietsmense maak. Seker nie. Sweet teen sy rug af. Hy steur hom aanvanklik nie aan die Land Rover Discovery nie, want daar is al ander luukse viertrekvoertuie verby, dit is toeristewêreld dié – Chobe en Okavango na die weste, Makgadikgadi suid, Hwange en Vic Falls ten ooste. Die Duitsers en Amerikaners en Boere kom doen hul Livingstone-ding hier met lugversorgde vier-by-viers en kakiekleertjies en safarihoede en hulle dink die verdagte drinkwater en ’n paar malariamuskiete is ’n helse avontuur en gaan wys die video’s by die huis, kyk, ons het die groot vyf gesien, kyk hoe oulik, kyk hoe dapper. Dit kom aangery van Kazangula se kant af en hy probeer verbystaar om die pad dop te hou en eers wanneer dit oorkant die pad aftrek, kyk hy, half ergerlik, want hy wil nie sy aandag afgetrek hê nie. Twee wittes voor in die groen voertuig, die asier se dik arm hang oor die oop venster, hulle kyk vir hom. “Fuck off,” roep hy oor die pad. Die asier se klein ogies op hom, die gesig uitdrukkingloos op die wye nek. Hy kan die bestuurder nie sien nie.

“What the fuck are you staring at?” roep hy weer, maar hulle antwoord nie. Jissis, dink hy, wat de fok? Hy lig homself van die enjinkap af en kyk links en regs voor hy begin oorstap. Wat is hulle storie? Hy sal vinnig uitvind. Maar dan begin die voertuig beweeg, die grote se oë steeds op Mazibuko, en dan trek hulle weg en ry en hy staan in die middel van die pad en kyk die voertuig agterna. Wat de fok?

* * * * *

3. The Nature of Operation Safeguard

The plan devised by Inkululeko was essentially a disinformation initiative, primarily aimed at pointing the suspicion away from her.

Although the Mohammed interview transcription was in her sole possession, Inkululeko knew supression thereof would be potentially dangerous and incriminating, due to the fact that both the police (to a lesser extent) and interviewer had some degree of knowledge, which was bound to surface at some time or other.

She approached this office with suggestions which were developed into Safeguard in conjunction with us.

The core of the operation plan was to “hunt down” Inkululeko, to “flush him out”.

Our source recruited the services of a retired intelligence officer from the former military arm of the ANC, Umkhonto weSizwe (MK), one Jonathan (“Johnny”) Kleintjes. This was a particularly brilliant move, for the following reasons:

(i) Kleintjes was in charge of MK/ANC Intelligence computer systems during the so-called Struggle in the period before 1992.

(ii) He was the leader of the project to integrate these systems with the databases and systems of the former Apartheid government’s intelligence agencies almost a decade ago.

(iii) He was suspected of having secured sensitive and valuable information during this process. Like so many of these intelligence rumours, there were different versions. The most persistent was that Kleintjes had found evidence within the mass of electronic information that both the ANC/SA alliance and the Apartheid government had been up to disgustingly dirty tricks in the eighties. In addition, a list of very surprising double agents and traitors on both sides, some of them very prominent people, was contained in the data.

(iv) Kleintjes had apparently deleted these files, but only after making back-ups and securing it somewhere for possible future use and reference.

Inkululeko’s aim was to use Kleintjes as a credible operative (both from a South African and US perspective) for the disinformation project to protect her cover, and win his trust at the same time, the latter pertinent to acquiring the missing data at a later stage.

The Operation Plan was fairly simple: Under her orders, Kleintjes would prepare

a hard disk with fabricated intelligence about the “true identity of Inkululeko”. He would then approach the US embassy directly and ask to speak to someone from the CIA about “valuable information”.

We, in turn, would act predictably and tell him never to come to the embassy again, but leave his details, as we would be in touch. A meeting would be set up in Lusaka, Zambia, away from prying eyes, during which the data could be examined by the CIA, and, if credible, be bought for the price of $50 000 (about R575 000).

Obviously, our side of the bargain was to accept the data as the real thing, thereby casting suspicion on the persons mentioned therein, and drawing away any possible attention to her as a candidate for the identity of Inkululeko.

She would then write a full report on the operation and present it to the Minister of Intelligence for further action, bying her immediate superior, a man of Zulu extraction whose name would be amongst the strongest “candidates” for the identity of Inkululeko.

Again, this was a shrewd move, as she was next in line for his position, and the Minister would have little choice but to suspend him from duties until the matter has been resolved. Which would have placed her in the top echelon: The National Intelligence Coordinating Committee, chaired by an Intelligence Coordinator, which brings together the heads of the different services and reports to the Cabinet or President.

Unfortunately, Operation Safeguard did not go as planned.

* * * * *

Die Opskamer is byna leeg. Janina sit by die groot tafel en kyk hoe een van Rajkumar se assistente die laaste van die rekenaars ontkoppel en stuk vir stuk wegdra. Die televisiemonitors is af, die radio- en telefoontoerusting se rooi en wit liggies nou verdoof. Die siel van die vertrek is dood. Daar lê ’n faks voor haar, maar sy het dit nog nie gelees nie. Sy oordink die afgelope twee dae, sy probeer die positiewe sien in die hele gemors, probeer die oomblikke identifiseer toe dit verkeerd gegaan het. KAATHIEB. Die leier van die span in Lusaka het digitale foto’s per e-pos gestuur, die letters op Johnny Kleintjes se bors in diep rooi hale, asof gekerf deur ’n woedende duiwel. LEUENAAR. “Dit is Arabies,” het Rajkumar gesê nadat hy sy soektogte gedoen het. Hoe? Hoe het die Moslems geweet van Kleintjes? Hoe? Daar is moontlikhede waaraan sy nie eens wil dink nie. Het Johnny iewers, aan iemand, ’n woord gerep? Doelbewus? Die direkteur het sy vermoedens dat Kleintjes Islamitiese bande gehad het. Maar waarom sal hulle hom dan doodmaak? Dit maak nie sin nie. Is sy uitverkoop deur die Amerikaners? Nee. Mpayipheli?

Het hy van iewers langs die pad ’n oproep gemaak om hulp? Het hy bande met die ekstremiste? Het hy iewers, soos sommige van sy KGB-meesters sedert die val van die USSR, Midde-Oosterse weivelde gaan soek? Het hy, in diens van Orlando Arendse, op die Kaapse Vlakte kontakte opgebou? Maar Kleintjes was veronderstel om sy vriend te wees. Dit wil nie pas nie. Die verraad lê elders. Die verraad lê hier. In haar midde. Sal dit nie ironies wees nie, twee volksverraaiers in ’n enkele intelligensieeenheid, maar dit is die een wat die meeste sin maak. Powell sê hy het sy twee agente gister verloor, die tyd van dood nog nie vasgestel nie, maar as die Moslems eergisteraand weggespring het, met die breek van die nuus hier in die Opskamer, pas die tydtafel goed. Sy laat haar kop in haar hande sak, masseer haar slape met haar vingerpunte Wie? Radebe? Vincent die Onwillige? Quinn, die bruin man met sy Vlakte-wortels? Rajkumar? Een van hul assistente? Die moontlikhede raak te veel en sy sug en sak terug in haar stoel. Die plan was so goed. Die operasie was so slim, byna demonies. Haar maaksel. Soveel vlieë met een geniale klap. Sy was so selftevrede. Die geheime behae wat sy daarin gevind het, maar dit was uit nood gebore. Uit paniek. Here, hoe het die Ismail Mohammed-transkripsie haar nie geruk nie. Al waaraan sy kon dink, was haar kinders. Williams het haar van die polisiestasie af gebel en gesê hy het iets plofbaars, hy beter haar by die kantoor ontmoet. Hy het vir haar die bandopname teruggespeel en sy moes kophou, want hy het oorkant haar gesit. Een deel van haar het gewonder of die skok op haar gesig wys – verkleur sy, kan hy die bleekheid sien wat oor haar kom? Die ander deel was by haar kinders – hoe gaan sy aan haar

twee dogters verduidelik dat hul ma ’n verraaier is? Hoe sal sy hulle ooit kan laat verstaan? Hoe verduidelik jy aan enigiemand, want daar is nie een Groot Rede nie, daar was nie ’n enkele moment, ’n dramatiese gebeurtenis nie. Miskien die aand in die Amerikaanse Ambassade, maar dit moet gesien word in die lig van ’n leeftyd van teleurstelling, van ontnugtering, van vrugtelose stryd en frustrasie. Dekades van nuttelose aspirasie wat haar gebrei het vir daardie oomblik. Sal iemand haar ooit glo dat sy dit nie beplan het nie? Dat dit net gebeur het, soos ’n impulsiewe kopie by die supermark se betaalpunt. Tussen veertig, vyftig mense, sy en Luke Powell in gesprek. Hy het haar mening gevra oor dinge, gewigtige sake, politiek en ekonomie. Hy het haar gefokkenrespekteer, haar geag, asof sy iemand was en nie maar net nog ’n onsigbare, vergete rat in die groot grys enjinkamer van goewerment nie. En op daardie oomblik het al die rommel en skroot van haar lewe met ondrabare gewig op haar kom lê en het sy dit afgegooi. Maar wie sal verstaan? Toe Williams die bandopnemer met die Ismail Mohammed-gesprek afsit, het sy nie haar stem vertrou nie, maar dit het reg uitgekom, sag en rustig. “Jy beter dit persoonlik transkribeer,” het sy vir hom gesê en nadat hy weg is, het sy bly sit in haar stoel, platgedruk deur die gewig daarvan, haar brein wat diékant toe en daardie kant toe skarrel soos ’n vasgekeerde rot. Eienaardig hoe flink die grysstof werk as daar gevaar is, hoe kreatief jy kan raak as jou hele bestaan bedreig word. Hoe lei jy die aandag van jouself af weg? Die selle in haar kop het die Johnny Kleintjes-ding gaan opdiep wat al so lank daar lê en wag: Die gerugte dat Kleintjes oor verbode data beskik. Dit was nooit ’n groot prioriteit by haar nie, net iets om in die lêers van die agterkop te bêre. En toe haar nood die grootste was, kom dit uit, spring dit in haar bewussyn, ’n ontkiemende saad wat diabolies sou groei. So briljant. Dit was Luke Powell se woorde. You are brilliant. Hy het haar van die begin af gewaardeer. Opreg. Met elke stukkie intelligensie wat sy deur die ingewikkelde, geheime kanaal na hom gestuur het, het die boodskap teruggekom. You are priceless. You are wonderful. You are brilliant. En hier sit sy. Agt maande later. Priceless en wonderful en brilliant, met ’n

verraaiersidentiteit wat moontlik beveilig is, maar die koppe gaan rol en die kanse is goed dat dit hare kan wees. En dit mag nie. Daar sal ’n sondebok moet wees. En daar is een. Gereed vir die offer. Sy is nog nie klaar nie. Sy is nog lank nie klaar nie. Sy vee haar hare plat met haar palm en trek die faks nader. Dit is die storie waarvan die minister gepraat het. Die een wat in die Sowetan verskyn het. Sy wil dit nie lees nie. Sy wil aangaan, dié hoofstuk is verby. MPAYIPHELI – THE PRINCE FROM THE PAST, sê die opskrif. By Matthew Mtimkulu, assistant editor. Isn’t it strange how much power two words can have? Just two random words, sixteen simple letters, and when I heard them over the radio in my car, it opened the floodgates of the past, and the memories came rushing back like rippling white water. Tobela Mpayipheli. I did not think about the meaning of the words – that came later, as I sat down to write this piece: Tobela is “mannered, or “respectful”. Mpayipheli is Xhosa for “one who does not stop fighting”, a warrior, if you will. My people like to give our children names with a positive meaning, a sort of head start to life, a potential self-fulling prophesy. (Our white fellow citizens attempt the same sort of thing – only opting not for meaning, but for sophistication, the exotic or cool to do the job. And my coloured brothers seem to choose names that sound as uncoloured as possible.) What really matters, I suppose, is the meaning the person gives to the name in the course of his life.

So, what I ed as I negotiated the early-morning rush hour, was the man. Or the boy, as I knew him, for Tobela and I are children of the Transkei, we briefly shared one of the most beautiful places on earth: The Kat River valley, described by historian Noël Mostert in his heartbreaking book Frontiers as “a narrow, beautiful stream that descended from the mountainous heights of the Great Escarpment and flowed through a broad, fertile valley towards the Fish River …” We were teenagers and it was the blackest decade of the century, the tumultuous seventies, Soweto was burning and the heat of the flames could be clearly felt in our little hidden hamlet, our forgotten valley. But, to my great shame in years to come, that was not the issue that consumed me in the Spring of 1976. In my fourteenth year, I had a much more personal problem: Mtetwa. He was the bad apple in our little school, seventeen years old but still struggling with standard eight, a short-fused, heavily muscled mound of trouble. And he had it in for me. His name, for the record, means “law” – and he was one unto himself. I was not entirely innocent, I must add, for I was a bit of a show-off. What I lacked in physical stature (I was the runt of the litter, there is no doubt about that), I made up in academic achievement. I was the teachers’ pet, the bright spark, the intellectual braggart, the kid who too eagerly raised his hand in class, and always gave a more complete answer than was strictly necessary. And I lived a bit dangerously, because every now and then, so very impressed with myself, I would insult Mtetwa with learned English phrases, often quotes from Shakespeare, that I knew would be just beyond his semantic grasp. It was so very cowardly, because he would sense the insult, but lack the proof and it slowly but surely drove him to a deep and simmering hate for me. It was only a matter of time before his fury would be unleashed. For you to fully understand this narrative, I have to tell you about Tobela Mpayipheli at 14. In the modern-day parlance of my own children, he was the cool kid in school. Why is it that, in puberty, we are so easily and deeply impressed by physical prowess? Not that his athletic ability was his sole claim to fame. He was, after all, the son of the Muruti of the Nederduits Gereformeerde Sendingkerk, and it was well known that his father was a descendant of Phalo along the Maqoma

lineage. Xhosa royalty, if you will. And there was something princely about him, perhaps in his bearing, most definitely in the fact that he was a bit of a loner, a brooding, handsome outsider of a boy. Every girl had a crush on him (I hated him for that) and every boy wanted to be his best friend, but it was as if he lived in his own world, in a strange bubble with more serious thoughts and bigger issues than us lesser mortals. Many years later, armed with more adult insight and the usual 20/20 hindsight, I could only wonder how much of the 14-year-old boy’s personality was forged on the steely, unyielding anvil of his father’s religion, because Mpayipheli senior was a preacher of the fire and brimstone variety, a man whose thundering sermons could reduce his flock to cringeing bundles of guilt. But let’s get back to the story of Mtetwa and me. It is a predictable one, with no deft plot twists, no unexpected turns, but I will tell it anyway, because it is the only one I have. One day in the late Spring of 1976, I went too far. I cannot which sharp and pointed literary barb I had loaded into my Davidian sling, but it hit Goliath Mtetwa right between the eyes. Alas, unlike his biblical equivalent, he did not fall before my feet. Neither did he turn into a raging bull right there in the classroom. Mtetwa was a cunning youth, and a patient exponent of the sweet art of revenge. Every boy in school knew that he was going to wait in ambush for me that afternoon, at the sandy beach in a crooked elbow of the Kat River, along my homeward route. Every boy, except me. And when I realised what was happening, it was too late. The circle of bloodthirsty little Xhosas had closed around me and Mtetwa like a boxing ring of flesh and blood, and he was champing at the bit. I don’t know which was worst: the realisation that so many of my peers were enthusiastic about the fact that the school wiseguy was going to have his butt kicked, or that there was no escape and my blood would be shed. I was both terrified and deeply disillusioned. Just before he struck the first blow, Tobela Mpayipheli’s voice rang out.

He stood on a boulder, a small distance away from the baying crowd, and he called Mtetwa’s name. With authority, the weight of his voice cutting through the clamour. The boys grew silent, and Mtetwa hesitated. “Why don’t you fight someone your own size?” Tobela asked, but Mtetwa wasn’t so easily distracted. “Go away,” he said. “It is not your business.” To spare you the details, suffice it to say that he stepped in for me on that sunny Spring afternoon. He taunted and provoked Mtetwa until his anger swung, and then Tobela proceeded to beat him. It was a thing of beauty. He was a matador, calm and cool and elegant and quick. He took some shuddering punches, because Mtetwa was no slouch and had the strength and weight advantage to boot, but Tobela absorbed it, and kept on coming. The thing that fascinated me most was not his awesome deftness, his speed or agility, but his detachment. As if he was measuring himself. As if he believed the theory, but needed confirmation from the practice. He did not do it for me, but for himself. Just three years later, he was gone, and the whispers up and down the valley said he had ed the Struggle, he had left for the front, he was to be a soldier, a carrier of the Spear of the Nation. And here his name was on the radio, a man on a motorcycle, a fugitive, a common labourer, and I wondered what had happened in the past twenty years. What had gone wrong? The prince should have been a king – of industry, or the military, perhaps a member of Parliament, although, for all his presence, he lacked the gift of the gab, the oily slickness of a politician. So I called his mother. It took some time to track them down, a retired couple in a town called Alice. She didn’t know. She had not seen her son in more than two decades. His journey was as much a mystery to her as it was to me. She cried, of course. For all that was lost – the expectations, the possibilities, the potential. The longing, the void in a mother’s heart. But she also cried for our country and our history that so cruelly conspired to

reduce the prince to a pauper.

43

Daar kom ’n keerpunt in die laatmiddag. Met die koms van elke nuwe uur groei die ongeduld en frustrasie in hom. Hy wil nie meer hier wag nie. Hy wil weet waar die hond is, hoe ver van hom af, hoe lank nog. Sy oë is moeg gestaar, sy lyf ongemaklik gesit en gestaan en geleun, sy kop gedaan van oor en oor die berekeninge maak, van spekuleer, van raai. Maar bowenal is dit die stook van sy woedevuur wat die energie uit hom tap. Tot Mazibuko eindelik, wanneer die skaduwees begin rek, opeens uit die Golf spring, ’n klip optel en na die doringbome gooi waar die vinke bakleierig kwetter. Hy bulder iets onverstaanbaars en draai om en skop die motor se wiel, slinger nog ’n klip na die boom, nog een en nog een en dan, wanneer sy asem jaag, blaas hy af met ’n gesis van die lug deur sy tande en daar kom kalmte oor hom. Mpayipheli kom nie meer nie. Hy het ’n ander pad gevat. Of, dalk het die wonde … Nee, hy gaan nie weer begin spekuleer nie, want dit maak nie saak nie. Sy plan het nie gewerk nie en hy aanvaar dit. Jy vat jou kans – soms wen jy en soms verloor jy. Hy maak sy besluit: Hy sal wag tot sononder, rustig, ontspanne. Hy sal kyk hoe die daglig skemer word en die skemer oorgaan in donker en dan is hy klaar. Wanneer hy terugklim in die motor, kom hulle vir hom. Drie polisievoertuie vol amptenare in uniforms. Hy sien die voertuie aankom, maar besef eers wat aangaan wanneer hulle stilhou en by die deure uitpeul. Hy bly sit, plaas sy hande op die stuurwiel tot een van hulle uitroep dat hy moet uitklim, met sy hande agter sy kop. Hy doen dit stadig, wil nie misverstande hê nie. Hoe de fok?

Hy staan langs die Golf en ’n paar van hulle duik in die motor in en een kom triomfantelik met die Heckler & Koch te voorskyn. ’n Ander betas hom met soekende hande, rem sy arms na agter en klap die boeie om sy polse. Uitverkoop. Dit weet hy. Maar hoe? Deur wie?

* * * * *

4. The Execution of Operation Safeguard

After Mr Johnny Kleintjes had visited the US Embassy, we set up with him, and agreed to meet him in Lusaka.

Inkululeko kept her side of the bargain by duly recording the embassy visit, as well as starting a surveillance program of Kleintjes.

The Operation went perfectly according to plan.

Due to the controlled nature of Safeguard, this office did not deem it necessary to allocate more than two people for the Zambia leg, and agents Len Fortenso en Josh Blum from the Nairobi office were drafted for the Lusaka “sale” of the data.

I acted as supervisor from Cape Town, and take full responsibility for subsequent events.

Fortenso and Blum confirmed arrival at Lusaka after a chartered flight from Nairobi. That was the last we had with them. Their bodies were found on the outskirts of Lusaka two days later. The cause of death was gunshot wounds to the back of the head.

* * * * *

Allison skryf die hoofberig met groot moeite. Haar konsentrasie veg teen die woede vir Van Heerden en ’n swaarheid van gemoed oor die lot van Pakamile Nzululwazi. Sy het gehuil toe sy hom moes agterlaat. Sy het hom vasgehou teen haar en die ironie, die ding wat haar hart oopgeruk het, was toe die kind háár getroos het. “Jy hoef nie te huil nie. Tobela kom môre terug.” Sy het elke denkbare kontak en informant en kennis geskakel wat dalk iets kon weet, vir die kind se onthalwe. “Dit hang af wie jy glo,” het Rassie Erasmus van Laingsburg gesê. “Die een gerug sê hy’s gewond, die ander een sê hulle het hom in Botswana doodgeskiet. Maar ek sal nie een van die twee glo nie.” “Doodgeskiet?” “Dis ’n liegstorie, Allison. As die Botswana-polisie hom geskiet het, sal dit lankal nuus gewees het.” “En die gerug dat hy gewond is?” “Net so ’n pot kak. Hulle sê ’n chopper pilot het hom geskiet, maar nie met die chopper nie, as jy verstaan wat ek sê. Jy moet onthou, met só iets loop die liegstories dik. Al wat ek weet, is dat die soldate huis toe is, die hele operasie in die Noord-Kaap is afgelas.”

“Dis nie goeie nuus nie.” “Hoe bedoel jy?” “Dit kan beteken dat dit verby is, dat hy dood is.” “Of dat hy oor die grens is.” “Dis waar. Dankie, Rassie. Bel my as jy iets hoor.” En dit was die somtotaal van inligting – die ander bronne het nog minder geweet of gesê. Sy het eindelik met die hoofstorie begin, dit paragraaf vir paragraaf gebou, sonder geesdrif en met Van Heerden se verraad teenoor haar wat soos ’n skadu oor haar hang. A member of the Presidential Intelligence Unit’s operational staff is under house arrest and awaiting an internal disciplinary hearing after the tragic accidental death of Mrs Miriam Nzutulwazi last night. En die res meer van ’n terugskouing as enigiets anders, want hulle het die riglyne vir die berig bepaal, sy en die nuusredakteur en die redakteur, die finale ooreenkoms met die minister dat hulle dié nuus sal breek, eksklusief, maar simpatiek, sensitief vir die nuanses van landsbelang en koverte operasies. Wanneer sy klaar is, gaan rook sy buite in die St. George-wandelhal en kyk hoe die res van die wêreld huis toe gaan, die strome mense, so gedetermineerd, so ernstig, so stroef, huis toe net om môreoggend weer die reis terug aan te pak. ’n Nimmereindigende siklus. Hou liggaam en siel aanmekaar tot die dag dat die Sekel swaai. Hoe nutteloos, hoe betekenisloos. Die lewe gaan aan met ’n vaal doeltreffendheid, ’n meedoënloosheid. Môre sal daar ander nuus wees, oormôre ’n ander skandaal, ’n ander kwessie wat aan die grys massa opgedis word in groot swart sans serif-letters. Fok Van Heerden. Fok hom omdat hy soos alle mans is, fok hom omdat hy ’n grypdief is, ’n swendelaar. Fok Tobela Mpayipheli, wat ’n vrou en ’n kind versaak vir ’n nuttelose gejaag oor hierdie fokken land se paaie. Al wat oorbly, is vergelende voorblaaie in koerantargiewe. Het hy dit nie geweet nie – volgende maand, volgende jaar sal niemand onthou nie. Behalwe Pakamile Nzululwazi wat iewers in ’n fokken weeshuis elke aand hoopvol by die venster sal uitstaar – tot dít ook, soos alles in

hierdie land, onkeerbaar wegsyfer en daar niks oorbly behalwe die skrikwekkende siklus van opstaan en gaan slaap nie. Sy trap die sigaret onder haar skoenpunt dood. Fok hulle. En sy weet hoe dit gedoen kan word.

* * * * *

5. Muslim extremist involvement

Mr Johnny Kleintjes was found executed in a room in the Republican Hotel in Lusaka, the word “KAATHIEB” slashed with a sharp, pointed object into his chest.

It is Arabic for “liar”, and apparently it appears in the Koran several times.

This obviously raises the possibility of Muslim extremists’ involvement, but neither Inkululeko nor this office can satisfactorily explain how local or foreign groups could have gained knowledge of the operation. There are several possibilities, of which a leak within the Presidential Intelligence Unit itself seems to be the most credible.

It is also believed that a tip-off from this unidentified group led to the arrest and subsequent expulsion of a PIU member from Botswana during the course of the operation.

It is now our theory that the suspected Muslim group was not after the fabricated data Kleintjes would have offered the CIA, but the information Kleintjes had allegedly secreted during the 1994 integration process.

The reasons are twofold:

(i) After eliminating Fortenso and Blum, the unknown operatives blackmailed Kleintjes’s daughter in Cape Town to bring a specific hard disk to Lusaka. (She asked one Tobela Mpayipheli, a former friend and colleague of Kleintjes Senior, to do this on her behalf, as she is physically challenged – see below.)

(ii) Furthermore, the PIU member arrested by Botswana police was waiting in ambush to intercept Mpayipheli and the hard disk, close to the Zambian border. We believe they were tipped off to stop the disk from falling in the hands of the PIU.

If our theory is correct, it naturally follows that the original data might shed some light on the Muslim mole within the South African Intelligence community.

At this time, the hard disk is still missing.

6. The matter of Umzingeli

In 1984, a top CIA field agent and decorated, much-valued veteran, Marion

Dorffling, was eliminated in Paris. The modus operandus of the assassin was similar to at least eleven (11) similar executions of US assets and operatives.

The CIA had enough intelligence from Russian and Eastern European sources on the matter to conclude, or at least strongly suspect, that one Tobela Mpayipheli, code name “Umzingeli” (a Xhosa word for “hunter”) was responsible for the murder. According to available information, Mpayipheli was an MK soldier on loan from the ANC/SA alliance to the KGB and Stasi as a wet-work specialist.

Coincidently, I was a rookie member of the CIA team in Paris at the time.

When Mpayipheli’s involvement in Operation Safeguard became public knowledge, I filed a request to the field office in Berlin for possible documentation from former Stasi files to confirm the 1984 suspicions. Our colleagues in obliged within hours (for which I can only commend them).

* * * * *

Allison se vingers dans ligvoets en verbete oor die sleutelbord, al haar drif in die woorde wat op die skerm verskyn. Fugitive motorcyclist Tobela Mpayipheli was a ruthless assassin for the KGB during the Cold War, responsible for the death of at least fifteen people. According to his long-time friend and former policeman, Dr Zatopek van Heerden, Mpayipheli was recruited by the Soviets during MK training in what was then the USSR. Van Heerden is currently a staff member of the UCT department of Pyschology.

Sy lees dit vinnig oor voor sy aangaan, die impuls om te skryf his longtime friend, the world-class asshole Dr Zatopek van Heerden so sterk dat sy dit met moeite moet onderdruk. In an exclusive and frank interview, Dr Van Heerden disclosed that … En dan lui haar selfoon en sy raap dit ergerlik op en sê “Allison Healy” en Van Heerden sê “Het jy ’n paspoort?” en sy sê “Wat?” “Het jy ’n paspoort?” “You asshole,” sê sy. “My wat?” “You are a total, complete, utter asshole.” Dan besef sy haar stem is te hard en haar kollegas hoor. Sy neem die selfoon en sy loop badkamers se kant toe, haar stem nou ’n woedende fluistering. “You think you can fuck me and run off like a … like a …” “Jy’s kwaad omdat ek nie ’n boodskap gelos het nie?” “Jy kon gebel het, jou doos. Wat vat dit om ’n enkele oproep te maak? Wat vat dit om te sê dankie en koebaai, dit was goed, maar dit is verby, julle is almal dieselfde, te fokken lafhartig …” “Allison …” “Maar nie gisteraand nie, nee, gisteraand kon jy nie genoeg praat nie, al die dinge wat jy gesê het en vandag kan jy nie ’n fokken woord uitkry nie, kan jy nie ’n vinger lig om ’n selfoonknoppie te druk nie?” “Allison, stel jy belang om …” “Ek stel in niks belang wat met jou te doene het nie.” “Wil jy vir Tobela Mpayipheli ontmoet?” Daar is nog woorde in haar kop wat toustaan vir haar tong, maar sy sluk dit terug, die wind uit haar seile.

“Tobela?” “As jy ’n paspoort het, kan jy saamkom.” “Waarheen?” “Botswana. Ons vertrek oor … sewentig minute.” “Ons?” “Wil jy saamkom, ja of nee?”

44

Hy moet vir haar die laaste aanwysings oor die selfoon gee, ’n obskure roete by die Kaapstad Internasionale lughawe, agter loodse en kantoorgeboutjies en tussen klein eenskroefvliegtuigies deur wat soos ’n kind se speelgoed in losse rye staan, tot sy die Beechcraft King Air lugambulans sien, die Pratt & Whitneymotore reeds aan die gang. Van Heerden staan in die deur van die vliegtuig en waai vir haar en sy gryp die oornagsak haastig van die agterste sitplek af, sluit die motordeure en hardloop. Hy staan opsy sodat sy met die trappies kan opklim en trek die deur agter haar op, gee vir die vlieënier ’n teken. Die Beechcraft begin beweeg. Hy neem haar sak, wys vir haar waar om te sit – op een van die drie sitplekke agter, maak seker sy is vasgegordel en kom sit langs haar met ’n sug. Hy leun oor en soen haar vol op die lippe voor sy haar kop kan wegruk en dan grinnik hy vir haar soos ’n stout seun. “Ek moet vir jou …” begin sy ernstig, maar hy hou sy hand in die lug. “Kry ek eers kans om te verduidelik?” Sy stem hard om bo die motore hoorbaar te wees. “Dis nie oor ons nie. Dis Miriam Nzululwazi.” “Miriam,” sê hy met stroewe voorkennis. “Sy’s dood, Zatopek. Gisteraand.” “Hoe?” “Al wat hulle sê, is dat dit ’n ongeluk was. Sy het geval. Vyf verdiepings ver.” “Here,” sê hy en laat sy kop terugsak teen die kussing van die sitplek. Hy sit lank so, staar net voor hom uit en sy wonder wat hy dink, waar sy gedagtes is. Dan,

net voor die Beechcraft op die aanloopbaan versnel, sê hy een keer iets onhoorbaars en skud sy kop.

* * * * *

“Jy het ’n verskriklike humeur,” sê hy as die dreuning van die motore eindelik op kruishoogte stil raak en hy sy veiligheidsgordel losknip. “Wil jy koffie hê?” “En jy is ’n absolute doos,” sê sy sonder geesdrif. “Ek was die hele dag in ’n konferensie.” “Sonder teetyd of etenstyd?” “Ek het beplan om jou laatmiddag te bel, wanneer dit stil en rustig is.” “En toe?” “Toe kry ek ’n oproep van ’n dokter Pillay van Kasane wat sê hy het my telefoonnommer in die sak gekry van ’n swaar gewonde swart man wat met ’n motorfiets geval het in Noord-Botswana.” “O.” “Koffie?” Sy knik, hou hom dop as hy vir die geneesheer en vlieënier in die stuurkajuit gaan drinkgoed aanbied en dink hoe naby dit was, hoe amper sy die berig in die stelsel ingestuur het. Sy was al by die deur van die redaksiekantoor toe sy omdraai en terugdraf om dit te gaan uitwis. Sy het ’n humeur. Dit is waar.

* * * * *

“Wat is sy toestand?” vra sy vir Van Heerden as hy weer kom sit. “Swak, maar stabiel. Die dokter sê hy het baie bloed verloor. Hulle het oortappings gedoen, maar hy gaan nog nodig hê en die beskikbaarheid daar bo is maar dun.” “Wat het gebeur?” “Niemand weet nie. Hy het twee koeëlwonde in die heup en sy linkerskouer is kwaai gekneus in die val. PB’s het hom langs die pad gekry, iewers naby …” “PB’s?” “Plaaslike bevolking, naby die Mpandamatenga-afdraai. En met godsgeluk het niemand die owerhede gebel nie, hom net op ’n bakkie gelaai en Kasane toe gevat.” Sy absorbeer die inligting en dan is daar ’n ander vraag wat by haar opkom. “Waarom doen jy dit?” “Want hy is my vriend.” Voor sy kan reageer, voeg hy by. “My enigste vriend, as ek eerlik moet wees.” Sy wonder oor hom, oor wie hy is en wat hom só gemaak het. “En dié?” Sy beduie na die pasiëntbed en die mediese toerusting. “Wat gaan dit alles kos?” “Ek weet nie. Seker tien, twintigduisend.” “Wie gaan betaal?” Hy haal sy skouers op. “Ek. Of Tobela.” “Sommersó?” Hy grinnik sonder humor. “Wat?”

“Persepsie en werklikheid,” sê hy. “Dit bly vir my interessant.” “O?” “Jou persepsie is dat hy swart is – en ’n arbeider, van Guguletu. Daarom is hy arm. Dit is ’n logiese siening, ’n sinvolle afleiding. Maar dinge is nie altyd soos ons vermoed nie.” “So hy het geld? Is dit van die dwelms of van die sluipmoorde?” “Dit is seker ’n geldige vraag. Maar die antwoord is ‘nie een van die twee nie’.” Hy sien sy skud haar kop in ongeloof en hy sê: “Miskien moet ek jou die hele storie vertel. Van my en Tobela en Orlando en meer Amerikaanse dollars as wat die meeste mense in ’n leeftyd sien.”

* * * * *

Hy maak die storie klaar wanneer hulle in Johannesburg land vir brandstof. Wanneer hulle weer opstyg, druk sy die armleuning tussen hulle op en lê teen hom aan. “Maar ek’s ’n doos,” sê hy. “Ja. Maar jy is my doos,” sê sy. Sy druk haar gesig teen sy nek en ruik sy reuke en maak haar oë toe. Sy het gedink sy het hom vanmiddag verloor. Sy slaap, nog voor hulle iewers oos van Warmbad oor die N1 noord vlieg.

* * * * *

Sy bly in die vliegtuig en kyk deur die ovaal venster van die Beechcraft: Die lug wat by die oop deur inkom, is warm en ryk aan eksotiese geure. Die nag buite word deur motorligte verhelder. Bewegende mense gooi lang, diep skaduwees. Dan verskyn vier van agter ’n voertuig met ’n draagbaar tussen hulle en sy wonder hoe hy lyk, die sluipmoordenaar, die dwelmsoldaat, die man oor wie Miriam Nzululwazi in haar arms gehuil het, die man wat vir ’n hele tweeduisend kilometer ’n hele land se gereg ontduik het om ’n guns vir ’n vriend te doen. Hoe lyk hy? Is daar tekens, herkenbare bakens aan sy gelaat wat sy karakter sal uitwys? Hulle sukkel met die trappies op, die vrag op die draagbaar gewigtig. Sy gaan sit agter, uit die pad uit, haar oë soekend, maar hy word verberg deur die draers, Van Heerden, die dokter wat saamgevlieg het, dr. Pillay en nog een. Hulle skuif hom versigtig af op die vliegtuigbed, die wit geneesheer koppel ’n buis aan die dik swart arm, die Indiër sê sag iets in die pasiënt se oor, druk die groot hand wat stil lê en dan gaan hulle uit en iemand trek die deur op en die vlieënier skakel die enjins aan. Sy staan op om sy gesig te sien. Die oë vang haar, soos ’n soeklig vir ’n bok, bruinswart en skrikwekkend intens, sodat sy niks anders waarneem nie. Daar is ’n vrees in haar én ’n reuseverligting, vrees vir dit wat hy kan doen en verligting dat dit nie aan haar gaan wees nie.

* * * * *

Die swart man slaap en Van Heerden sit weer langs haar en sy vra: “Het jy vir hom gesê?” “Dit was die eerste ding wat hy wou weet, toe hy my sien.” “Toe vertel jy hom?” Hy knik net. Sy kyk na die stil figuur, die donkerbruin vel van sy bors en skouers en arms

teen die spierwit van die beddegoed, deinings van ingehokte krag. William Blake, dink sy. What immortal hand or eye Could frame thy fearful symmetry? “Wat het hy gesê?” vra sy. “Nog niks weer nie.” Nou verstaan sy die intensiteit van die oë. In what distant deeps or skies Burnt the fire of thine eyes? “Dink jy hy gaan …” Sy kyk na Van Heerden, sien vir die eerste keer die kommer by hom. “Hoe anders?” sê hy met frustrasie. On what wing dare he aspire? What the hand, dare seize the fire? “Maar jy kan hom help. Daar moet ’n regsposisie wees…” “Dis nie hy wat die hulp gaan nodig hê nie.” En dan begryp sy waaroor Van Heerden hom bekommer en sy kyk weer na Mpayipheli en sy sidder. When the stars threw down their spears And water’d heaven with their tears Did he smile his work to see?

Did he who made the lamb make thee?

* * * * *

Op die laaste been na Kaapstad word sy wakker, haar lyf swaar en haar nek styf. Sy sien Van Heerden langs Mpayipheli sit. Sy hand hou die Xhosa s’n vas en sy hoor die diep basstem, sag, die woorde kom byna onhoorbaar bo die motore se dreun na haar toe aan en sy maak haar oë weer toe en luister. “… weggaan, Van Heerden? Is dit ook deel van ons genetika? Is dit wat van ons mans maak? Altyd iewers heen op pad?” Hy praat stadig, afgemete. “Wat is dit wat gemaak het dat ek nie kon nee sê nie? Sy het geweet, van die begin af. Sy het gesê mans gaan weg. Sy het gesê dit is in ons natuur en ek het gestry, maar sy was reg. Ons is so. Ek is so.” “Tobela, jy kan nie …” “Weet jy wat is die lewe? Dit is ’n proses van ontnugtering. Bevryding van illusies oor mense. Jy begin deur almal te vertrou, almal te vereer, jy soek jou rolmodelle en streef om ook so te wees en dan word jy ontnugter deur die een na die ander en dit is seer, Van Heerden, dit is ’n pynlike pad wat jy moet stap en ek het nooit mooi verstaan hoekom dit so seer moet wees nie, maar nou weet ek. Dit is omdat die hoop in jouself elke keer so bietjie doodgaan, met elke ontnugtering, elke teleurstelling in ander word eindelik ’n teleurstelling in jouself. As ander swak is, lê die swakheid ook in jou. Dit is soos die dood, as jy ander sien doodgaan, moet jy weet dit lê ook vir jou en wag. Ek is so moeg daarvoor, Van Heerden, ek is so moeg daarvoor om ontnugter te word, om al hierdie dinge in mense en in myself te sien. Die swakhede, die pyn, die kwaad.” “Dit is …” “Onthou jy die hospitaal, Van Heerden? Onthou jy hoe ek na jou toe gekom het en gesê het ek is klaar? Wat sê die sielkunde daaroor dat wanneer die liggaam beskadig is, die gees so swak is? Is dit net ek? Dan voel ek my fondament is weg, my fisieke krag is my skild teen die lewe en as ek dit verloor, is alles bros

en swak en dan begin ek alles bevraagteken. In die hospitaal destyds was ek klaar, Van Heerden, onthou jy? En ek was so seker dat dit die waarheid is, ek was so siek vir myself en die begeerte om iemand anders te wees so oorweldigend. Maar jy was toe reg. Ek is wat ek is. Ek kan dit ontken, ek kan dit onderdruk … en wegsteek, maar nie vir altyd nie. Die lewe maak soos hy wil, hy gooi jou rond. Gisteraand. Daar was ’n oomblik dat ek besef het ek leef weer. Vir die eerste keer in … ’n te lang tyd. Dat ek iets doen met sin. Met genoegdoening. Dat ek vibreer van binne en na buite, in pas, op ritme. En weet jy wat was my eerste reaksie? Om skuldig te voel, asof dit die sin van Miriam en Pakamile uitkanselleer. Maar ek het tyd gehad om te dink, Van Heerden. En ek verstaan nou beter. Dit is nie wat ek is wat verkeerd is nie. Dit is wat ek daarmee doen. Of laat doen. Dit was my fout. Ek het toegelaat dat ander mense besluit. Maar nie meer nie. Nie meer nie.” “Jy moet rus.” “Ek sal.” “Ek het vir die dokter geld gelos vir die motorfiets. Hulle sal dit met ’n karweier afstuur. Oor ’n week of wat.” “Dankie, Van Heerden.” “Ons land oor twintig minute,” sê die vlieënier.

November

45

Allison ry in haar middagete-uur uit na Morningstar met die lang pakkie en die wegneemkos op die agterste sitplek. Mpayipheli sit op die stoep in die son, sy bolyf kaal, die verband om sy middel blinkwit in die lig. Sy loop met die pakkie in haar hand na hom toe. “Ek hoop dit is wat jy wou gehad het.” Hy trek die geskenkpapier daarvan af, oordrewe, veelkleurige Afrikamotiewe. “Hulle het daarop aangedring om dit toe te draai,” sê sy verskonend. Hy hou die assegaai in sy hande, toets die sterkte van die steel, trek sy vinger oor die snykant van die lem. “Baie dankie,” sê hy sag. “Is dit … voldoende?” “Dit is perfek,” sê hy. Hy sal dit moet saag, die steel met meer as die helfte verkort, maar hy wil nie haar moeite met besonderhede aantas nie. Sy plaas die bakkies kerrie en plastiekmessegoed op die tafel. “Wil jy ’n regte mes en vurk hê?” “Nee dankie.” Hy leun die assegaai teen die tafel aan en neem sy kos. “Hoe voel jy?” vra sy. “Baie beter.” “Ek is bly.” “Ek wil Maandag begin, Allison.”

“Maandag? Is jy seker?” “Ek kan nie langer wag nie.” “Dis reg,” sê sy. “Ek sal jou gaan wys.”

* * * * *

Quinn bel haar van die lughawe af. “Die naam is vals en hulle het kontant betaal, mevrou, maar die vlieënier se vlugplan is volgens regulasies ingedien. Ons sal nie veel kan doen nie.” “Wat sê hy?” “Hulle het in Chobe gaan land, mevrou, dit is net omtrent op die grens met Zambië. En die pasiënt was ’n groot swart man met twee skietwonde in die heup. Sy toestand was stabiel. Hulle het omtrent twee liter bloed in hom ingepomp. Die ander twee was wittes, ’n man en ’n vrou. Die vrou is ’n rooikop, mollig en lig van vel. Die man is donker en skraal, van gemiddelde lengte. Hy en die swart man het Afrikaans gepraat, hy en die vrou het soms Engels gepraat. By hul aankoms het hulle die pasiënt agter in ’n stasiewa of viertrek gelaai, die man is onseker. Hulle het nie die registrasienommer geneem nie.” “Dankie, Quinn.” “Wat maak ek met die vlieënier?” “Jy bedank hom en jy kom terug.”

* * * * *

Transkripsie: Kommissie van Ondersoek na die dood van mev. Miriam

Nzululwazi (38). 7 November.

Teenwoordig: Voorsitter: Adv. B.O. Ndlovu. Assessore: Adv. P. du T. Mostert, mnr. K.J. Maponyane. Vir die PIU: Mev. J.M. Mentz. Getuies: Geen getuies is geroep nie.

Voorsitter: Mnr. Radebe, volgens artikel 16 van die Wet op Intelligensiedienste 94-38 van 1994, soos gewysig, het jy die reg op verteenwoordiging tydens hierdie verrigtinge. Jy het dié reg van die hand gewys?

Radebe: Ek het, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Jy verstaan die aard van die ondersoek en die aanklag van beweerde wangedrag teen jou?

Radebe: Ek verstaan dit.

Voorsitter: Volgens artikel 16 (c) is jy geregtig op verteenwoordiging van ’n persoon binne jou departement, en indien so iemand nie geskik of beskikbaar is nie, ook van buite jou departement. Is jy bewus van dié reg?

Radebe: Ek is, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Jy wys die verteenwoordiging van die hand?

Radebe: Ja.

Voorsitter: Volgens artikel 15 (1) is jy versoek om ’n geskrewe erkenning of ontkenning van die klag voor te berei. Is hierdie dokument, soos deur jou ingedien, uit jou eie vrye wil opgestel?

Radebe: Dit is, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Sal jy dit vir hierdie komitee voorlees, asseblief.

Radebe: Ek, Vincent Radebe, erken dat my gedrag en optrede ’n amptelike operasie van die Presidensiële Intelligensie-eenheid bemoeilik en gekompliseer het.

Ek erken dat ek deur growwe nalatigheid verantwoordelik was vir die dood van mev. Miriam Nzululwazi op 26 Oktober van hierdie jaar. Ek het versuim om die deur van die ondervragingskamer te sluit, wat direk daartoe gelei het dat mev. Nzululwazi sonder begeleiding en in ’n staat van groot ontsteltenis die vertrek verlaat het. Haar noodlottige val by die brandtrap van die gebou is ’n direkte uitvloeisel van my versuim.

Ek erken verder dat ek op dieselfde dag die sesjarige seun van mev. Nzululwazi wederregtelik en sonder enige amptelike toestemming ontvoer het en daardie nag in my woonplek laat oornag het. Ek erken dat ek die seun, Pakamile, op 27 Oktober aan personeel van die Cape Times oorhandig het en só ’n amptelike operasie van die Presidensiële Intelligensie-eenheid ondermyn het.

Ek verklaar dat ek alleen opgetree het in beide gevalle en geen ander persoon wil betrek of blameer nie.

Ek wil graag die volgende versagtende omstandighede aanvoer, meneer die voorsitter: Toe ek na afhandeling van my studies aan die Universiteit van die Witwatersrand ’n loopbaankeuse moes maak, was dit my opregte begeerte om ’n positiewe bydrae tot hierdie land te maak. Ek was, soos so baie van ons landsgenote, geïnspireer deur die vergewensgesindheid en positiewe visie van mnr. Nelson Mandela. Ek wou so graag ook my lewe wy aan die bouproses van die reënboognasie. Die Presidensiële Intelligensie-eenheid het, na my destydse mening, vir my daardie geleentheid gebied.

Maar soms is ie en toewyding nie genoeg nie. Soms verblind geesdrif ons vir ons eie foute en leemtes.

Ek verstaan dat die beskerming van die Staat en die demokrasie soms moeilike besluite verg en optrede vra van amptenare, optrede waardeur gewone en onskuldige landsburgers soms direk en negatief geraak word.

Ek weet egter nou dat ek nie geskik is vir dié beroep nie – en nooit was nie. Die gebeure van 26, 27 en 28 Oktober was vir my erg traumaties. Ek was diep ontstel deur die manier waarop, na my mening, eers mnr. Tobela Mpayipheli en later mev. Miriam Nzululwazi se basiese menseregte aangetas is. Selfs nou, terwyl ek hierdie dokument voorlees, is ek nie in staat om te begryp hoe die doel van die operasie, hoe belangrik of deurslaggewend vir landsveiligheid dit ook al mag gewees het, die middele kon heilig nie.

My fout, meneer die voorsitter, was om toe te laat dat my ontsteltenis my goeie

oordeel aantas. Ek was nalatig toe ek daadwerklik moes gewees het. Ek het diepe berou vir my aandeel in mev. Nzululwazi se dood en veral vir die feit dat ek nie sterker standpunt ingeneem het en groter, amptelike protes aangeteken het nie. My grootste swakheid was om te twyfel aan my eie oordeel van reg en verkeerd. Hierdie land en sy mense verdien beter as dit, maar ek kan u die versekering gee dat dit nooit weer sal gebeur nie.

Dit is al, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Dankie, mnr. Radebe. Aanvaar u dat dié dokument as geskrewe erkenning van die klag teen u aangeteken word?

Radebe: Ek aanvaar dit.

Voorsitter: Het u enige vrae, mev. Mentz?

Mentz: Ek het, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Gaan voort.

Mentz: Vincent, glo jy ’n deel van, soos jy dit stel, die bouproses van die reënboognasie, is om geklassifiseerde inligting aan die intelligensiedienste van ander lande of groepe oor te dra?

Radebe: Nee, mevrou.

Mentz: Waarom het jy?

Radebe: Ek het onder geen omstandighede nie.

Mentz: Ontken jy dat jy tydens die operasie inligting aan Moslemekstremistegroepe beskikbaar gestel het?

Radebe: Ek ontken dit ten sterkste.

Voorsitter: Mev. Mentz, het jy bewyse vir dié stellings?

Mentz: Meneer die voorsitter, ons het tasbare bewyse dat sleutelinligting aan ’n internasionale netwerk van Moslem-ekstremiste gelek is. Ons kan Vincent nie direk verbind met die proses nie, maar sy ondermynende optrede spreek boekdele.

Voorsitter: Ek het twee probleme hier, mev. Mentz. Ten eerste word mnr. Radebe nie aangekla van hoogverraad nie, maar van nalatigheid. Ten tweede kom u stellings neer op omstandigheidsgetuienis, wat ek nie sal kan toelaat nie.

Mentz: Met alle respek, meneer die voorsitter, ek glo nie die ooplaat van die ondervragingskamer se deur was nalatigheid nie. Ek glo dit was doelbewus.

Voorsitter: As u beweer, moet u bewys, mev. Mentz.

Mentz: Die waarheid sal uitkom.

Voorsitter: Wil u enige getuienis lei, mev. Mentz?

Mentz: Nee.

Voorsitter: Het u enige verdere vrae?

Mentz: Nee.

Voorsitter: Het u getuienis om te lei of verdere vrae, mnr. Radebe?

Radebe: Nee, meneer die voorsitter.

Voorsitter: Mnr. Radebe, hierdie kommissie van ondersoek het geen ander keuse as om u skuldig te vind aan wangedrag soos aangeteken nie. Ons neem kennis van u aanbieding van versagtende omstandighede. Ek verdaag dan die kommissie tot vanmiddag om 14:00, wanneer ons voorstelle vir optrede aan u sal voorhou.

* * * * *

Allison volg die vrou van waar sy uit Wale Street Chambers se parkeergarage ry, haar hart wat in haar keel klop. Mpayipheli lê plat op die agterste sitplek. Hulle ry deur die stad, altyd vier of vyf karlengtes agter haar, met die Heerengracht af tot op die N1 en dan oos, noordelike voorstede se kant toe. “Moet haar net nie verloor nie, asseblief,” kom die diep stem van agter af.

* * * * *

Dit is Williams wat die ding begin het, wat dit net omtrent klaarmaak. Williams, wat vir almal ken, maar niemand ken hóm nie. Williams, vir wie sy uit die SAPD gaan haal het, ’n regstellendeaksie-aanstelling wat iewers agter ’n lessenaar sy tyd gemors het in die Streekkommissaris se kantoor – die gerugte in brokkies oor die Wes-Kaap verstrooi: 28 jaar in die Polisie en hy het nooit omkoopgeld gevat nie. As jy iets wil weet, vra vir Williams. As jy iemand moet vertrou, kry vir Williams. Bruin man uit die hart van die Flatse, met standerd agt na die Mag toe en die leer geklim soos ’n skim, sonder groot vriende, sonder groot vyande, sonder opspraak of fanfare, die onsigbare man, net wat sy nodig gehad het en dit was so maklik om hom te kry. Net die plegtige belofte dat hy nooit weer aan ’n lessenaar geketting sal word nie. “Janina,” sê hy. Het haar van die eerste oomblik af só aangespreek. “Wil jy sy adres hê?” Sy stemtoon altyd iewers op die grens tussen ironie en erns. “Gee maar,” sê sy en trek ’n pen nader. “Ek vermoed julle sal hom aantref by die woning van ’n dr. Zatopek van Heerden, Hoewe 17, Morningstar.” “’n Mediese dokter?” “Die sal ek self nie kan sê nie.” “Hoe, Williams?”

“Hulle het die motorfiets by Martin’s Drift se grenspos ingebring, mevrou. Op ’n drietonner, sonder papiere, met die storie dat dit ’n Suid-Afrikaner s’n is wat ’n ongeluk gehad het iewers in Noord-Botswana.” “Toe laat hulle hom in?” “Geld het van hande verwissel.” “En?” “Die drywer het ’n adres by hom gehad wat aangeteken is.” “Maar hoe het jy …” “’n Ou hoor maar goed.”

46

The Stasi records confirmed that Mpayipheli/Umzingeli was Marion Dorffling’s assassin.

I notified Langley, and the response from deputy director’s level was that the Firm was still very much interested in levelling the score. Two specialised field agents from the London office were despatched to deal with the matter.

After the tip-off from Inkululeko, the agents flew to Northern Botswana, acquired a vehicle and made visual with the PIU Reaction Unit member who was waiting in ambush for Mpayipheli. They witnessed the arrest of the Reaction Unit Member by Botswana authorities but, despite waiting at the roadside through the night, could not intercept Mpayipheli or the hard disk.

They returned to Cape Town and was about to leave for London when the urgent signal was received from Inkululeko (she leaves her car’s turn indicator on in her home’s driveway). When was established, Inkululeko supplied the address where Mpayipheli was apparently recuperating from wounds sustained during his cross-country flight. She granted us three hours before the PIU Reaction Unit would reach the same address.

* * * * *

Hulle sit aan tafel in Van Heerden se kombuis. Hy het coq au vin op die tradisionele Provensaalse manier gemaak, op Mpayipheli se versoek. Die

opdienbak staan stomend en met hemelse geur in die middel van die tafel, goue couscous in ’n bak langsaan. Drie mense, gemoedelik bymekaar in ’n huislike toneel, die Xhosa se honger byna tasbaar sigbaar op sy gelaat, die manier waarop hy na die kos kyk, sy liggaamshouding ywerig, sy hande gereed, ongeduldig dat sy klaar moet skep. Dit is vir haar ’n aangename oomblik, dié gesellige samesyn, ’n foto wat die verstand neem, gevries in tyd om later met genoegdoening weer uit te haal en te onthou: Don Giovanni klink op uit die sitkamer, ’n bariton-aria wat sy nie ken nie, maar wat vol welluidende machismo op haar oor val. Die man wat sy besig is om lief te kry, is langs haar. Hy hou aan om haar te verras. Met sy kookkuns, sy fanatiese liefde vir Mozart, sy diepe vriendskap met die swart man, sy voortdurende geterg van hom en haar. En Tobela Mpayipheli, wat sy diepe rou vir Miriam Nzululwazi met soveel grasie dra. Hoe het haar persepsie van hom nie verander nie. Op die vliegtuig ’n week gelede het hy en sy verlede haar met vrees vervul, maar nou is daar ’n deernis in haar wat stelselmatig gegroei het uit die gesprekke op die sonstoep, toe hy sy lewe aan haar uitgelê het. Daar was oomblikke toe hy vertel het van hoe hy vir Miriam ontmoet het en hoe hul liefde en kameraadskap ontkiem het, dat sy moes veg teen die trane. En hier sit hulle, aan die vooraand van sy poging om Pakamile te gaan opeis, die toekoms vol heerlike moontlikhede vir almal, en die wêreld ’n wonderlike oomblik geraam in die donker weerkaatsing van ’n rooiwynglas. Sy sal nooit seker wees dat sy die geluid gehoor het nie. Miskien, maar selfs al het sy, kon haar oor dit nie onderskei van ander nie, kon haar bewussyn geen onheil daarin lees nie. Tobela beweeg met doelgerigtheid. Die een oomblik is hy nog op die stoel oorkant haar, die volgende is hy ’n massa kinetiese energie in die rigting van die sitkamer. Dan gebeur alles gelyk, chaos en klank wat sy net met groot moeite kronologies kan onderskei. Eers die dowwe geluid van menslike liggame wat mekaar met groot momentum tref, dan die byna apologetiese skote van die geknaldemperde vuurwapen in ’n kort staccato van vier-vyf-ses skote, dan die knal van die koffietafel wat breek, uitroepe uit die kele van mans wat soos die gebulk van diere klink. Dan tref sy haarself aan in die deur van die woonvertrek. Die enigste lig kom oor haar skouer van die kombuis af en al wat sy kan sien, is rollende skaduwees en skemerte.

Tobela Mpayipheli en ’n man op die grond, wriemelend en brullend om lewe en dood, die silwer flits van ’n staallem iewers tussenin. En ’n ander een, ’n wit man, lank en atleties, aan die oorkant met die geweer in sy hand, die lang dempersnoet soekend na ’n teiken op die vloer. Hy is kalm, berekenend, onaangejaag deur die frenetiese bewegings van die twee figure. En dan Van Heerden. Sy het hom nie die kombuis sien verlaat nie. Sy was nie eens daarvan bewus dat hy by die ander deur uit is, in die gang af nie. Sy besef eers hy hou die dubbelloop teen die atletiese een se kop wanneer sy sien die man plaas sy wapen op die vloer neer. Hy roep na haar: “Allison, gaan kombuis toe, maak die deur toe!” Maar sy verstar. Waarom kon sy nie beweeg, waarom kon sy nie reageer nie? Dit sal sy oor en oor vir haarself en Van Heerden vra in die weke daarna. Tobela Mpayipheli en die ander een staan op teenoor mekaar. Sy opponent, met die mes in sy hand. Sy klein ogies sit digby mekaar en die nek is dik op die massiewe skouers. “Tiny,” roep Van Heerden en gooi iets vir hom oor die vertrek, wat die Xhosa behendig vang. Tiny. Alles regresseer in daardie oomblikke, word teruggedraai na ’n oertyd. Die een met die dik nek sê “Amsingelly” met sy kop omlaag en sy breëlemmes wiegend voor hom. Tobela se stem is ’n diep grom. “Umzingeli.” En dan sagter, veel sagter voeg hy by: “Mayibuye.” “What fucking language is that, nigger?” “Xhosa.” Sy sal die uitdrukking op Tobela Mpayipheli se gesig nooit vergeet nie. Die lig van die kombuis val skuins op hom en daar is ekstase op sy gelaat, ’n vreemde gloed. Dan sien sy die voorwerp wat hy uit die lug gegryp het, is die assegaai – die een wat sy gaan koop het in die curiowinkel in Langstraat. Die beeld wat haar agterna sal bybly, is die een van bloed – die nekslagaar wat hortend die vloeistof aanhou pomp, eers teen die muur en later oor die vloer, eers

kragtig en in ’n onmoontlike hoë boog. En dan stadigaan minder tot die fontein van lewe bloot opdroog met ’n weersinwekkende finaliteit. Sy sal in lang gesprekke met Van Heerden agterna probeer om dit uit haar kop uit te kry deur die gebeure oor en oor te herkonstrueer, om haar emosies te analiseer van waar dit gestaan het toe hulle aansit vir ete tot na afloop van alles, een dag later.

* * * * *

This office has been unable to re-establish with the two agents, and can only assume that the mission was not a success.

Inkululeko has been unable to supply any information as to what transpired at the house that belongs to a member of a local university’s department of Psychology.

We will continue to pursue the matter, but regret to inform you that we will have to presume the worst.

* * * * *

“Hy’s nie hier nie, mevrou!” skree Mazibuko oor die telefoon. Sy woede laat haar sidder. “Tiger …” “Die doktor is hier en hy sê as ons nie binne vyftien minute padgee nie, sien ons die hardeskyf nooit weer nie. En ’n rooikop wat sê sy is van die pers, hier het

iets gebeur, want daar’s bloed teen die mure en die meubels is opgefok, maar die hond is nie hier nie en hierdie fokken mense wil nie saamwerk nie …” “Tiger!” Haar stem is streng en skril, maar hy steur hom nie aan haar nie, hy is waansinnig. “Nee,” sê hy. “Ek is klaar. Heeltemal fokken klaar. Ek is klaar met ’n kont van myself maak, ek is klaar. Ek het nie twee dae in ’n fokken sel in Botswana deurgebring hiervoor nie. Ek het nie aangesluit hiervoor nie, ek gaan nie meer my mense hieraan blootstel nie. Dis genoeg – dis fokken genoeg.” Sy probeer kalmte herstel. “Tiger, stadig …” “Here, jissis,” sê hy en dit klink asof hy wil huil. “Tiger, laat ek met die doktor praat.” “Ek is klaar,” sê hy. “Tiger, asseblief.”

* * * * *

Iewers tussen drie en vier in die môre sleep ’n deel van Janina Mentz se bewussyn haar uit ’n diepe slaap. Die wete dat alles nie pluis is nie, paniek, ’n verstikkende gevoel. Sy maak haar oë oop met ’n ruk van haar liggaam en dan is die groot swart hand oor haar mond en sy ruik die man, sy sweet, sien die bloed aan die geskeurde klere, sien die kort assegaai in sy hand en sy maak ’n geluid van vrees, haar lyf wat onwillekeurig wegkrul van hom af. “My naam,” sê hy, “is Tobela Mpayipheli.” Hy druk die lem teen haar keel en sê: “Ons wil nie die kinders wakker maak nie.” Sy knik haar kop op en af, trek die lakens instinktief oor haar bors, haar hart wat

soos ’n wilde dier in haar ruk. “Ek gaan nou my hand van jou mond afhaal. Ek soek net twee goed van jou en dan sal ek loop. Verstaan jy?” Weer knik sy. Hy beweeg sy hand, skuif die lem weg van haar af, maar hy is steeds hier bý haar, sy oë waaksaam. “Waar is Pakamile?” Haar stem wil nie werk nie. Dit kom hees deur haar droë mond wat nie woorde gevorm kry nie. Sy moet oor begin. “Hy is veilig.” “Waar?” “Ek weet nie die presiese plek nie.” “Jy lieg.” Die lem skuif nader. “Hy … Welsyn, hulle het hom versorg.” “Jy gaan uitvind.” “Ek sal, ek … Daar is nie … Ek sal môre moet …” “Jy sal môre uitvind.” Haar kop werk weer op en af in bevestiging, haar hart wat effens bedaar. “Môreoggend om elfuur moet jy vir Pakamile by die onderdak-parkeerterrein van die Waterkant hê. As hy nie daar is nie, stuur ek kopieë van die hardeskyf na elke koerant in hierdie land, verstaan jy?” “Ja,” antwoord sy, dankbaar dat haar stem nou makliker vloei. “Elfuur. Moenie laat wees nie.” “Ek sal nie.” “Ek weet waar jy bly,” sê hy en staan op. En dan is hy weg, die kamer leeg en sy

haal een keer diep asem voor sy stadig opstaan en in die badkamer gaan opgooi.

47

Bodenstein sien hoe die GS net ná oopmaaktyd voor die deur in die straat stop en hy weet hy ken die ryer, maar eien hom eers as Tobela Mpayipheli die valhelm afhaal. “Fok,” sê Bodenstein en stap uit, verstom. “Tobela,” sê hy. “Ek het jou kom betaal.” “Kyk hoe lyk die fokken fiets.” “’n Paar skrape. Hy makeer niks.” “’n Paar skrape?” “Ek het hom kom koop, Bodenstein.” “Jy …” “En ek soek nog ’n valhelm. Een van daardie Systems Four’s waarvan ons net die kleintjies oor het. Daar’s nog ’n paar in die stoorkamer agter bokse waarin die uitlaatselsels gekom het.”

* * * * *

Dit is net hy en Van Heerden in die parkeergarage. Hy staan by die motorfiets en Van Heerden sit met die geknaldemperde masjienpistool van die CIA-agente in sy motor.

Allison het gekies om nie saam te kom nie. Om een minuut voor elf kom die swart man na hom toe aangestap van die winkelsentrum-ingang se kant af – ’n grote, met sekure tred. Tobela weet instinktief dit is Mazibuko, plaas die stem en die woede by die gestalte voor hom. “Ek sal jou kry, hond,” sê Mazibuko. “Waar is Pakamile?” “Ek wil vir jou sê ek sal jou kry, eendag as daardie data nie meer belangrik is nie. Ek sal jou soek en jou kry en ek gaan jou doodmaak. God weet, ek gaan jou vrekmaak.” Hulle staan teenoor mekaar en hy voel die haat wat uit die man uitstraal. Die versoeking is groot, die krygsbloed swel in hom. “Die vraag wat jy moet vra, Mazibuko, is of daar meer in jou is as net die haat wat jy voel. Wat bly oor as dit weg is?” “Fok jou, Xhosa.” Speeksel wat spat. “Gebruik hulle jou? Gebruik hulle die woede wat jou vreet?” “Bly stil, jou hond. Kom, vat my nou, vat my, jou fokken lafaard!” Mazibuko se lyf beur vorentoe, maar dis asof ’n onsigbare hand hom terughou. “Vra jouself af: Hoe lank nog voor dit nie meer vir hulle iets werd is nie? Voor dinge verander? ’n Nuwe istrasie of ’n nuwe stelsel of ’n nuwe tydvak? Hulle gebruik jou, Mazibuko. Soos ’n stuk gereedskap.” Mazibuko breek op daardie oomblik en sy hand reik na die bonkige knop onder sy baadjie. Dit is net die skerp stem van Janina Mentz – ’n bevelende roep van sy bynaam – wat hom ’n oomblik laat weifel. Hy staan só, tussen twee moontlikhede geskeur, sy oë wild, sy liggaam ’n snaar, sy vingers op die wapen se kolf. “Ek is nie alleen nie, Tiger. Jy is dood voor jy daardie ding kan mik,” sê Tobela.

“Tiger!” roep Mentz weer. Soos ’n man op ’n hoë dun kabel sukkel hy met sy balans. “Moenie dat hulle jou gebruik nie,” sê Tobela weer. Hy laat sy hand sak, woordeloos. “Waar is die hardeskyf?” kom Janina Mentz se stem van iewers tussen die motors. “Veilig,” sê hy. “Waar is Pakamile?” “In die motor daar agter. As jy die kind wil hê, sal jy die skyf vir Tiger moet gee.” “Jy verstaan nie jou alternatiewe nie.” “Dit is jy wat nie verstaan nie. Die kind vir die hardeskyf. Ononderhandelbaar.” “Hou my nou mooi dop. Ek gaan ’n selfoon uit my sak uithaal. En dan gaan ek ’n verslaggeefster van die Cape Times daarmee skakel …” Mazibuko staan voor hom, hou sy bewegings dop. Maar die oë het verander, die wildheid is weg en daar is iets anders aan die groei. Tobela haal die selfoon uit, hou dit voor hom, sleutel die nommer in. “Dit lui,” sê hy. “Wag,” skree sy. “Ek het genoeg gewag.” “Ek sal die kind gaan haal.” “Hou aan, asseblief,” sê hy oor die selfoon, en dan vir Janina Mentz: “Ek wag.” Hy sien Mazibuko beweeg, draai weg van hom af. “Jy bly hier,” sê hy, maar Mazibuko hoor nie. Hy loop na die uitgang se kant toe en Tobela Mpayipheli sien die hang van die skouers, snap iets.

“Het jy nie geweet nie,” sê hy sodat net hyself kan hoor. “Daar is nie wenners in Afrika nie.” Dan sien hy Pakamile en die kind sien vir hom en die oomblik wil hom heeltemal oorrompel.

* * * * *

Die wit Mercedes Benz hou by die verkeerslig stil en een van die straatverkopers, met pakke wit klerehangers en sonskerms vir motors en klein bruin teddiebeertjies, klop aan die venster. Die bestuurder laat dit gladweg elektronies afgly. “Die hardeskyf is veilig,” sê die bestuurder. “Nie in ons besit nie, maar ek glo dit is absoluut veilig.” “Ek sal dit só oordra,” sê die straatverkoper. “Allah Ahkbar,” sê die bestuurder en dan verander die lig na groen daar voor en hy sit die Mercedes in rat. “Allah Ahkbar,” sê die verkoper, “God is groot,” en kyk die motor agterna. Die bestuurder skakel die radio aan en terwyl die aankondiger sê… En hier is die nuwe een van David Kramer, wat saam met sy jongste vonds, Koos Kok, “Die ballade van die eensame motorfietsryer” sing … glimlag hy selfvoldaan. Hy druk sy vinger onder die spierwit hemp se kraag in om die spanning teen die klein boggel so effens te verminder.

* * * * *

Dominee Lawrence Mpayipheli is besig om die ryp tamaties sorgvuldig uit te

soek en met die snoeisker los te sny, die reuk van die gesnyde stingels vol in sy neus, die plompe fermheid van die rooi vrugte onder sy vingers, wanneer hy die enjin voor die deur hoor en moeisaam opstaan van agter die hoë, heldergroen plante. Daar is twee van hulle op die motorfiets, ’n groot man en ’n klein seuntjie en hy dink dit kan nie wees nie en hy bid net ’n sinsnede, Here, asseblief hardop, daar in die middel van die groentetuin. Hy wag dat hulle die harde hoede moet afhaal sodat hy kan weet, sodat hy sy vrou met ’n helder stem kan roep wat soos die gebeier van ’n kerkklok oor die agterplase van Alice kan weerklink.

ERKENNINGS

Daar bestaan dikwels die romantiese persepsie dat skryf ’n proses van eensame gewroeg in die binnekamer is, ’n afgesonderde gestoei tussen skrywer en muse. Die versoeking is natuurlik groot om dié beeld as die waarheid voor te hou – die kleed van misterie hang tog so gemaklik aan die skrywerskouers. Die waarheid is dat dié boek die produk is van ’n lang lys mense en instansies se onbaatsugtige hulp, idees en ondersteuning. Dit is my opregte begeerte om aan hulle die dank en erkenning te gee wat hulle toekom. Die ATKV se toekenning in 2001 het dit finansieel moontlik gemaak om baie van die roetes met ’n GS te gaan ry en sodoende eerstehandse kennis van die paaie op te doen – ook ’n motorfietstoer na die Katriviervallei en ’n navorsingsbesoek aan Grahamstad was van waarde. Aan Lisa Ncetani en die ellelange lys van Xhosa, Zoeloe, Tswana, Ndebele en Sotho skoenskoonmakers, sakemanne, motorbestuurders, portiere en reisgenote op sakevlugte tussen Johannesburg en Kaapstad vir wie ek so onbeskaamd en dikwels lomp oorval het met vrae: baie dankie vir die geduld waarmee julle ’n (tot my skande) onbekende wêreld vir ’n middeljarige, wit Afrikaner oopgemaak het. Een van my ontstellendste ontdekkings was die skaarste aan boeke en webruimtes oor veral die meer onlangse Xhosa-leefwyse, -kultuur en geskiedenis. Timothy Stapleton se Maqoma – Xhosa resistance to colonial advance (Jonathan Ball, 1994) en Noël Mostert se uitmuntende Frontiers (Pimlico, 1992) was twee waardevolle bronne waaruit ek baie geleer het. Dr. Julia C. Wells, geskiedkundige van die Universiteit van Grahamstad, het insiggewende kommentaar en inligting oor die herkoms van die kort steekassegaai verskaf en Ronnie Kasrils se boek Armed & dangerous (Mayibuye, 1993, 1998) was ’n ryke bron van inligting oor Umkhonto weSizwe en die rol van die Oos-Duitsers en Sowjet-Rusland in die Struggle.

Francois Viljoen van BMW Suid-Afrika het nie toegelaat dat my vrae per e-pos ons vriendskap bederf nie. Hoogs stimulerende gesprekke met wyle ds. Harwood Dixon, jarelange sendeling in die Oos-Kaap, en die enigmatiese prof. Dap Louw van die Universiteit van die Vrystaat se Departement Sielkunde het ’n groot invloed op die karakters in Proteus gehad. So ook Stephen Pinker se How the mind works (W.W. Norton & Company, 1997), John L. Casti se Paradigms regained (Abacus, 2000), Richard Dawkins se River out of Eden (Phoenix, 2001), Desmond Morris se The naked eye (Ebury Press, 2000), Brian Masters se skitterende The evil that men do (Black Swan, 1996) en Geoffrey Miller se uitmuntende The mating mind (Vintage, 2001). Die Internet-argiewe van Die Burger, Beeld en veral Volksblad was goud werd. Ander webruimtes wat ek geplunder het, was: Kalashnikov (www.kalashnikov.guns.ru), Valeri Shilin se Gun Club (www.club.guns.ru), die Amerikaanse Seesoldate (U.S. Marines) (www.hqmc.usmc.mil), Denel (www.denel.co.za), Heckler & Koch (www.hecklerkoch.de), Frikkie Potgieter se verstommende bron oor die SA Weermag en SANW (http://.tripod.com/samagte/index.html), Frans Nel se GriekwaAfrikaans (www.ugie.co.za), die Intelligence Resource Program (FAS) (www.fas.org) en die Central Intelligence Agency (www.cia.gov). Ek is ook baie dank verskuldig aan my kollegas, veral Muneer Manie vir sy hulp met die Arabiese frases, vriende en familie vir hul begrip en ondersteuning tydens die skryfproses. My redakteur, Etienne Bloemhof, en agent, Isobel Dixon, se terugvoer, aanmoediging, briljantheid en vriendskap is dikwels die reddingsgordels waaraan ’n immer selfvertwyfelende skrywer vaskleef. Dankie aan die kinders, Lida, Johan, Liam en Konstanz, wat nooit gekla het wanneer hulle die woorde “Pappa moet skryf” gehoor het nie. En aan my vrou, Anita, vir haar eindelose geduld, geloof en liefde.

Deon Meyer Melkbosstrand Mei 2002

Opsomming

Hoe moeilik kan dit wees om ’n middeljarige arbeider aan te keer? Jy het die mag. En die tegnologie. En die mannekrag. En as dinge regtig begin neuk, is daar Tiger Mazibuko en sy oorgehaal-en-slaggereed Reaksie-eenheid met meer wapentuig en opleiding as die meeste Afrika-lande se weermagte saam. Hoe moeilik kan dit wees om ’n werkwinkelhandlanger wat sy vuil hande op ’n hardeskyf vol staatsinligting gelê het, aan die kraag van sy oorpak te gaan vat en in die ondervragingskamer in te sleep? Dalk moeiliker as wat jy dink. Want moontlik is die veertigjarige Xhosa nie wie jy dink hy is nie. Miskien is hy Umzingeli. Die Jagter. Die een met die beweerde KGB- en Stasi-agtergrond. En toevallig wil hy nie ingebring word nie. Want as hy eers die pad gevat het op ’n brutale groot motorfiets, bruis die krygersbloed vir die eerste keer in vyftien jaar weer dik en sterk deur sy are. En nou begin hy dié speletjie geniet. Hoe moeilik kan dit wees? Palmsweet, hartbeklemmend, skrikwekkend moeilik. Dís hoe.

Oor die skrywer

Deon Meyer, ’n oud-joernalis en reklameman, is ook bekend as internet-strateeg. Deesdae is hy voltyds skrywer en hy woon op Stellenbosch. Sy publikasies sluit in tien romans (Wie met vuur speel, 1994, Feniks, 1996, Orion, 2000, Proteus, 2002, Infanta, 2004, Onsigbaar, 2007, 13 Uur, 2008, Spoor, 2010, 7 Dae, 2011, en Kobra, 2013). Drie daarvan – Orion, Proteus en Infanta – is met die ATKV-prosaprys bekroon, terwyl hy in 2008, 2009, 2012 en 2014 die ATKV se Prys vir Spanningslektuur ontvang het vir, onderskeidelik, Onsigbaar, 13 Uur, 7 Dae en Kobra.

Lof vir Deon Meyer: Een van die beste misdaadskrywers op aarde – Daily Mail

Deur Deon Meyer, ook beskikbaar in e-boekformaat Wie met vuur speel (1994) Feniks (1996) Orion (2000) Infanta (2004) Onsigbaar (2007) 13 Uur (2008) Karoonag en ander verhale (2009) Spoor (2010) 7 Dae (2011) Kobra (2013)

Eerste uitgawe, vierde druk in 2007 Tweede uitgawe, eerste druk in 2008 Agste druk in 2013 deur Human & Rousseau, ’n druknaam van NB-Uitgewers, ’n afdeling van Media24 Boeke (Edms) Bpk, Heerengracht 40, Kaapstad 8001 Posbus 5050, Kaapstad 8000, Suid-Afrika www.humanrousseau.com

Kopiereg © Deon Meyer 2002

Alle regte voorbehou.

Geen gedeelte van hierdie elektroniese boek mag sonder die skriftelike verlof van die uitgewer gereproduseer of in enige vorm of deur enige elektroniese of meganiese middel weergegee word nie, hetsy deur fotokopiëring, skyf- of bandopname, of deur enige ander stelsel vir inligtingsbewaring of -ontsluiting.

Omslagfoto’s deur Gallo Images / Peter Beavis / Getty Images Bandontwerp deur Mike Cruywagen E-boekontwerp deur Trace Digital Services

Ook beskikbaar in druk: Derde uitgawe in 2013 ISBN: 978-0-7981-6479-5

Epub-uitgawe: Tweede hersiene uitgawe in 2014 ISBN: 978-0-7981-5747-6 (epub)

Mobi-uitgawe: Tweede hersiene uitgawe in 2014 ISBN: 978-0-7981-6178-7 (mobi)